Eindrapportage Digitale Schoolborden

Transcriptie

1 Eindrapportage Digitale Schoolborden Implementatie en gebruik van digiborden bij de scholen van de Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente dr. P.H.G. Fisser dr. G.J. Gervedink Nijhuis Universiteit Twente Faculteit Gedragswetenschappen Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie 17 december 2007

2 Inhoudsopgave 1 Inleiding Digiborden voor meer interactiviteit Onderzoeksvragen Projectgerelateerde informatie Overzicht van deze rapportage Opzet flankerend onderzoek Fase 1: verkenning van ervaringen en verwachtingen Fase 2: ontwikkeling van de Kijkwijzer Fase 3: gebruik van de Kijkwijzer Resultaten flankerend onderzoek, de verkenningsfase Deelname aan studiedag Plaatsing, voorlichting en training bij het digibord Soorten digiborden Plaatsing van het digibord Voorlichting en training Presentatie software en materiaal Observaties in de klas en interviews met leerkrachten en ict-ers Algemene informatie Voorbereiding van lesactiviteiten Uitvoering van lesactiviteiten Gebruik van het digibord buiten de les Veranderende rol Effecten De opbrengsten van het digibord Resultaten flankerend onderzoek, de Kijkwijzer Ontwikkeling van de Digibord Kijkwijzer Algemene opbouw van de Digibord Kijkwijzer Scenario's voor digibordgebruik Ervaringen met gebruik Kijkwijzers Eerste ronde: observatie door leerkracht eigen school (Kijkwijzer versie 1) Resultaten eerste ronde Conclusies eerste ronde Tweede ronde: observatie door leerkracht andere locatie (Kijkwijzer versie 2) Opzet tweede ronde Resultaten tweede ronde Conclusies tweede ronde Derde ronde: observatie van/door directeur/niet-bord gebruiker (Kijkwijzer versie 5) Opzet derde ronde Resultaten derde ronde Conclusies derde ronde Evaluatie van Kijkwijzer versie Aanpak evaluatie Resultaten Conclusie: warme overdracht en interactiviteit Het implementatieproces Succesfactoren implementatieproces Aandachtspunten implementatieproces... 22

3 5.2 De digiborden Succesfactoren bij het gebruik van de digiborden Aandachtspunten bij het gebruik van de digiborden De Kijkwijzer Succesfactoren bij het gebruik van de Kijkwijzer Aandachtspunten bij het gebruik van de Kijkwijzer Beantwoording van de onderzoeksvragen Het implementatieproces Het digibord Het onderwijsproces Aanbevelingen Van warme overdracht naar visie en strategie Van observeren naar reflecteren Van krijtbord naar digibord Referenties Bijlagen Overzicht van lesactiviteiten waarbij het digibord wordt gebruikt IWB transition framework (Beauchamp, 2004) Kijkwijzer Digibord (versie 1) Kijkwijzer Digibord (versie 2) Kijkwijzer Digibord (versie 5) Resultaten Kijkwijzer versie 1: Collega leerkrachten eigen school Resultaten Kijkwijzer versie 2: Collega leerkrachten andere school Resultaten Kijkwijzer versie 5: directeuren / niet-bordgebruikers Opmerkingen en suggesties bij Kijkwijzer Lijst van Tabellen Tabel 1 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (nulmeting)... 8 Tabel 2 Aandachtspunten bij het digibord (nulmeting)... 9 Tabel 3 Algemene structuur van de Kijkwijzer Tabel 4 Fasering van het digibordgebruik Tabel 5 Suggesties ter verbetering van de les (Kijkwijzer versie 3) Tabel 6 Suggesties ter verbetering van het begin van de les (Kijkwijzer versie 5) Tabel 7 Effecten van het digibordgebruik (Kijkwijzer versie 5) Tabel 8 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (Kijkwijzer versie 5) Tabel 9 Suggesties ter verbetering van de leskern (Kijkwijzer versie 5) Tabel 10 Suggesties ter verbetering van het gebruik van het digibord (Kijkwijzer versie 5) Tabel 11 Fasering, activiteiten en opbrengsten tijdens het implementatieproces Tabel 12 Succesfactoren implementatieproces tijdens de verkenningsfase Tabel 13 Succesfactoren implementatieproces tijdens de ontwikkeling van de Kijkwijzer Tabel 14 Succesfactoren implementatieproces tijdens het gebruik van de Kijkwijzer Tabel 15 Aandachtspunten rondom het implementatieproces Lijst van Figuren Figuur 1 De ict-boom... 1 Figuur 2 Van krijtbord naar digibord of andersom?... 29

4 1 Inleiding De Stichting voor Christelijk Primair Onderwijs Centraal Twente (VCPOCT) heeft bij de Stichting Kennisnet Ict op school een voorstel ingediend om bij elk van de scholen binnen de stichting het digiborden implementatieproces te volgen en daar conclusies aan te verbinden. Dit flankerend onderzoek is uitgevoerd door de Universiteit Twente, afdeling Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie, en had als doel om na te gaan hoe de implementatie van de digiborden verloopt, wat de effecten van het gebruik van de digiborden op het onderwijs in het algemeen zijn en wat het effect van de resultaten van het gebruik is op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de Stichting. In dit document wordt verslag gedaan van het onderzoek. 1.1 Digiborden voor meer interactiviteit In 2006 werd bij een aantal scholen van VCPOCT digiborden geïnstalleerd en in gebruik genomen. Het doel van het inzetten van de digiborden kan worden geïllustreerd aan de hand van de ict-boom, een hulpmiddel dat helpt bij het nadenken over het gebruik van ict in de klas (zie Figuur 1). De linkerkant van de boom geeft uitdrukking aan de visie die het accent legt op het leren informatie te verwerken met behulp van ict. De rechterkant van de boom geeft uitdrukking aan de visie die het accent legt op het leren communiceren en samenwerken via ict. Wordt de hele boom gebruikt, dat kan dat uitdrukking geven aan de visie op ict die het accent legt op het begeleiden van (individuele) leerlingen in het bereiken van vakgerelateerde leerdoelen. De leerling wordt met behulp van ict verder ondersteund of uitgedaagd in een bepaald vak. Figuur 1 De ict-boom Er werd geconstateerd dat het huidige ict-gebruik van ict bij de scholen van VCPOCT met name aan de informatiekant van de ict-boom zit, terwijl het bestuur van de stichting mede de communicatiekant zou willen benadrukken. De verwachting was dat door het gebruik van de digiborden het onderwijs interactiever, visueler, fuctioneler en meer gedifferentieerd kan worden. Daarbij blijft informatie/instructie een belangrijk onderdeel van het onderwijs, maar zou de communicatie-/interactiekant meer aandacht krijgen. De verwachting is dat de eenzijdige afhankelijkheid van de leraar door het gebruik van het bord ten dele opgeheven kan worden, dat klassikaal onderwijs deels doorbroken zal worden, dat de ontwikkeling van het denken door de leerlingen beter gestimuleerd kan worden en dat de digiborden zouden kunnen leiden tot betere prestaties in cognitieve zin. Eind 2006 waren er zes digiborden in gebruik en begin 2007 was er op elke school binnen de stichting een digibord aanwezig. Op basis van de ervaringen met de al eerder in gebruik genomen borden wilde de stichting het implementatieproces via een zogenaamde 'warme overdracht' (het begeleiding van mensen die een bepaalde stap in een veranderingsproces doormaken) een impuls geven die blijvend kan bijdragen aan de enthousiasmering van leerkrachten. Er werd daarbij gekozen voor een specifieke implementatiestrategie: experimenteren, samenwerking en reflectie. Tijdens het flankerend onderzoek is nagegaan hoe deze strategie werkt, of de digiborden effectief geïmplementeerd zijn, wat de effecten van de implementatie zijn en wat de meerwaarde van het gebruik van de digiborden is. 1

