KIJKWIJZER. Cézanne Picasso Mondriaan. In nieuw perspectief. Voortgezet onderwijs, niveau ** 17 oktober 2009 t/m 24 januari 2010

Transcriptie

1 KIJKWIJZER Cézanne Picasso Mondriaan In nieuw perspectief 17 oktober 2009 t/m 24 januari 2010 Voortgezet onderwijs, niveau ** 1

2 Over deze tentoonstelling > > LIFT Museumwinkel Museumshop Ingang / uitgang Entrance / exit Kassa checkout gad Het gebeurt niet vaak dat drie beroemdheden uit de kunstgeschiedenis in één tentoonstelling te zien zijn: Cézanne, Picasso en Mondriaan. Deze kunstenaars zijn verantwoordelijk voor misschien wel de meest beslissende ontwikkeling in de kunstgeschiedenis: het ontstaan van de abstracte* kunst. Paul Cézanne ( ) wordt ook wel de vader van de moderne kunst genoemd. Geen andere laat-negentiende eeuwse kunstenaar had zoveel en zo n blijvende invloed op zijn opvolgers als Paul Cézanne. Met zijn subtiele kleurgevoel en zijn gedurfde composities* brak hij een lans voor de generaties na hem WC Plattegrond 1 e verdieping 13 Tot aan het eind van zijn leven had Pablo Picasso ( ) een grote bewondering voor Cézanne. Hij beschouwde zichzelf graag als diens (artistieke) zoon. Op late leeftijd kocht hij het kasteel aan de voet van de Mont Sainte-Victoire. Deze berg had Cézanne vaak geschilderd. Later, na zijn dood in 1973, zou Picasso er ook begraven worden B I N N E N T U I N Piet Mondriaan ( ) werkte aan het begin van zijn carrière in de traditie van de Haagse School*. Maar hij had van jongs af aan veel interesse voor de internationale schilderkunst. Net als andere kunstenaars zocht Mondriaan naar een kunst waarin het leven van de 20 e eeuw zijn neerslag vond. Op een tentoonstelling in het Stedelijk Museum in 1911 zag hij schilderijen van Cézanne en Picasso. Mondriaan besloot naar Parijs te gaan om de ontwikkelingen in de kunst met eigen ogen te zien. Uiteindelijk leidde zijn zoektocht tot zijn beroemde composities met vlakken in rood, blauw en geel en zwarte lijnen > > LIFT Het is voor het eerst dat de relatie van Mondriaan tot Picasso en Cézanne zo uitvoerig tegen het licht wordt gehouden. De jongste van deze drie kunstenaars was trouwens Picasso en niet Mondriaan. Mondriaan wordt in de titel van de tentoonstelling als laatste genoemd omdat hij uiteindelijk de stap naar abstractie zette Erezaal 1 49 Hoe je te werk gaat Je kunt een potlood en een clipboard om op te schrijven lenen bij de infobalie in de hal. Op de plattegrond in de kijkwijzer kun je zien waar je bent. Voor woorden met een ster, kijk aan het einde van deze kijkwijzer in de begrippenlijst. We wensen je veel plezier! 2 3

3 Zaal 5 De menselijke figuur Paul Cézanne, Studie van mannelijk naakt, ca Paul Cézanne, Studie van mannelijk naakt, ca 1863 Tegenwoordig is modeltekenen 1 een verplicht vak in het eerste jaar van de kunstacademie. Dit was ook zo in de tijd van Cézanne. Toen golden er strenge regels over hoe je wel of niet mocht tekenen. Het academisme bepaalde dat de menselijke figuur moest overeenstemmen met klassieke* voorbeelden. Een klassieke houding (die je ook op deze tekeningen ziet) is bijvoorbeeld de contrapost. Het been dat het gewicht draagt wordt het standbeen genoemd, het andere been het speelbeen. De studenten werden geacht de modellen geïdealiseerd* weer te geven en de natuur te verfraaien. Het academisme was in Frankrijk en Spanje veel dogmatischer* dan in Nederland. Dat zie je ook in het werk van Cézanne, Picasso en Mondriaan terug. Hoewel Mondriaan - net als de andere twee - academisch was opgeleid, speelde het thema van de mens bij hem een veel minder belangrijke rol. De tuinman Vallier is een laat schilderij van Cézanne, 2 geschilderd in het jaar van zijn dood. Zoals je ziet voldoet Cézanne helemaal niet meer aan de academische voorschriften. Hij modelleert middels licht-donker partijen, met name in de kleur blauw. In de menselijke anatomie* was hij niet geïnteresseerd, evenmin in een kloppend perspectief. Wel in het licht. Over het algemeen ziet het schilderij er losjes uit. Hoe komt dat? Paul Cézanne, De tuinman Vallier, ca Harlekijn is een personage uit de Commedia dell arte, een Italiaanse vorm van 3 volkstoneel. In de Commedia dell arte is Harlekijn een acrobatische, ondeugende jonge man. Hij draagt een veelkeurig kostuum met geruit patroon en een hoed. Zijn stok, de batocchio, wordt hem regelmatig afgenomen om hem mee af te ranselen de oorsprong van slapstick. De harlekijn is een voorloper van de hedendaagse clown. Wat voor eigenschappen verbind je met dit figuur? Welke van de twee tekeningen voldoet meer aan academische regels, denk je? Leg uit. Gebruik de begrippen (contour*)lijn, plasticiteit*, uitsnede en houding. Paul Cézanne, Harlekijn, , olieverf op doek, collectie National Gallery of Art, Washington Pablo Picasso, Harlekijn, Céret,

4 Als Cézanne had geleefd en gedacht als Jacques-Émile Blanche [Franse portretschilder], had hij me nooit geïnteresseerd. Wat ons interesseert is het onbe- 4 hagen van Cézanne oftewel het drama van de mens. [Picasso]. Wat bedoelt Picasso met drama van de mens, denk je? Is er een verband met het motief van een harlekijn? De harlekijn uit 1913 heeft Picasso geschilderd in zijn kubistische periode*. 5 De contourlijn van de figuur is opgelost en je ziet in eerste instantie geometrische vormen. Alleen wie goed kijkt ziet details die doen denken aan de harlekijn. Welke precies? De werkelijkheid van het kubisme is niet de werkelijkheid 7 die je in je hand kunt nemen. Het lijkt meer op een parfum het is voor je, achter je, het is aan alle kanten. De geur is overal maar je weet niet waar het vandaan komt. [Picasso] In het kubisme werd het klassieke perspectief losgelaten. Kubisten doen alsof je een voorwerp vanuit verschillende standpunten tegelijk kunt zien. Pablo Picasso, Huisje en bomen, 1908 Waar in het schilderij wordt deze nieuwe manier van kijken het meest duidelijk? Leg uit. Zaal 11 Kubisme 8 Hoe zit dat met de dieptewerking in dit schilderij? Piet Mondriaan, Duinlandschap, 1911 In het voorjaar van 1911 was het kubisme in 6 Parijs onder kunstenaars het gesprek van de dag. Maar het was onduidelijk wie wat bedoelde met welk kubisme. Picasso en Georges Braque ( ) waren de meest uitgesproken vertegenwoordigers, maar van hen was nergens iets te zien. Het waren vooral geruchten die de ronde deeden. In die tijd was Mondriaan in Nederland een succesvol landschapsschilder. Hij was op zoek naar een kunst die paste bij de turbulente gebeurtenissen van de nieuwe tijd, de 20 e eeuw. Alleen hoe de nieuwe kunst er uit moest zien, was hem nog niet duidelijk. Op dat moment kwamen de eerste berichten uit Parijs over de nieuwste kunst, het kubisme. Als reactie schilderde Mondriaan een aantal kubistische schilderijen, waaronder Kerktoren te Domburg, De rode molen, Duinlandschap en de Evolutie triptiek hier in deze zaal. Bekijk het Duinlandschap. Welke ideeën had Mondriaan op dat moment over een kubistisch landschap? In het Stedelijk Museum te Amsterdam werd in het najaar van 1911 de eerste 9 tentoonstelling gehouden met werk van Cézanne, Braque en Picasso. Het was de eerste keer dat voorbeelden van het vroege kubisme in Nederland te zien waren. Mondriaan nam deel met zes schilderijen, waaronder De rode molen. Net als de Franse kubisten besteedde Mondriaan veel aandacht aan de vorm. Details ontbreken. Maar hoe anders werkte hij dan de kunstenaars in Frankrijk! Wat lijkt jou het grootste verschil? Vergelijk met Picasso. Piet Mondriaan, Molen, De rode molen,