5 1.2 Onderzoeksvragen Op basis van het voorstel van de stichting VCPOCT en de inzichten die opgedaan werden tijdens een studiedag van de stichting op 31 oktober 2006 werd de volgende centrale vraagstelling voor het flankerend onderzoek opgesteld: Hoe verloopt de implementatie van de digiborden bij de scholen van de Stichting VCPOCT door middel van experimenteren, samenwerking en reflectie? Kan door deze werkwijze en door gebruikmaking van de bestaande ervaringen met het digibord een impuls ontstaan die kan leiden tot structurele enthousiasmering van leerkrachten? Wat is het generieke en specifieke effect van deze vorm van implementeren op de kwaliteit van onderwijs binnen de scholen van de stichting? Deze vraagstelling is onderzocht door het onderzoeken van de volgende deelvragen: a) Hoe verloopt het implementatieproces van de digiborden ten aanzien van experimenteren, samenwerking en reflectie: op welke manier wordt hiervoor ruimte gegeven aan de leerkrachten en hoe worden zij ondersteund? b) Welke ervaringen hebben de leerkrachten en leerlingen met de digiborden aanvankelijk en welke doen zij die komende periode op? Welke opbrengsten zijn toe te schrijven aan het gebruik van het digibord voor leren? Welke meerwaarde hebben de digiborden voor het onderwijs? c) Wat is het effect van de resultaten van a) en b) op de rol van de leerkrachten en het (toekomstig) onderwijs binnen de scholen van de stichting? Bij het beantwoorden van de vragen is er aandacht voor zowel pedagogische, didactische en organisatorische implicaties van de implementatie van een digibord. 1.3 Projectgerelateerde informatie Het onderzoek is uitgevoerd door Petra Fisser en Gerard Gervedink Nijhuis, beide van de Universiteit Twente, faculteit Gedragswetenschappen, afdeling Curriculumontwerp & Onderwijsinnovatie. Het onderzoek werd uitgevoerd in opdracht van De Stichting Kennisnet Ict op school en VCPOCT. De opdrachtgevers waren vertegenwoordigd in de stuurgroep van dit project: Alfons ten Brummelhuis (Stichting Kennisnet Ict op school), Mart Haitjema (Bestuur VCPOCT), Gerrit Wiggers (bovenschoolse icter) en Harry van de Riet (bovenschoolse ict-er). De stuurgroep heeft regelmatig met de onderzoekers vergaderd waarbij de resultaten van de afgelopen periode, de voortgang en de opzet van de komende periode werden besproken. 1.4 Overzicht van deze rapportage In hoofdstuk 2 wordt de opzet van dit flankerend onderzoek toegelicht, waarna in hoofdstuk 3 de resultaten van de nulmeting toegelicht worden die in de eerste paar maanden van het project is uitgevoerd. Hoofdstuk 4 gaat in op het vervolg van het onderzoek, waarbij een Kijkwijzer werd ontworpen, ontwikkeld en getest. De conclusies en aanbevelingen die kunnen worden gedaan op basis van de resultaten van dit onderzoek zijn beschreven in de hoofdstukken 5 en 6. 2

6 2 Opzet flankerend onderzoek Om de vraagstelling te onderzoeken is een aantal onderzoeksactiviteiten voorgesteld. Deze worden hieronder kort besproken, ingedeeld aan de hand van de verschillende fasen in het project. 2.1 Fase 1: verkenning van ervaringen en verwachtingen Vanuit het flankerend onderzoek is deelgenomen aan een studiedag die op 31 oktober 2006 heeft plaatsgevonden. Deze studiedag kan gezien worden als de start van het project. Tijdens het ochtendprogramma werden leerkrachten en ict-ers geïnformeerd over de mogelijkheden van de digiborden door middel van een aantal praktijkcases. s Middags werd ingegaan op de rol van de ict-er bij de implementatie en het gebruik van de digiborden. De eerste activiteit die op de scholen uitgevoerd is was de nulmeting. Scholen waar een digibord opgehangen was werden bezocht, lessituaties werden geobserveerd en de betrokken leerkrachten en icters zijn geïnterviewd. Het resultaat van deze activiteiten is een verslag van de huidige stand van zaken en een inventarisatie van de betrokkenen en hun ervaringen. Dit is verder beschreven in het volgende hoofdstuk. 2.2 Fase 2: ontwikkeling van de Kijkwijzer Tijdens de tweede fase van het onderzoek is een Kijkwijzer ontwikkeld. Deze Kijkwijzer heeft als doel om lessituaties waarin het digibord gebruikt wordt te observeren en aan de hand van een ingevulde Kijkwijzer een nagesprek te houden over de (on)mogelijkheden van het digibord in de praktijk. De Kijkwijzer had daardoor zowel een reflecterende als een sturende functie. Om het gebruik van de digiborden verder te onderzoeken is deelgenomen aan een aantal bijeenkomsten die door de scholen georganiseerd werden. De resultaten van deze bijeenkomsten hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de Kijkwijzer. Om de effecten van het gebruik van de digiborden en de Kijkwijzer te meten is op een aantal scholen observatie uitgevoerd. Daarbij is onderzocht hoe de leerkracht het digibord gebruikt en hoe de Kijkwijzer ingevuld is. Op basis van de nulmeting en de gekozen implementatiestrategie (experimenteren, samenwerking en reflectie) is nagegaan hoe de implementatie verlopen is en of dit per school verschilt. Naast het algemene idee rondom experimenteren, samenwerken en reflectie zal aangegeven worden welke stappen ondernomen zijn, waarbij aangegeven wordt wie betrokken zijn, wie verantwoordelijk is en welke fasering gewenst is. 2.3 Fase 3: gebruik van de Kijkwijzer In de laatste fase van het onderzoek is de Kijkwijzer in drie rondes door diverse personen gebruikt en geëvalueerd. In de eerste en tweede ronde hebben de digibordgebruikers de Kijkwijzer gebruikt, in de laatste ronde werd de Kijkwijzer gebruikt door directeuren en niet-bordgebruikers. Gekeken is naar zowel de bruikbaarheid van de Kijkwijzer zelf als het effect dat het gebruik van de Kijkwijzer heeft gehad. In de oorspronkelijk opzet van het flankerend onderzoek stond een rondetafelgesprek met de ict-ers op de planning, waarbij zou worden gesproken over het implementatieproces van het afgelopen jaar en over de gepercipieerde meerwaarde die de digiborden. Door het regelmatig bijwonen van de bijeenkomsten van de ict-ers en de digibordgebruikers bleek dat deze extra bijeenkomst niet nodig was, maar dat gerefereerd kon worden aan de resultaten van de verschillende bestaande bijeenkomsten. Tijdens het slotgesprek met de stuurgroep zijn de voorlopige eindresultaten van het flankerend onderzoek besproken en is evaluatief teruggekeken op het onderzoek. De uitkomsten van het slotgesprek zijn meegenomen in deze rapportage. 3

7 3 Resultaten flankerend onderzoek, de verkenningsfase Het flankerend onderzoek bestond uit een aantal fasen waarin verschillende activiteiten uitgevoerd zijn. In de eerste fase werd een nulmeting uitgevoerd om de eerste ervaringen en verwachtingen te registreren. De activiteiten waren gericht op observatie van het gebruik van de digiborden in een lessituatie en het interviewen van leerkrachten en ict-ers. De resultaten van deze fase worden in dit hoofdstuk beschreven. 3.1 Deelname aan studiedag Op 31 oktober 2006 heeft een studiedag plaatsgevonden. Het ochtendprogramma van deze studiedag was bedoeld om zowel leerkrachten als ict-ers te infomeren over de mogelijkheden van de digiborden door middel van een aantal praktijkcases: leerkrachten lieten zien wat ze met het digibord doen in de klas. Het middagprogramma was bedoeld voor de ict-ers en ging in op de rol van de ict-er tijdens het implementatieproces. Uit de reacties van de deelnemers bleek dat er een groot enthousiasme is om te (gaan) werken met de digiborden en dat de ict-er een belangrijke rol zou kunnen spelen in het implementatieproces. Opvallende punten die tijdens de ochtend naar voren kwamen: - Het is goed om ervaringen uit te wisselen met collega s van de eigen school en van andere scholen om op ideeën te komen rondom het gebruik van het digibord. - De rol van de leerkrachten zal hoogstwaarschijnlijk veranderen. Maar wat betekent het voor de leerlingen? Zijn die alleen aan het kijken en luisteren? Of kan dat ook groter en actiever? En welke leerlingen profiteren hier niet van? Leerlingen met een andere leerstijl of leerlingen die de stijl van lesgeven niet goed meekrijgen? Tijdens het middagdeel kwam naar voren dat de ict-ers zich zorgen maakten over de tijd die voor de implementatie beschikbaar is. Op basis daarvan werd afgesproken dat de digiborden gefaseerd ingevoerd zullen worden. Het moet voor de leerkrachten en de ict-ers duidelijk zijn dat er genoeg tijd is voor de implementatie en dat er niet verwacht wordt dat alles meteen helemaal goed zal gaan of zijn. Het is van groot belang dat iedereen de gelegenheid krijgt om op eigen manier en tempo te werken met het bord. 3.2 Plaatsing, voorlichting en training bij het digibord Voordat ingegaan wordt op het daadwerkelijke gebruik van het digibord in de klas zijn er een aantal aspecten die van belang zijn voordat het daadwerkelijk gebruik plaats kan vinden. Dit heeft te maken met de plaatsing van het digibord, de voorlichting die de scholen en de leerkrachten hebben gehad en de beschikbaarheid van software en andere materialen Soorten digiborden Op de 14 scholen zijn twee verschillende borden opgehangen, het Promethean ACTIVboard en het Heutink HD bord. Beide borden zijn vaste borden en zijn opgehangen op de plek van het krijtbord. Bij beide borden is software meegeleverd. Hoewel beide borden vergelijkbare mogelijkheden hebben met betrekking tot het gebruik van het bord in het onderwijs zijn er verschillen in het gebruik. Dit heeft met name te maken met de software die meegeleverd wordt Plaatsing van het digibord De digiborden zijn in zowel klaslokalen als in gemeenschappelijke ruimtes opgehangen. Bij plaatsing in een gemeenschappelijke ruimte is het digibord voor iedereen beschikbaar, maar wordt dan (zeker tijdens het begin van het project) niet op elke locatie intensief gebruikt. Als reden hiervoor is aangegeven dat de ruimte niet altijd beschikbaar is, er moet teveel geregeld worden met stoelen of materialen, of men vindt zichzelf nog niet ict-vaardig genoeg. Het voordeel van het ophangen van een digibord in een 4