5 Paul Cézanne, La Montagne Sainte Victoire, ca Het kasteel van Vauvenargues Cézanne!... natuurlijk heb ik zijn schilderijen 10 bekeken [Picasso] Spanje was weliswaar Picasso s vaderland maar Cézanne was zijn artistieke vader de man aan wie hij zijn identiteit als kunstenaar ontleende. In 1958 kocht Picasso samen met zijn laatste vrouw, Jacqueline Roque, het kasteel aan de voet van de Mont Sainte-Victoire: Château de Vauvenargues. Bij de grond van het kasteel hoorde een deel van de Mont Sainte-Victoire. Tegen kunsthandelaar Henri Kahnweiler zei Picasso aan de telefoon: Ik heb de Sainte-Victoire van Cézanne gekocht. Kahnweiler vroeg: Welke dan?, want Cézanne had de berg talloze keren geschilderd. En Picasso antwoordde: De echte. Voor Picasso bleef Cézanne tot aan zijn dood van groot belang. Mondriaan vond na zijn doorbraak naar abstractie* geen inspiratie meer in het werk van Cézanne. Heb jij ook een groot voorbeeld? Schrijf op. Jouw voorbeeld/idool: Wat vind je goed aan hem/haar? Zaal 12 Op weg naar een voorstellingloze kunst Paul Cézanne, Dorp achter de bomen (Gezicht op het dorp Marines in Noord-Frankrijk), 1898 Wat was er dan eigenlijk zo bijzonder aan de 11 manier waarop Cézanne schilderde? Cézanne ontwikkelde nieuwe opvattingen over kleur en vorm. Je kunt zeggen dat hij de kleur losmaakte van de vorm. Wat betekent dat? In de traditionele schilderkunst is kleur gebonden aan de begrenzende contour* van een vorm, een voorwerp. Cézanne ontwikkelde een schildertechniek waarbij de kleur over de begrenzende lijn van een vorm heen gaat. Je ziet vaak twee kleuren over elkaar heen gearceerd, waarbij de onderlaag door de bovenlaag zichtbaar is. Deze techniek wordt ook wel passagetechniek genoemd. Waar was Cézanne volgens jou mee bezig? Kruis aan. Hij wilde de werkelijkheid zo goed mogelijk weergeven de werkelijkheid geïdealiseerd* weergeven de waarneming van de werkelijkheid onderzoeken anders, namelijk Piet Mondriaan, De blauwe boom, 1908 Mondriaan was in de eerste plaats een landschapsschilder. Het is dan ook niet 12 verwonderlijk dat je aan de hand van het onderwerp boom prima zijn ontwikkeling kunt volgen. Tot 1908 maakten bomen in zijn schilderijen deel uit van een werkelijke wereld. Maar rond die tijd was Mondriaan al niet meer geïnteresseerd in een realistische* weergave van de werkelijkheid. Hij was op zoek naar een werkelijkheid achter de verschijning. Naar het wezen van een boom of een molen. Vanaf 1908 isoleerde hij zijn motieven en schilderde een boom of een molen zonder dingen eromheen. Op die manier kon hij het onderwerp beter onderzoeken. Waar ging de aandacht van Mondriaan in deze tekening naar uit? Je kunt ook meerdere mogelijkheden aankruisen. Naar de details de lijnen (het lijnenspel van de takken) de ritmiek in de tekening de kleuren anders, namelijk 8 9