8 gemeenschappelijke ruimte is wel dat alle leerkrachten in een school ervaring op kunnen doen met het bord. Op het moment dat het digibord in een groepslokaal is opgehangen blijkt uit de gesprekken op de scholen dat de leerkracht deze ook vanaf het begin gebruikt, voor zowel specifieke lessituaties als voor de meer dagelijkse zaken. Collega s kunnen het digibord over het algemeen gebruiken als de digibordklas met gym, crea of buitenschoolse activiteiten bezig zijn, maar gebruiken het bord beduidend minder als de leerkracht van de klas waar het bord hangt. Er was meestal geen keuze mogelijk ten aanzien van de plaats van ophangen van het digibord in het lokaal, bijna altijd was het op de plek van het krijtbord. Bij veel locaties heeft dit tot gevolg gehad dat de leerkrachten klachten hebben over de lichtinval van de zon. Soms helpt het neerlaten van de zonwering, maar dat is niet altijd mogelijk of doeltreffend. Alle leerkrachten geven aan dat het bord op de goede hoogte hangt, maar dat leerlingen soms een opstapje moeten gebruiken of de muis bij de computer gebruiken. Sommige leerkrachten zouden een in hoogte verstelbaar bord prettig vinden met een projector waarbij je niet in je eigen schaduw staat Voorlichting en training De voorlichting vond in oktober 2006 plaats. Doordat de groep leerkrachten groot was en de meeste leerkrachten nog geen ervaring hadden met het digibord was het uiteindelijke resultaat van de voorlichting minimaal. Na de voorlichting zijn geen extra trainingen georganiseerd. Tijdens het plaatsen van het digibord werd kort uitleg gegeven over de technische bediening van de apparatuur, zoals het aan en uit zetten, het verwisselen van de lampen en filters, etc.. Er is een handleiding voor het digibord beschikbaar, maar die wordt door de meeste leerkrachten in eerste instantie niet gebruikt. Pas tijdens het gebruik wordt specifieke informatie in de handleiding opgezocht. Toch geven de meeste leerkrachten aan dat ze niet echt informatie gemist hebben bij de start van het project. Het kijken naar het gebruik van de digiborden bij andere scholen verlaagt de drempel om te beginnen met het inzetten van het digibord in de klas, maar vooral de steun van enkele zeer ict-vaardige en digibordvaardige collega s in de eigen school wordt genoemd als een zeer belangrijke vorm van training en kennisdeling. De ict-er en/of de leerkracht waar het bord in het lokaal hangt zijn vaak de trekkers. Er ontstaan diverse contacten met andere scholen om vooral het elementaire gebruik onder de knie te krijgen. Ook het ict-overleg wordt genoemd als nuttig om ervaringen uit te wisselen. Wel moet opgemerkt worden dat het overleg met niet-bordgebruikers maar beperkt op gang kwam, met name omdat deze collega s nog niet vertrouwd zijn met het gebruik van het bord. De leerkrachten geven verder aan dat vooral het experimenteren met het digibord zorgt voor het krijgen van ervaring en het zien van de mogelijkheden. Vooral als het bord in het eigen lokaal hangt, dan gaat het vanzelf. Na de eerste verkennende fase gaan sommigen verder door vanuit een probleem te zoeken naar een oplossing Ik wil dit, hoe doe ik dat? of gaan systematisch de mogelijkheden nog eens na met behulp van de menu s op het bord of vanuit de handleiding. Enkelen hebben de software thuis en dat wordt gezien als nuttig om snel vertrouwd te raken met de mogelijkheden. De meeste leerkrachten geven wel aan dat het leren omgaan met het bord en het experimenteren ermee veel (extra) tijd kost. Sommige ict-ers gebruiken er de ict-tijd voor Presentatie software en materiaal Bij de start van het project was de beschikbare software voor het digibord erg beperkt en niet altijd in het Nederlands beschikbaar. Bestaande programma s zoals PowerPoint worden veel gebruikt en dankzij een internetverbinding kunnen de scholen gebruik maken van bijvoorbeeld tv presentaties en clips uit Teleblik en Beeldbank, Hello World en Google Earth. Specifieke digibordfunctionaliteiten worden ook ingezet, zoals flipcharts, en bestaande software voor bijvoorbeeld rekenen. Tijdens de observaties bleek dat er meestal materiaal gebruikt wordt dat (thuis) voorbereid was door de leerkracht zelf. Ook werd meestal aangesloten bij de bestaande lesmethode. Het gebruik van materiaal 5

9 van leerlingen kwam niet voor tijdens de observaties, maar uit de interviews bleek dat leerlingen soms wel iets laten zien op het bord wat ze van huis hebben meegenomen of wat ze op internet kunnen vinden. Gebruiksgemak Na een eerste wenperiode vindt iedereen het gebruiksgemak prima (onafhankelijk van het bord dat in de klas hangt) en de bediening van het bord snel en eenvoudig, ook voor kinderen. Het kalibreren (afstemmen tussen projector en pen) is soms vervelend tijdens de les. Het opslaan en terughalen van bordinformatie vindt men zeer handig en het kost minder tijd. De bediening met een pen is prima, maar voor het intypen van tekst zou een klein toetsenbordje bij het scherm handig kunnen zijn. Ook zou er meer Nederlandstalige software moeten zijn. Bij alle borden is internet aanwezig en iedereen vindt dat ook noodzakelijk, zodat aanvullend materiaal van internet gehaald kan worden. 3.3 Observaties in de klas en interviews met leerkrachten en ict-ers Algemene informatie In de periode van januari tot maart 2007 zijn alle 14 locaties bezocht. Daarbij is per locatie een les geobserveerd door de onderzoekers, waarbij de nadruk vooral lag op het gebruik van het digibord. Na elke observatie werd een interview gehouden met de leerkracht. Als dit niet de ict-er van de school was is ook de ict-er geïnterviewd. Daarnaast is een gezamenlijk interview gehouden met de bovenschoolse icters en met een lid van het bestuur van VCPOCT. Tijdens de verkenningsfase zijn in totaal 22 personen geïnterviewd, waarvan 4 directeuren (1 adjunct en 2 tevens leerkracht), 20 leerkrachten (1 lio-er en 2 tevens directeur) en 13 ict-ers (allen tevens leerkracht). Vijf leerkrachten hebben een combinatieklas en 3 leerkrachten geven aan meer dan 1 groep les. Daarnaast zijn de twee bovenschoolse ict-ers geïnterviewd en een lid van het College van Bestuur van de VCPOCT die o.a. is belast met ict Voorbereiding van lesactiviteiten Uit de nulmeting blijkt dat het voorbereiden van lessen veel tijd kost. Dit betreft vooral tijd voor het zoeken van materialen op internet of op speciale sites, zoals Teleblik, maar ook het aanpassen en ordenen van materiaal. Het scannen van extra materialen kost ook veel tijd. Het scannen betreft meestal onderdelen uit de methode die op school gebruikt wordt, maar ook is op een school bijvoorbeeld een complete atlas gescand. Op het moment van de nulmeting was nog geen makkelijk toegankelijke database beschikbaar waar het gemaakte materiaal in opgeslagen kan worden. Op basis van de vraag naar een database door zowel leerkrachten als ict-ers is een database-achtige structuur opgebouwd in de vorm van Kennisnet Groepen, een toepassing om online samen te werken met een (project)groep. Het is daarbij mogelijk om samen te werken, documenten te delen, te discussiëren in een forum, afspraken te maken en berichten te versturen. Hoewel er in eerste instantie veel animo was voor deze functionaliteit is er in de praktijk weinig gebruik van gemaakt. Dit wordt in hoofdstuk 5 verder besproken Uitvoering van lesactiviteiten De meeste leerkrachten gebruiken het digibord bij elke les als het bord in hun lokaal hangt. Hoewel de leerkrachten aangeven dat het digibord niet de centrale rol moet krijgen in de klas wordt het bord wel ingezet wanneer het zinvol is of zoals het uitkomt, en dat is vaak. Sommige leerkrachten geven aan dat je het digibord ook soms bewust niet moet gebruiken. Het digibord wordt minder gebruikt als kinderen zelfstandig aan het werk gaan. Wel kun je dan leerlingen apart naar het bord roepen voor extra uitleg. Het bord wordt gebruikt bij de diverse vakken en activiteiten. Tijdens de Nulmeting zijn observaties in verschillende groepen en bij verschillende onderwerpen uitgevoerd, een overzicht hiervan staat in Bijlage 7.1. Het digibord wordt minder intensief gebruikt bij dagopening en kringgesprek (o.a. vanwege het gezoem van de projector), bij tekenen, bij combinatiegroepen (redenen die daarvoor genoemd werden 6

10 hadden met name te maken met het geluid van de projector en het feit dat het licht de aandacht trekt) of bij Bijbelse geschiedenis (volgens de leerkrachten om dit meer persoonlijk te houden). Het bedienen van het digibord door de leerlingen is nog sterk wisselend. Soms bedient de leerkracht de pen, soms krijgt het kind de pen tijdens de les om op het bord een opdracht uit te voeren of iets aan te klikken. Op enkele locaties mag het kind tijdens de pauze het bord gebruiken, bijvoorbeeld ter voorbereiding op een spreekbeurt Gebruik van het digibord buiten de les Door leerlingen wordt het bord buiten de les weinig gebruikt. Soms gaan leerlingen hun spreekbeurt voorbereiden of mogen ze er een spelletje erop spelen. Binnen het team wordt het bord gebruikt voor teambesprekingen, onderwijskundige bijeenkomsten zoals de introductie van een nieuwe methode en bij de uitleg van het digibord voor (nieuwe) collega s. Ook bij bijeenkomsten met ouders wordt het bord af en toe gebruikt, bijvoorbeeld bij een informatieavond of kerstviering Veranderende rol Tijdens de nulmeting bleek dat de meeste leerkrachten denken dat hun rol zal veranderen, waarbij begeleiding, aangeven, aansturing en coaching vaak genoemd worden als belangrijkste aspecten. Ze geven echter ook aan dat deze activiteiten niet nieuw zijn, maar een andere vorm krijgen. De mogelijkheden om de onderwerpen extra visueel te maken en daardoor de kinderen enthousiast te maken spreekt leerkrachten erg aan. De eigen inbreng van de leerling wordt daarmee groter. Tegelijkertijd wijzen sommige leerkrachten er op, dat je niet moet teruggaan naar klassikaal onderwijs en juist het gebruik door leerlingen moet stimuleren om hun activiteit te bevorderen. Het bord geeft de mogelijkheid om leerlingen veel actiever te laten nadenken en iets op het bord te laten doen. Het inspelen op actualiteit (nieuwsberichten) en klassituaties spreekt sommigen ook aan Effecten De leerkrachten konden tijdens de nulmeting nog weinig zeggen over de mogelijke leereffecten, omdat ze het bord nog te kort gebruikten. Wel is de indruk dat door de verschillende onderwerpen visueel aan te bieden leerlingen sneller en beter leren. Dat leerlingen zelf het bord bedienen heeft ook een positief effect, met name op de motivatie en het enthousiasme. De mogelijkheid om spreekbeurten veel visueler te maken heeft een duidelijke meerwaarde en is voor kinderen aantrekkelijker en uitdagender. Een aantal keer is opgemerkt dat er voor gezorgd moet worden dat leerlingen zelf actief met de stof bezig moeten zijn om het te laten beklijven. Dit kan met een digibord mogelijk worden gemaakt. Ook wordt via het digibord in combinatie met internet de wereld in de klas gehaald. Leerkrachten geven aan dat je door extra informatie dieper op de stof in kunt gaan en veel sneller kunt inspelen op de actualiteit door bijvoorbeeld gebruik te maken van het jeugdjournaal via internet. De leerkrachten geven aan dat leerlingen veel actiever lijken te zijn, veel meer aandacht hebben en heel enthousiast zijn over het digibord. De motivatie van de leerlingen is groot; ze kunnen zich moeilijker verschuilen. Enkele leerkrachten wijzen er op dat het misschien een tijdelijk effect is omdat het nog een nieuw medium is. Een andere zorg is dat sommige kinderen er luier van worden omdat ze bij het krijtbord dingen moesten overnemen die nu direct beschikbaar zijn. Uit de observaties bleek ook dat de leerlingen erg enthousiast waren, het digibord graag ook in een volgende klas zouden willen hebben en dat de meeste leerlingen geen problemen hadden met het hanteren van de pen en de functionaliteiten van het bord. Het verschil in leereffecten tussen de oude situatie met krijtbord en het gebruik van het digibord is nog moeilijk te meten door de leerkrachten. Wel lijkt het erop dat de presentatie- en reflectievaardigheden verbeteren en dat de leerlingen een bredere kijk op de wereld krijgen. Het terug kunnen halen en opnieuw afspelen van iets wat een leerling op het bord heeft gedaan draagt ook bij aan beter leereffect. De ictvaardigheden van leerkrachten en leerlingen worden automatisch beter, evenals de maatschappelijke 7

11 interactie. Het behandelen van lastige onderwerpen omdat het beter uit te leggen is met behulp van materiaal van bijvoorbeeld internet. De interactiviteit is nog beperkt tot een leerling die met de pen iets op het bord mag schrijven of iets verslepen of ergens op klikken. 3.4 De opbrengsten van het digibord Op basis van bovenstaande observaties en interviews met leerkrachten en ict-ers worden een aantal punten genoemd door de leerkrachten die een bijdrage leveren aan de meerwaarde van een digibord in de klas, zie Tabel 1. Tabel 1 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (nulmeting) Aspect Materiaal Visualisatie Interactie Archief ICT Enthousiasme Onderwijs Hardware Opmerking van de leerkracht/ict-er Actualiteit van materiaal Hoeveelheid materiaal Veel meer dan de methode alleen Alles in 1 bron; breukenmaker; aanvullend materiaal; alles is op te halen De wereld ligt open; de wereld in de klas; het gaat verder dan een boek; venster op de wereld; de wereld wordt groter; verbreden van horizon Duidelijk dingen laten zien, ook in kleur Het presenteren van plaatjes en video: herkenbaar, in kleur, mooi Andere manier van sommen maken, visueler Makkelijker presenteren Visualisatie; Aanschouwelijk Veel meer interactie Kinderen willen graag actief zijn, pen vasthouden Opslaan en terughalen, herhalingsmomenten De whiteboardfunctie met mogelijkheid om wat op het bord staat te bewaren Archief aanmaken Meerwaarde als leerkracht: makkelijk teruggrijpen Makkelijk om dingen nog een keer te oefenen Makkelijk terug te kijken, ook samen met leerling op de laptop Wil je ICT op school een plek geven dan is digibord daarvoor ideaal Het is een uitdagende omgeving voor leerkracht en leerlingen Ook zelf een nieuwe uitdaging; ook ICT vaardiger Leerlingen misschien ook ICT-vaardiger Kinderen vinden het digibord heel mooi, alle kleuren Kinderen actiever; meer mee bezig; actiever bij het opzoeken van materiaal om hun PowerPoint op te nemen Leerlingen enthousiast, blijft ze boeien; betrokkenheid groot; Enthousiasme Makkelijk leerlingen motiveren Sterke verbetering in motivatie Instructie veel beter; effectiever bij kinderen met aangepast programma. Levert nuttige didactische ondersteuning Adaptief onderwijs: bij instructie, hulprondes,je slaat het op, laat het nog eens zien, precies zoals het was Beklijft beter Kinderen zelf uitzoeken hoe dingen werken Het hoort bij deze tijd, kinderen gaan daar al mee om, dus school moet daarbij aansluiten. Trekt ook nieuwe ouders/leerkrachten! Lessen boeiender dan uit boek, sneller doel van de les waarmaken; middelen om doel te bereiken (foto s filmpjes ed). In de toekomst scheelt het voorbereiding, makkelijk lessen over te geven aan invallers. Dingen snel klaar zetten, kinderen kunnen het makkelijker zien. Dicht bij belevingswereld (plaatjes, muziek) Vooral bij zaakvakken hebben leerlingen het veel beter door. Boxen er bij is geweldig, ook voor muziek i.p.v. cd, en ook bijvoorbeeld bij Hello World. Minder krijtstof 8