6 Piet Mondriaan, De grijze boom, 1911 van der Leck deed Mondriaan onderzoek naar hoe je het natuurlijke uit de schilderkunst kunt verwijderen. In dit schilderij gebruikt Mondriaan vlakke kleuren, zonder het persoonlijke handschrift dat zichtbaar is in zijn eerdere werk. In het begin zwakte hij de drie primaire* kleuren nog af waardoor een zachte kleurstelling ontstond, later niet meer. Piet Mondriaan, Bloeiende appelboom, 1912 In de zomer van 1911 nam Mondriaan belangrijke persoonlijke beslissingen. 13 Nadat hij schilderijen van Cézanne en Picasso had gezien, wilde hij de nieuwste ontwikkelingen in de kunst van dichtbij volgen. Hij brak zijn verloving af, doekte zijn atelier op en vertrok naar Parijs. Je zou kunnen zeggen dat de kunst het van de liefde won. Mondriaan was toen veertig jaar oud. In Parijs zette hij belangrijke stappen richting abstractie*. Bij het weergeven van een boom zijn de lijnen van de takken belangrijk. Mondriaan benadrukte dit lijnenspel en nam het als uitgangspunt voor verdergaande abstractie. Totdat de boom nog nauwelijks te herkennen valt. Mondriaan hanteerde de van de boomtakken afgeleide lijnen om de beeldruimte te structureren. Vergelijk de Grijze boom met de Bloeiende appelboom. Gebruik de begrippen voorstelling, kleur, lijn, vlak, ritme, beweging. Grijze boom, 1911 Bloeiende appelboom, 1912 Zaal 14 Nieuwe Beelding Toen Mondriaan in 1915 terugkwam naar Nederland, ontmoette hij Bart van 14 der Leck ( ) en Theo van Doesburg ( ). Samen met hen filosofeerde Mondriaan over een nieuwe schilderkunst. Eerder nog had Mondriaan lijnen afgeleid van boomtakken of huizen. Nu wilden de kunstenaars de beeldmiddelen lijn, kleur, maat en ritme los maken van de zichtbare wereld. Samen met Bart Piet Mondriaan, Compositie no. 3 met kleurvlakjes, 1917 Wat is van toepassing op dit schilderij? Kruis aan. schuine lijnen rechthoekige lijnen vlakken los van elkaar vlakken vastgezet in een raster symmetrie asymmetrie beweging rust compositie rondom een centrum compositie zonder centrum evenwicht onevenwichtigheid Piet Mondriaan, Compositie met grijze lijnen, 1918 In de serie composities met kleurvlakken was het de 15 kleur die de toon aangaf. Om de lijn een volwaardige tegenspeler te laten zijn van de kleur, nam Mondriaan in 1918 rigoureuze maatregelen. De lijn speelde daarin een belangrijke rol. Hij maakte een aantal schilderijen waarin niet alleen de kleur was weggelaten, maar ook in zekere mate de compositie. Er is geen figuur die zich aftekent tegen een achtergrond. Er is geen sprake van voor- en achtergrond. We zien een regelmatig raster van 7 horizontale en verticale lijnen, waarvan de kruisingen zijn verbonden door 15 diagonalen. De manier van ophangen op een van de hoekpunten houdt het netwerk van lijnen aan alle kanten open. Dit radicale schilderij werd slechts door weinigen begrepen in zijn tijd. Een dame die Mondriaans atelier bezocht en het zag hangen, schreef later dat het net een opgehangen zakdoek leek. Wie goed kijkt, ontdekt dat de lijnen minimaal in dikte en tint verschillen. Wat is het effect hiervan? 10 11

7 Er zijn in deze zaal een aantal werken waarin de lijn een belangrijke rol speelt. 16 De meeste zijn geschilderd vóórdat Mondriaan de stap naar volledige abstractie zette. Kies er een. Schrijf de gegevens op. Titel schilderij: Datering: 17 Zijn er nog details die refereren aan de zichtbare wereld? Ja, namelijk Nee Piet Mondriaan, Compositie met rood, blauw, zwart, geel en grijs, 1921 Piet Mondriaan, Compositie met lijn en kleur, 1937 Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie, De Victory Boogie Woogie weerspiegelt ook het leven 20 in de stad New York. New York was een moderne grote stad vol wolkenkrabbers, een rasterachtig strak stratenplan, eindeloze stromen auto s en talrijke jazzclubs. Vanwege de tweede wereldoorlog was Mondriaan hier naartoe verhuisd. Zijn werk werd door de nazi s gezien als ontaarde kunst. Als hij in Europa was gebleven, zouden zijn schilderijen misschien wel zijn vernietigd en had hij niet in vrijheid kunnen werken. De Victory Boogie Woogie was niet af toen hij in 1944 overleed. Zie jij het moderne leven in New York terug in dit schilderij? De nieuwe manier van denken en schilderen noemden de 18 kunstenaars Nieuwe Beelding, ook bekend als Neoplasticisme. Discussiebijdragen over de nieuwe kunst verschenen in het tijdschrift De Stijl, dat werd uitgegeven door Theo van Doesburg. De beeldmiddelen in deze nieuwe kunst werden volgens strenge regels toegepast. Welke regels hadden de kunstenaars afgesproken? Doe een gokje naar aanleiding van deze twee schilderijen: 1. Over lijnen: 2. Over kleuren: 3. Over vlakken: Zaal 13 De Victory Boogie Woogie Aan het einde van zijn leven werden de schilderijen van Mondriaan veel 19 beweeglijker. Dat komt doordat hij zwarte lijnen vervangt door lijnen die zijn opgebouwd uit kleurvakjes. Mondriaan maakte gebruik van gekleurd tape om te experimenteren met het ritme daarvan. Hij werd daarbij geïnspireerd door een nieuwe soort muziek waarin korte melodische lijnen open worden gebroken door ritmische patronen. Deze muziekstijl in de jaren 40 heette Paul Cézanne, Winterlandschap, Giverny, 1894 Naar aanleiding van Cézannes overlijden 21 werden in Parijs in 1907 aquarellen van hem tenoongesteld die nooit eerder zijn atelier hadden verlaten. Deze tentoonstelling baarde veel opzien en Picasso was ervan onder de indruk. Mondriaan had deze aquarellen waarschijnlijk niet gezien. Maar Picasso maakte gebruik van Cézanne s kunst van het weglaten. Via het werk van Picasso kwam ook Mondriaan in aanraking met Cézannes reducerende manier van werken. Wat zou dat kunnen beteken kunst van het weglaten? Leg uit aan de hand van dit schilderij