12 De aandachtspunten ten aanzien van de digiborden die door de leerkrachten genoemd worden gaan met name over de bediening en het wennen aan het bord, zie Tabel 2. Bij deze punten zou het bord (Promethean ACTIVboard en Heutink HD bord) een rol kunnen spelen, met name daar waar het gaat om beschikbare software en technische aspecten. Tabel 2 Aandachtspunten bij het digibord (nulmeting) Aspect Instructie Leerlingen Techniek Software/materiaal Tijd/thuis Projector Borden Opmerking van de leerkracht/ict-er Frontaal/klassikaal lesgeven Snel gebruiken als veredelde televisie, is een valkuil: Het mag de leerkracht niet vervangen door maar naar filmpjes te kijken Dat je alleen maar met jezelf bezig bent en alleen maar 1 ding doet Zou kunnen zijn dat je teveel klassikaal wilt doen Oppassen voor te grote snelheid, anders beklijft het niet Snel geneigd om er teveel bij te halen; je moet selectief zijn Bij combiklas trekt het nog meer aandacht dan bij krijtbord, ook vanwege projector/licht Combigroep soms wat lastig In het begin waren leerlingen nogal onrustig omdat het nieuw was, is nu wel over Leidt af voor kinderen die zelfstandig moeten werken Nog niet helemaal in de vingers qua bediening Het schrijven op een krijtbord is prettiger, op digibord niet zo netjes, bibberig Soms lastig met muis/lijn dan kalibreren De afhankelijkheid van de techniek (bord, projector, computer, internet); Grootste probleem is technisch, als ie het niet doet. Dan kan je nog steeds wel lesgeven, maar met het bord is het toch wel leuk en makkelijk. Afhankelijkheid van techniek kan probleem zijn Afhankelijk van techniek: pen, stroomstoring Pennen zijn kwetsbaar Grote behoefte aan aanvullende software.; Ontbreken van voldoende software. Het Heutink bord heeft bv nog geen rekenprogramma s. Meer software nodig, meer in het Nederlands, meer methodes verder ontwikkelen; die ontwikkeling gaat te langzaam Te weinig materiaal al beschikbaar bij methode, bv bij Plusboek, nu zelf scannen Tijd nog niet beschikbaar Voorbereiding (thuis scannen) Inwerktijd Niet mogelijk om les thuis te maken, alleen ppt. Dus lessen moeten op school gemaakt worden. Als je maar 1 dag de groep hebt is dat wel lastig. Thuis werken dan wel makkelijk De eerste paar jaar zijn tijdrovend en je krijgt geen extra tijd, je moet gewoon lesgeven. Dus in je eigen tijd doen, waardoor je je minder snel kan ontwikkelen Projector zoemt. de projector suist en geeft nogal wat warmte af In schaduw staan Lichtstraal van projector is nadeel Beter filter bv pop-up window dat plotseling opkomt Branduren van de projector Bord geeft fel licht Als we er volgend jaar geen meer hebben. Hoe red ik me zonder. Heel erg voor vernieuwingen, dus graag meer borden. 1 bord op centrale plek is een nadeel (maar is nu nog een voordeel) Digiborden zijn duur Zouden sneller ingevoerd moeten worden maar prijs is nog obstakel Diverse leerkrachten geven aan dat ze het bord niet meer willen of zelfs kunnen missen. Ook in de onderbouw is een digibord prima te gebruiken. Wel willen veel collega s ook een bord waardoor de druk op de schoolleiding en bestuur toeneemt. De prijs en de beschikbaarheid van software is daarbij een groot obstakel. 9

13 4 Resultaten flankerend onderzoek, de Kijkwijzer In opdracht van De Stichting Kennisnet Ict op school heeft Oberon een onderzoek uitgevoerd naar rendement van ict in het vmbo. In dat onderzoek is een Kijkwijzer ontwikkeld voor het observeren van een les. Deze Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen voor het ontwikkelen van de Kijkwijzer voor het digibord. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de ontwikkeling en het gebruik van de Kijkwijzer. 4.1 Ontwikkeling van de Digibord Kijkwijzer De bestaande Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen en vervolgens aangepast om het te kunnen gebruiken voor het observeren van lessen waarbij het digibord gebruikt wordt. In het stuurgroepoverleg werd afgesproken om de Kijkwijzer gedurende de looptijd van het project evolutionair te ontwikkelen op basis van tussentijdse ervaringen en voortschrijdend inzicht. Gedurende het proces van aanpassen en verbeteren van de Kijkwijzer zijn een aantal intensieve discussies gevoerd over a) de visie op de rol die een digibord kan vervullen in het leerproces, b) het doel van de Kijkwijzer in zowel het onderwijs- als het implementatieproces, c) het bepalen van interactiviteit in relatie tot het digibord en d) wat de rol van de Kijkwijzer is in het verder professionaliseren van de leerkrachten. In de opeenvolgende versies van de Kijkwijzer heeft dit geleid tot aanpassingen van de vragen en van vraagformuleringen. Een belangrijke beslissing was dat de Kijkwijzer niet alleen het gebruik van het digibord zou registreren, maar ook de lessituatie en de meer algemene inbedding van het digibord in de les. Voor een gedetailleerd overzicht van de opeenvolgende versies van de Kijkwijzer wordt verwezen naar de Bijlagen 7.3 tot en met Algemene opbouw van de Digibord Kijkwijzer Bij het opstellen van de Kijkwijzer is als uitgangspunt genomen dat een les in principe bestaat uit een voorbereiding van de les, de feitelijke leskern waarin de te leren onderwerpen en vaardigheden worden aangeboden en een eind van de les waarbij teruggekeken wordt op de les en er eventueel een vervolg aan wordt gegeven. Op basis hiervan bestaat de globale structuur van de Kijkwijzer uit een aantal onderdelen, zie Tabel 3. Tabel 3 Algemene structuur van de Kijkwijzer Algemene informatie Begin van de les Identificatie van de school, leerkracht, groep, digibord, Het vak, de methode, de groepsgrootte, de opstelling Datum van observatie en de naam van de observant Overzicht van de les en de doelen Ophalen van aanwezige voorkennis: alledaagse en vakspecifieke, en uit eerdere les(sen) Opstarten van de werkvorm, aangeven wat er moet gebeuren en wat daarbij nodig is Leskern - feitelijke info Het onderwerp De werkvormen die tijdens de leskern worden toegepast (zoals presenteren, demonstreren, uitleggen, etc.) De presentatiesoftware die wordt gebruikt De bron van het lesmateriaal (bijvoorbeeld voorbereid door de leerkracht, uit de lesmethode of van de leerlingen) De media die worden gebruikt, zoals b.v. tekst, plaatsjes, video of een website De apparatuur en accessoires die worden gebruikt (zoals digipen, muis of toetsenbord) - leerproces Informatie geven of presenteren Vragen stellen Informatie opzoeken Samenwerken Nieuw materiaal inbrengen Terughalen/afspelen lesonderdeel - leereffecten Herkenning oproepen Context / kader scheppen Verdieping aanbrengen Redeneren/verklaren bevorderen Zoekgedrag bevorderen 10

14 Samenwerking bevorderen ICT vaardigheden bevorderen Bij elk effect kan aangegeven worden hoe de leerkracht dit probeert te bereiken en wat daarbij de meerwaarde is van het digibord. - Interactiviteit Hier worden vragen gesteld om inzicht te krijgen in de mate van interactiviteit tijdens de leskern tussen leerkracht en leerlingen en tussen leerlingen onderling. Daarbij wordt ook gekeken hoe het digibord hier al of niet een rol speelt. Dit onderdeel is per versie aangepast. Eind van de les Dit onderdeel geeft aan welke activiteiten de leerkracht uitvoert ter afsluiting van de les. De volgende activiteiten worden onderscheiden: Terugblik op de les door te herhalen of de leerlingen te laten recapituleren Het aangeven of er een vervolgactiviteit moet worden uitgevoerd Het opslaan van de bordactiviteiten mbv bord-eigen software zodat (een deel van) de les opnieuw gebruikt kan worden, bv om terug te halen in een volgende Algemene indruk In diverse versies van de Kijkwijzer zijn vragen gesteld om te komen tot een totaal indruk van de les wat betreft de activiteiten van de leerkracht, de leerlingen en het gebruik van het digibord. Impact van digibord Totaal indruk van de specifieke impact van het digibord op de les ten aanzien van: - Efficiëntie - Onderwijsmogelijkheden - Betrokkenheid leerlingen Suggesties Concrete suggesties voor verbetering/doorgroei Behalve de informatie over het verloop van de les, wordt in de Kijkwijzer gevraagd om algemene informatie te vermelden en na afloop een totaalindruk te geven. De algemene informatie kan voorafgaande aan de observatie ingevuld worden. Deze informatie is vooral van belang om over een langere periode informatie te kunnen relateren, bijvoorbeeld ten aanzien van gebruik van het digibord per groep, per vak of per leerkracht. De algemene indruk na afloop van de les geeft een beeld van de leerkracht ten aanzien van ict-vaardigheden, presentatievaardigheden en klassenmanagement. Ook de vaardigheden van de leerlingen worden aangegeven. Als afsluiting van de observatie wordt gevraagd om de impact van het digibord op drie aspecten te scoren: a) voegt het digibord wezenlijk iets toe aan de efficiëntie van de les ten opzichte van het krijtbord; b) worden de mogelijkheden van het digibord optimaal benut in de specifieke lessituatie; en c) hoeveel draagt het digibord bij aan de betrokkenheid van de leerlingen bij de les. Tot slot wordt gevraagd om concrete suggesties voor verbetering en doorgroei. Het doel van de Kijkwijzer is vooral om op basis van de observatie een nagesprek te voeren van observant met de geobserveerde leerkracht. In deze nabespreking kan de Kijkwijzer dienen als basis voor discussie en het leren van elkaar. Vooral de laatste pagina van de Kijkwijzer kan gebruikt worden voor het structureren van het gesprek, waarbij ter verduidelijking teruggegrepen kan worden op detailinformatie uit de andere onderdelen. De concrete suggesties kunnen dienen om de volgende keer dingen in de les te verbeteren. Het kunnen ook suggesties zijn hoe de leerkracht in de komende periode kan doorgroeien in het steeds beter toepassen van het digibord tijdens de les. De Kijkwijzer is dus vooral bedoeld als een instrument om de kwaliteit van het onderwijs (met behulp van het digibord) te verbeteren. 4.3 Scenario's voor digibordgebruik In Engeland maakt men al enkele jaren gebruik van digiborden ('interactive whiteboards') in het primair onderwijs en is er onderzoek gedaan naar het gebruik ervan (bijvoorbeeld Becta, 2003; 2004). Beauchamp heeft onderzoek gedaan naar het gebruik van digiborden door leerkrachten in verschillende fasen van ontwikkeling (Beauchamp, 2004; 2005). Op basis van zijn onderzoek komt hij tot het opstellen van een raamwerk van 5 fasen van ontwikkeling in digibord gebruik, van het aftasten van de mogelijkheden tot volledig competent in het gebruik. Bij elke fase horen bepaalde vaardigheden ten aanzien van ict-gebruik, bordgebruik, presentatietechnieken en klassenmanagement. Dit raamwerk kan gebruikt worden om te bepalen in welke fase een leerkracht zich bevindt per vaardigheid, maar het geeft ook een scenario aan hoe men van de ene fase naar de volgende kan groeien door de bijbehorende vaardigheden aan te leren. Dit overgangskader (transition framework) bestaat uit de volgende fasen: 11

15 Substitutie fase (substitution fase) Lerende gebruiker (apprentice user) Beginnende gebruiker (initiate user Gevorderde gebruiker (advanced user) Samenwerkende gebruiker (synergetic user) Daarbij geldt dat een volgende fase voorbouwt op de vorige fase, waarbij de diversiteit aan bordgebruik steeds verder toeneemt, maar ook dat de leerlingen steeds meer invloed krijgen op het verloop van de les. In de Kijkwijzers is vanaf versie 3 steeds explicieter gebruik gemaakt van dit raamwerk dat Beauchamp ontwikkeld heeft. Daarbij is rekening gehouden met de specifieke context van de scholen. Uit de discussies met de bordgebruikers tijdens de bijeenkomsten van ict- en bordgebruikers werd duidelijk dat dit raamwerk (nog) niet voldoende discrimineerde in de hogere fasen waardoor het moeilijk wordt een goede aanduiding van de vaardigheden te geven. Bij de laatste versie van de Kijkwijzer (versie 5) is op basis van deze fasen van Beauchamp een aangepaste fasering opgesteld met soms meer specifieke aanduiding om elke fase aan te duiden en te onderscheiden van een vorige fase (zie Tabel 4). In de nieuwe fasering geldt vanaf fase 4 dat leerlingen steeds meer inbreng krijgen bij het verloop van de les, bijvoorbeeld doordat zij nieuwe inhoud inbrengen, maar ook door het gebruik van accessoires zoals stemkastjes. In fase 5 is vooral de externe invloed nog groter geworden doordat andere scholen en experts een inbreng kunnen hebben in de les via het digibord, maar ook dat bijvoorbeeld de groep samenwerkt met een andere groep van een andere school. Tabel 4 Fasering van het digibordgebruik ICT vaardigheden 1 Gebruikt alleen standaardsoftware (bv Word) en whiteboard functie 2 Gebruikt ook bordmenu, bord-eigen software 3 Switcht tussen diverse toepassingen/internet 4 Gebruikt interactie met externe bronnen (bv conferencing) 5 Is volledig ict-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Bedieningsvaardigheden digibord 1 Gebruikt digipen bij software en schrijft en tekent op whiteboard 2 Gebruikt bordmenu en bord-eigen software 3 Slaat bordgebruik op en hergebruikt het (van leerkracht en/of leerling) 4 Gebruikt bordaccessoires (bv stemkastjes) 5 Is volledig digibord-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Presentatievaardigheden mbv digibord 1 Gebruikt digibord als computerscherm, vergroot tv-beeld, schoolbord 2 Geeft lineaire presentatie met vooral tekst/plaatjes (bv Powerpoint) 3 Gebruikt diverse media bij presentatie (audio/video) 4 Construeert een niet-lineaire, interactieve les (bv mbv Mindmap) 5 Is volledig presentatie-vaardig (alle vorige fasen op een geïntegreerde manier) Klassenmanagement en pedagogiek bij gebruik digibord 1 Klassikaal, leerkracht gebruikt digibord 2 Leerkracht betrekt leerlingen erbij 3 Leerlingen gebruiken digibord vaak en spontaan 4 Beperkte open onderwijs leersituatie (externe invloed/samenwerking) 5 Heel open onderwijsleersituatie (externe invloed/samenwerking) In Bijlage 7.5 is versie 5 (de definitieve versie) van de Kijkwijzer terug te vinden. Bijlagen 7.3en 7.4 laten de eerdere versies van de Kijkwijzer zien. 4.4 Ervaringen met gebruik Kijkwijzers De Kijkwijzer is in drie verschillende ronden gebruikt bij observaties. Het aantal observaties is per ronde verschillend: uit de eerste ronde zijn de resultaten van 4 observaties beschikbaar, uit de tweede ronde 14 12

16 en tijdens de laatste ronde zijn 22 lessen geobserveerd. Omdat elke aparte observatie belangrijk geacht wordt is er per ronde geen waardeoordeel gegeven over de representativiteit Eerste ronde: observatie door leerkracht eigen school (Kijkwijzer versie 1) In de eerste ronde (juni 2007) zijn observaties uitgevoerd door leerkrachten bij collega s van de eigen school, waarbij Kijkwijzer versie 1 werd gebruikt (zie Bijlage 7.3). Helaas zijn van een aantal observaties met de Kijkwijzers geen resultaten beschikbaar en zijn de resultaten daarom gebaseerd op 4 scholen, waarbij drie van de vier leerkrachten ervaren bordgebruikers zijn Resultaten eerste ronde De observaties werden uitgevoerd in de groepen 3, 4, 7 en 8, bij de vakken aardrijkskunde (2 keer), taal en verkeer. De opstelling was bij drie observaties in groepjes, in een observatie in een dubbele U-vorm. Elke les had een gezamenlijk begin, waarbij vooral de leerkracht het digibord gebruikt. In 2 lessen werden leerlingen betrokken bij het ophalen van voorkennis en refereren aan een eerdere les. De werkvormen waren redelijk divers: bij alle vier lessen werd gepresenteerd en bij drie lessen kwamen daarnaast ook demonstreren, uitleggen, oefenen, opdracht en/of gesprek/discussie naar voren. Exploreren, toepassen en nakijken werd elk 1 keer vermeld. Bij de helft van de observaties werd lesmateriaal gebruikt dat voorbereid was door de leerkracht en bij alle vier de lessen werd een externe website gebruikt, waarbij de leerlingen ook het digibord gebruikten. Het leerproces werd bij alle vier de lessen gedomineerd door de leerkracht. De vermelde leerling(en) inbreng had betrekking op de situatie in de klas en niet op het gebruik van het digibord daarbij, aangezien er geen " digibord gebruik' vermeld is. De leereffecten worden vooral bereikt door visualisatie (foto's, illustraties, Teleblik) en het samen iets doen met het digibord (invullen, schrijven, tekenen). De mate van interactiviteit tussen de leerkracht en de leerlingen was vrij hoog en het interactief digibord gebruik gemiddeld neutraal. Bij de helft van de lessen was er een gezamenlijk einde, waarbij het bord gebruikt wordt voor een terugblik op de les met behulp van een flipchart (1 keer) en voor het opgeven van een vervolgactiviteit (1 keer). De algemene indruk van de leerkrachten is zeer wisselend: bij 2 leerkrachten heel positief en bij 2 leerkrachten wat minder waarbij vooral de vaardigheden nog als redelijk (-/+) worden aangemerkt wat betreft het kunnen bedienen van het digibord en de software. Wel wordt aangegeven dat er enthousiast gebruik gemaakt wordt van het bord. De leerlingen kunnen het digibord en de software goed bedienen. Hoewel de actieve deelname van de leerlingen nog niet optimaal is en zij ook nog weinig invloed hebben op het gebruik van het digibord nemen de leerlingen bij drie lessen actief deel aan de les en bij 1 neutraal. De techniek is goed al wordt 1 keer de projector en 1 keer de pen als matig aangegeven, maar vooral de lichtinval wordt drie keer als niet goed beoordeeld. Als suggesties werden gegeven dat het mogelijk moet zijn om goed te verduisteren en je werkt in je eigen licht Conclusies eerste ronde Het digibord wordt door alle leerkrachten gebruikt, maar vooral als substitutie van het krijtbord en daardoor als presentatiemedium. Het enthousiasme van leerkrachten en leerlingen is groot. Toch is de interactie met behulp van het digibord nog beperkt en hebben de leerlingen er weinig tot geen invloed op. De leerkrachten gebruiken het digibord, maar de vaardigheden verschillen sterk tussen de leerkrachten. Kijkend naar het gebruik van de Kijkwijzer lijkt men de neiging te hebben om elkaar positief te beoordelen bij het onderdeel algemene indruk of elkaar in bescherming te nemen ("het was pas de 1 e keer voor de leerkracht"). 13