8 Kabinet 17 Stilleven Pablo Picasso, Vrouw met mosterdpot, 1910 Paul Cézanne, Vaas met riet, suikerpot en appels, Geometrische vormen in de schilderijen van Picasso 22 en zijn Parijse collega s worden in eerste instantie in verband gebracht met het kubisme. Maar geometrische vormen kwamen ook al voor bij Cézanne. Zowel in zijn schilderijen als in zijn beschouwingen over kunst. In een brief uit 1904 schreef hij: [...] benader de natuur door middel van de cilinder, de bol en de kegel [...]. Is deze opvatting te zien in dit stilleven? Zo ja, waar precies? Zaal 6 Picasso en het kubisme Het kubisme van Picasso heeft twee bronnen: de 23 invloed van Cézanne en de fascinatie van Picasso voor het primitivisme. Wat betekent primitivisme? De naam primitieve kunst werd in de negentiende eeuw gebruikt voor de vele kunstig gemaakte en beschilderde voorwerpen afkomstig van wat men toen primitieve volkeren noemde. Toen Picasso in de lente van 1906 het Louvre bezocht, waren op de afdeling Iberische kunst oude sculpturen te zien. Deze waren pas in 1903 opgegraven. Picasso was er helemaal weg van. Vergelijk de sculpturen op de foto met het schilderij van Picasso. Zijn er overeenkomsten? Ja,namelijk Pablo Picasso, Staand naakt, Foto van Fernande Olivier In de beginfase van het kubisme ( kubus = dobbelsteen) deden de kunstenaars in Parijs net alsof de natuur alleen maar bestond uit kubussen, kegels en 24 bollen. Alles werd met deze vormen getekend en uit elkaar genomen. Daarom wordt deze fase tot 1910 analytisch kubisme genoemd. Onvermoeibaar ging Picasso op zoek naar de beste techniek om zijn ideeën uit te drukken. Hij maakte ook beelden, tekeningen, prenten en keramische voorwerpen. Voor het schilderij Vrouw met mosterdpot en het Vrouwenhoofd was Fernande Olivier het model. Van 1904 tot 1911 waren Fernande en Picasso een stel. Maak een tekening van het Hoofd van Fernande (Vrouwenhoofd). Nee Pablo Picasso, Hoofd van Fernande (Vrouwenhoofd),