17 4.5 Tweede ronde: observatie door leerkracht andere locatie (Kijkwijzer versie 2) Opzet tweede ronde In september 2007 is een tweede ronde van observaties met behulp van de Kijkwijzer gehouden. Hieraan deden 14 locaties mee. De betrokken groepen waren groep 3 tot en met groep 8. Opvallend is dat er geen observatie van groep 5 is, maar dat heeft waarschijnlijk te maken met de plaatsing van de digiborden. Rekenen, Geschiedenis, Aardrijkskunde en Biologie werden meer dan 1 keer geobserveerd, daarnaast Taal, Engels en Wereldoriëntatie elk 1 keer. De groepsgrootte was van 11 tot 32 leerlingen met een gemiddelde van 20 leerlingen, waarbij de opstelling meestal in groepjes was Resultaten tweede ronde Alle lessen hadden een gezamenlijk begin waarbij de leerkracht veruit de meeste inbreng had. In 5 lessen werden ook de leerlingen betrokken (ophalen voorkennis en eerdere lessen), en in 1 les werd het begin alleen door een leerling gedaan (voorkennis ophalen en refereren aan eerdere les). Bij bijna alle lessen werd de werkvorm uitgelegd en werd aangegeven wat de leerlingen daarbij nodig hadden. De werkvormen die het meeste worden genoemd zijn presenteren (8 keer), demonstreren(7) en uitleggen(11). Gesprek (8), oefenen(6), remediëren(6), en toepassen(5) worden ook redelijk vaak gebruikt. Als presentatiesoftware wordt vooral de whiteboard functie (11 keer) en de bord-eigen software (10) gebruikt en nauwelijks PowerPoint(3). Mindmap wordt 3 keer vermeld. Bijna alle lessen(13) worden voorbereid door de leerkracht, waarbij het lesmateriaal in 7 lessen hoort bij de lesmethode en 6 keer deel is van een eerdere les. Slechts in 1 les (Engels) werd de inhoud mede door de leerlingen interactief bepaald. Regelmatig worden externe bronnen gebruikt zoals Teleblik, Klokhuis, Europa, Schooltv, Kleutertaal, Hello Word en Google Earth. Als media werden vooral tekst en plaatjes gebruikt (resp. 10 en 11 keer), op afstand gevolgd door websites en video/audio. De digipen werd door de leerkrachten in 13 lessen gebruikt en door de leerlingen 9 keer. Daarnaast gebruikten de leerkrachten nog redelijk vaak de muis en het toetsenbord. Leerlingen gebruikten muis en toetsenbord maar in 1 les. In het leerproces is de leerkracht in 13 lessen degene die het digibord gebruikt om informatie te geven, vragen te stellen en nieuw materiaal in te brengen, met daarnaast in enkele lessen een bescheiden rol voor de leerlingen. Bij samenwerken en informatie opzoeken gebruikten de leerlingen het digibord meer dan de leerkracht. In 6 lessen werd een lesonderdeel teruggehaald of opnieuw afgespeeld, waarvan 1 keer door een leerling die met Mindmap woorden aanklikte. Bij alle lessen wordt aangegeven dat het digibord een bijdrage levert aan de vermelde leereffecten (herkenning oproepen, kader scheppen, verdieping aanbrengen, en het bevorderen van redeneren, zoekgedrag, samenwerking en ictvaardigheden bevorderen). De observanten noemen als meerwaarde van het digibord vooral dat het digibord de aandacht trekt van de leerlingen. Het digibord helpt sterk bij het uitleggen en verduidelijken omdat je de hele groep bereikt, het geeft snel een duidelijk overzicht. Dat al het materiaal direct beschikbaar is, actueel en direct oproepbaar wordt als zeer positief ervaren, waarbij ook de mogelijkheid van opslaan en terughalen positief wordt gewaardeerd. Het visuele aspect wordt ook als een grote meerwaarde gezien, bijvoorbeeld het gebruik van plaatjes, video en websites (zoals Teleblik, Google Earth). Tot slot wordt aangegeven dat het digibord een bijdrage levert aan de ict-vaardigheden van zowel leerkracht als leerlingen. De leerkracht gebruikt bij de meeste lessen het digibord vaak tot altijd, waarbij de leerlingen er geplandook vaak tot altijd bij betrokken worden. Ook gebruikt de leerkracht het digibord vaak bij het inspelen op vragen van leerlingen. In enkele lessen worden opgeslagen digibord activiteiten hergebruikt. Spontaan digibord gebruik door de leerlingen komt maar weinig voor en ze hebben nog weinig invloed op het gebruik van het digibord. Wel nemen de leerlingen heel actief deel aan de les waarbij ook vaak de digipen rouleert. In 12 lessen was er een gezamenlijk einde van de les, waarbij bijna exclusief de leerkracht het digibord gebruikt. In 2 lessen geven leerlingen een inhoudelijke terugblik en recapitulatie van de les. 14

18 De totaalindruk tijdens de les is bijna maximaal positief op bijna alle onderdelen (13 of 14 keer de score '++'), met alleen een iets lagere score voor het dynamisch overschakelen tussen diverse bronnen. Bij navraag bleek dat deze indruk niet gebaseerd was op de observatie tijdens de les, maar op een algemene indruk dat de leerkracht deze vaardigheden "wel zal hebben". Bij de leerlingen liggen de scores voor de vaardigheden duidelijk lager, maar ook hier is een algemene indruk gegeven, los van de geobserveerde les. De digiborden functioneerden allemaal naar behoren, maar bij twee lessen werd geklaagd over de lichtinval. De impact van het digibord werd op alle onderdelen (attentiewaarde, diepgang en efficiency) beoordeeld met een gemiddelde van acht. Als suggesties ter verbetering en doorgroei werden een aantal opmerkingen gemaakt, zie Tabel 5. Tabel 5 Suggesties ter verbetering van de les (Kijkwijzer versie 3) Zet doel en inhoud op de 1e pagina van de les De breuken die ze moesten slepen was heel duidelijk, zou het ook sneller kunnen omdat er vast kinderen zijn die het al snappen? Geef leerlingen meer mogelijkheden om meerdere middelen te gebruiken om de stof eigen te worden. Laat de kinderen maar stoeien Leerlingen regelmatig bord laten bedienen Leerkracht zal de mogelijkheden van het bord nog verder kunnen ontdekken en het schakelen tussen diverse software programma's kunnen verbeteren Besteed meer tijd voor de afsluiting (recapitulatie). Misschien inoefenen individueel/tweetal. Daarnaast werd soms een bemoedigende opmerking gemaakt ("Ga zo door"), maar ook kritische opmerkingen over vooral problemen met de lichtinval en het moeten verduisteren, en een opmerking over het soms niet goed werken van de digipen Conclusies tweede ronde De inbreng van de leerlingen op de inhoud van de les is nog minimaal, het zijn vooral de leerkrachten die het digibord gebruiken. Het lesmateriaal wordt door de leerkracht gemaakt waarbij ook vaak websites worden gebruikt. Het lijkt erop dat de vaardigheden van leerkrachten en leerlingen als (te) hoog worden aangegeven op de Kijkwijzer. De meerwaarde en impact van het digibord worden zeer positief gewaardeerd. Op basis van de analyse van de ingevulde Kijkwijzer kan afgevraagd worden of de Kijkwijzer voldoende kritisch ingevuld wordt, of dat er nog gewend moet worden aan de nieuwe werkwijze. Hier wordt in de volgende ronde meer aandacht aan besteed. 4.6 Derde ronde: observatie van/door directeur/niet-bord gebruiker (Kijkwijzer versie 5) Tussen de tweede observatie ronde en de derde ronde is de Kijkwijzer op basis van discussies in de stuurgroep en het ict-overleg nog twee keer aangepast (versies 3 en 4). Daaruit resulteerde Kijkwijzer versie 5 (Zie Bijlage 7.5) die in de derde ronde is gebruikt Opzet derde ronde In de periode oktober tot begin november 2007 is een derde ronde van observaties uitgevoerd door directeuren en niet-bordgebruikers. In totaal zijn er 22 observaties uitgevoerd, waarvan 7 op dezelfde school. Het betrof de groepen 2 tot en met 8, waarvan 4 combinatiegroepen. Er is geen observatie in groep 5 uitgevoerd. De gemiddelde klassengrootte was 20 leerlingen. De volgende vakken zijn geobserveerd: 9 keer rekenen, 6 keer lezen/taal, 3 keer geschiedenis, 2 keer aardrijkskunde, 1 keer biologie/natuur en 1 keer schrijven. De opstelling was meestal in groepjes (10 keer) of in U-vorm (8 keer), maar een enkele keer in rijtjes en 1 keer als de hele groep. De gemiddelde observatietijd was 40 minuten. 15

19 4.6.2 Resultaten derde ronde Bijna alle lessen hadden een gezamenlijk begin waarbij de leerkracht het digibord gebruikte. In diverse lessen werden ook een of meer leerlingen betrokken, vooral bij het ophalen van voorkennis en het refereren aan eerdere lessen. Bij twee lessen werden ook leerlingen betrokken bij het uitleggen van de werkvorm en het aangeven van wat daarbij nodig is. Suggesties die werden gemaakt over het begin van de les zijn te vinden in Tabel 6. Tabel 6 Suggesties ter verbetering van het begin van de les (Kijkwijzer versie 5) Gezamenlijk de voorkennis ophalen ging goed. Gebruik de lessen van de vorige keer. Als je die snel laat zien, haal je de voorkennis op. De leerlingen weten dan weer precies waar ze het de vorige keer over gehad hebben. Het begin van de les (herhaling) is te lang. Hierdoor komt de kern in verdrukking. Individuele leerlingen konden illustreren met behulp van het digibord welke bewerkingsvolgorde was afgesproken. Observant: Misschien goed om te beginnen met het filmpje over hunebedden; ze weten dan eerder waar het precies over gaat (eerst beeld,dan tekst?). De filmpjes herhalen nu wat jij vertelde. Leerkracht: Het was juist de bedoeling om eerst te kijken wat de leerlingen al / nog wisten en hun nieuwsgierigheid op te wekken. Om daarna de les te vervolgen met o.a. beeldmateriaal. De oefeningen en de te maken les stonden op het digibord Regels opschrijven zodat ze deze makkelijker toe kunnen passen Leuk en attractief begin van de les Bij de werkvormen scoren vooral de werkvormen uitleggen (18), presenteren (14 keer), oefenen(12) en demonstreren (11) hoog. Daarna volgen remediëren, gesprek, opdracht en toepassen. Nakijken, exploreren en samenvatten worden ook enkele keren vermeld. Bij 10 observaties gebruikten de leerkrachten bord-eigen software en in 8 lessen het whiteboard. Slechts in twee lessen wordt PowerPoint gebruikt en in 1 les Mindmap. Het lesmateriaal is in 19 lessen voorbereid door de leerkracht en in 16 lessen wordt voortgebouwd op de lesmethode. In 6 lessen werd een deel van een eerdere les gebruikt. Extern lesmateriaal werd in 6 lessen gebruikt, o.a. lesspecifiek extern materiaal, Veilig leren lezen, en websites zoals Beeldbank, Teleblik, en Wikipedia. Als media werden meestal tekst en plaatjes gebruikt (resp. 10 en 15 keer), met daarnaast nog grafieken/schema's en tv/video (beide 7 keer). De digipen wordt het meest gebruikt door de leerkrachten (21 keer) ten opzichte van de leerlingen (16 keer). Muis en toetsenbord worden in enkele lessen zowel door de leerkracht als de leerlingen gebruikt. Bij het leerproces wordt het digibordgebruik gedomineerd door de leerkracht, met in enkele lessen een inbreng van de leerlingen. Bij slechts 1 les wordt nieuw materiaal ingebracht door een leerling. Terughalen/afspelen van een lesonderdeel werd bij de helft van de lessen toegepast. In Tabel 7 zijn de effecten en de manier waarop deze werden bereikt weergegeven. Tabel 7 Effecten van het digibordgebruik (Kijkwijzer versie 5) Herkenning oproepen - refereren aan een eerdere les of het afspelen ervan - het concreet maken door middel van gescand lesmateriaal, een splitsbakje, of woordweg/plaatjes Context/kader scheppen - het vertellen van een verhaal - gebruik illustraties of een schema (bijvoorbeeld een fasering of woordgroepen) - het maken van foto's in de klas Verdieping aanbrengen - het meedoen en nadoen - het verkennen van de oplossingsmogelijkheden - het maken van een tekening op het digibord - het geven van voorbeelden en uitleg Redeneren bevorderen - door een gesprek/discussie, of een praatplaat - door groepswerk en goede interactie - door leerlingen te laten voordoen of voor de klas te laten lezen - het tonen van illustraties en schema's Zoekgedrag bevorderen - door een zoekplaatje - het zoeken op internet 16

20 - het laten maken van woorden op het digibord Samenwerking bevorderen - groepswerk, elkaar helpen - reacties uit de klas - uitleg lesbladen op het bord ICT vaardigheden bevorderen - werken met het digibord - werken met de digipen - werken met internet Uit de opmerkingen van de ingevulde Kijkwijzers en de opmerkingen die de directeuren en nietbordgebruikers maakten kan de volgende lijst met punten van meerwaarde van het digibord gegeven worden (zie Tabel 8). Tabel 8 Gepercipieerde meerwaarde van het digibord (Kijkwijzer versie 5) Aandacht leerlingen Aanschouwelijk materiaal Goed zichtbaar Concreet Direct erbij schrijven/correctie Discussie Hyperlinks Interactie bij het digibord Dynamisch ICT vaardigheden Digibord bevordert betere betrokkenheid; door beelden; centrale focus; iedereen kan meekijken Tempo van presenteren en grootte van presentatie verhogen de concentratie en het "erbij blijven" Lesmateriaal is meteen voorhanden; Visuele ondersteuning (direct iets te illustreren; overzichtelijk (o.a. dmv schema) Duidelijk; veel beter zichtbaar voor iedereen; sneller Concreet maken / grote platen Splitsbakje op het bord Correctie op digibord; Direct erbij schrijven; makkelijk te veranderen Discussie, sneller corrigeren en rubriceren; Iedereen kan meedenken Ondersteunt en visualiseert redeneringen Hyperlinks + plaatjes, verslepen namen In groepen werken op het bord; Interactie bij digibord; Kinderen vinden het leuk om te doen; Verhoogt participatie leerlingen Zien ontstaan van de oplossingen; Stapsgewijs zichtbaar maken door rolgordijn; Foto-functie voor het isoleren van de opdracht; Verklaring wordt zichtbaar Uitleg en zien tegelijk; Makkelijk woorden te verschuiven Pagina laten afspelen zodat iedereen het weer ziet; Terughalen van beelden, pagina s Je leert het digibord kennen, veel herkenbaar bij Microsoft Werken met pen/slepen Wat betreft de interactiviteit is het vooral de leerkracht die het bord heel veel gebruikt en daarbij de leerlingen veel betrekt (gepland). Bij vragen en reacties van de leerlingen gebruikt de leerkracht ook veel het digibord. De leerkrachten maken ook nog nauwelijks gebruik van het opslaan van bordactiviteiten en het opnieuw gebruiken ervan. Het spontaan laten gebruiken van het digibord door de leerlingen gebeurt heel weinig, op 1 les na. Dit wordt bevestigd doordat ook de digipen slechts beperkt wordt gebruikt door een of meer leerlingen en in 5 lessen helemaal niet. De leerlingen nemen wel actief deel aan de les en de algemene interactiviteit van leerkracht/leerlingen is hoog. In Tabel 9 staan suggesties voor de verbetering van de leskern die gegeven zijn naar aanleiding van het gebruik van de Kijkwijzer. Tabel 9 Suggesties ter verbetering van de leskern (Kijkwijzer versie 5) Plaats het beeldmateriaal en de foto s in de bordsoftware. Dat geeft jezelf een kader, maar ook voor de kinderen is het duidelijker waar ze mee bezig zijn en waar ze de informatie moeten plaatsen. Je kan dan de lessen daarna steeds teruggrijpen. Of kinderen zelf even laten terugkijken wat ze gedaan hebben. Begrippen hadden meer visueel gemaakt kunnen worden. De inhoud had rustiger gekund. Meer bij één onderwerp houden. De interactiviteit tussen de leerlingen onderling is erg groot bij het bordgebruik. Er wordt intensief over de opdracht overlegd. De leerlingen weten daarbij het digibord goed te gebruiken. Een zelfgemaakte tekening (met stand van de zon, hoogte boom, afstand schaduw) had hierbij een waardevolle aanvulling kunnen zijn op de afbeelding. Goede afwisseling in zelf doen en samen op digibord werken. Goede kerninstructie voor de kinderen die het al snel kunnen en daarna aan het werk gaan. Daarna voor enkelen 17