9 Pablo Picasso, De begrafenis van Casagemas (Evocatie), ca Zijn het warme of koude kleuren die hij naast elkaar schildert? In het najaar van 1900 kwam de Spanjaard 25 Picasso met zijn vriend Carlos Casagemas in Parijs aan. Hij was meteen gefascineerd door het uitbundige leven op straat en het nachtleven in de café s. In snelle schetsen ontdekte hij de motieven van het stadsleven. In 1901 pleegde Casagemas zelfmoord uit liefdesverdriet. Picasso was verbijsterd. Hij begon aan een reeks schilderijen in hoofdzakelijk blauw, groen, zwart en paars. Deze tijd tussen 1901 en 1904 wordt ook wel de blauwe periode van Picasso genoemd. Zijn schilderijen verkochten slecht en Picasso kreeg oog voor de schaduwzijde van de wereldstad. De titel van dit schilderij is De begrafenis van Casagemas. Het is een verhalende voorstelling met verschillende scènes. Wat zie je? Gefeliciteerd, je hebt hard gewerkt! Je hebt kennis gemaakt met het werk van 29 drie echte beroemdheden uit de kunstgeschiedenis. Wie van de drie heeft de meeste indruk op jou gemaakt? Extra opdracht voor examenklassen, havo, kunst algemeen Kijk vóórdat je weggaat in kabinet 16. Hier zie je twee schilderijen van Mondriaan: Stilleven met gemberpot 1 en 2. De ene keer is het stilleven herkenbaar geschilderd, de andere keer geabstraheerd. Wat is precies het verschil? Gebruik de begrippen geometrische vorm, contour, lijn, standpunt, ruimtesuggestie, kleur en compositie. Tijdens de blauwe periode ontwikkelde de toen twintigjarige Picasso voor het 26 eerst een eigen beeldtaal. In hoeverre passen de beeldmiddelen (kleur/lijn/ vorm/compositie) bij de inhoud van het schilderij? Piet Mondriaan, Stilleven met gemberpot 1, 1912 Paul Cézanne, Vijf Baadsters, In de laatste periode van zijn leven maakte Cézanne diverse schilderijen met naakte baadsters 27 van voornamelijk vrouwen. De anatomie* van de figuren vond hij niet zo belangrijk. Om deze reden - en misschien omdat hij een beetje verlegen was - werkte hij ook niet met echte modellen, wel met foto s of plaatjes. Piet Mondriaan, Stilleven met gemberpot 2, 1912 Je kunt in dit schilderij prima zien waarom Cézanne door zijn kleurgebruik ook als vader van de expressionisten* wordt beschouwd. Hij gebruikt namelijk niet de natuurlijke* kleuren. Of toch wel? Leg uit

10 Begrippenlijst Abstracte kunst Voorstellingloze kunst, iets dat niet refereert aan de werkelijkheid om je heen Net als Mondriaan zette ook de Russische kunstenaar Wassily Kandinsky de stap naar volledige abstractie. In tegenstelling tot de geometrische abstractie van Mondriaan is zijn werk gebaseerd op improvisatie, lyriek en intuïtie. Anatomie Leer van de vorm en inwendige bouw van organismen; ontleedkunde Compositie Verdeling van onderdelen in het vlak Contour Omtrek Dogmatisch Geen tegenspraak duldend Expressionisme Van Latijn expressio, uitdrukking, een stroming in de Europese kunst (en de literatuur) aan het begin van de 20 e eeuw. De kunstenaar tracht zijn gevoelens uit te drukken door een zekere vervorming van de werkelijkheid, bij voorbeeld door het gebruik van felle kleuren. Kleuren, primaire kleuren Rood, geel en blauw zijn de zuiverste kleuren. Door deze kleuren te mengen, kunnen alle andere kleuren worden gemaakt Kubisme Schilderstijl binnen de moderne kunst van 1906 tot ca Haagse School Tussen 1870 en 1900 gaven de kunstenaars van de Haagse school in Nederland de toon aan op het gebied van schilderkunst Idealiseren Iets of iemand beter, gunstiger voorstellen. Iets zo voorstellen dat het beantwoordt aan een ideaal Plasticiteit Schijnbare ruimtelijkheid op een vlak, wordt bereikt door licht- en schaduwwerking Realistisch De werkelijkheid zo getrouw mogelijk weergevend, net echt Symbool Zinnebeeld, een hart is bijvoorbeeld een symbool voor liefde Klassieke oudheid In de klassieke oudheid stond een ideaal en volmaakt lichaam voor goddelijke schoonheid. Goden werden verbeeld als atletische, mooie jonge mannen. Kleuren, natuurlijke kleuren Natuurlijke kleuren komen overeen met de waarneembare werkelijkheid. Kleuren, zuivere kleuren In zuivere kleuren zitten geen spooren van andere kleuren. Ze zijn zuiver in één kleur. De primaire kleuren rood, geel en blauw zijn de zuiverste kleuren. Gemeentemuseum Den Haag Afdeling Educatie Oktober 2009 Tekst:Andrea Freckmann Vormgeving: Afdeling Foto&Vorm 18 19

11 Paul Cézanne Pablo Picasso Piet Mondriaan 20