Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

Transcriptie

1 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie April 2012 Auteurs: Patty Gerretsen, psycholoog en directeur research RID Michel Ekkebus, gz-psycholoog en algemeen directeur van het RID

2 Inhoud Inleiding 3 1. Het effect van behandeling bij kinderen en volwassenen met dyslexie (2003) Lees- en spellingniveau 4 Tabel 1: Proefpersoon gegevens, gemiddelden 4 Tabel 2: Percentage kinderen met een voldoende niveau op spellen en/of woord lezen 5 Tabel 3: Resultaten AVI tekst lezen 5 Tabel 4: Resultaten volwassenen op lezen en spellen 5 ó Grafiek A: Leesscores ten tijde van de diagnostiek en bij afsluiting van de behandeling 4 ó Grafiek B: Spellingscores ten tijde van de diagnostiek en bij afsluiting van de behandeling Lees- en spellingniveau 6 3. Een 5 jaar follow-up studie (2011) Kwalitatieve analyse van de behandeleffecten 5 jaar na afsluiting behandeling 10 ó Grafiek E: Percentage kinderen met een voldoende resultaat op lezen en/of spellen 11 ó Grafiek F: Lees- en spellingresultaten EMT en Klepel 12 ó Grafiek G: Lees- en spellingresultaten pi-dictee Kwantitatieve analyse van de behandeleffecten DM Lezen en Spellen en onderliggende cognitieve vaardigheden(2012) 13 ó Grafiek H: Percentage kinderen dat voldoende scoort op de vier maten: snelheid lezen, nauwkeurigheid lezen, snelheid spellen en nauwkeurigheid spellen 14 ó Grafiek I: Percentage kinderen met het aantal maten voldoende op de onderliggende cognitieve 2. Het effect van behandeling (2006), behandeleffect in relatie tot de ernst van dyslexie (2006) en behandeleffect een jaar na behandeling (2006) Lees- en spellingniveau Ernst lezen en/of spellen 7 Tabel 5: Proefpersoon gegevens, gemiddelden 7 vaardigheden 14 ó Grafiek J: Percentage kinderen dat voldoende scoort op de vier maten: snelheid lezen, nauwkeurigheid lezen, snelheid spellen en nauwkeurigheid spellen 14 ó Grafiek K: Percentage kinderen met het aantal maten voldoende op de onderliggende cognitieve vaardigheden 14 ó Grafiek C: Percentage kinderen met een voldoende niveau voor woord lezen en spellen Effecten een jaar na afsluiting behandeling 8 Adressen 15 ó Grafiek D: Percentage kinderen met een voldoende niveau voor woord lezen en spellen 8 2 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

3 Inleiding Het RID heeft een eigen researchafdeling, die de behandeleffecten voortdurend wetenschappelijk onderzoekt. De resultaten van onze effectstudies vanaf 2003 tot 2012 hebben we gebundeld in deze uitgave. We zijn onze dataverzameling steeds professioneler gaan opzetten. Daarnaast zijn we in staat met onze onderzoeken steeds meer informatie te verzamelen. We registreren inmiddels centraal alle testdata van onze cliënten, voor zowel de diagnostiek als de behandeling. Uit alle studies blijkt de effectiviteit van onze behandeling. Vrijwel zonder uitzondering vertonen onze cliënten een groei die sterker is dan op basis van de ontwikkeling van leeftijdsgenoten verwacht mag worden. Voor minimaal 4 van de cliënten (afhankelijk of naar het lezen of spellen gekeken wordt) betekent dit zelfs dat zij bij afsluiting een gemiddeld niveau of hoger bereiken. We kunnen aantonen dat ook de onderliggende basisvaardigheden verbeteren, dat de resultaten blijvend zijn en dat onze behandeling eveneens bij kinderen met ernstige lees- en spellingproblemen effectief is. Bovendien bleek dat de meeste kinderen, ondanks de inspanning die zij hebben moeten leveren, hun RID-periode als een positieve ervaring zien. Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

4 1. Het effect van behandeling bij kinderen en volwassenen met dyslexie (2003) Tabel 1: Proefpersoon gegevens, gemiddelden Groep 3-4 (n) = 15 Groep 5-6 (n) = 24 Groep 7-Mavo 2 (n)=21 Gemiddeld: Gemiddeld: Gemiddeld: IQ 103,93 103,92 105,24 Leeftijd (in maanden) 96,4 115,4 141,1 Aantal behandelingen 46,4 48,5 37,8 1.1 Lees- en spellingniveau Kinderen onderzocht (n) = 60 In de studie van 2003 werden de effecten van de behandeling van het RID op het lees- en spellinggedrag van 60 kinderen met dyslexie gemeten. De groep is uitgesplitst in 3 leeftijdsgroepen. In tabel 1 staat een overzicht van de proefpersoon gegevens. Grafiek A: Leesscores ten tijde van de diagnostiek en bij afsluiting van de behandeling Lezen van losse woorden % kinderen met een voldoende resultaat = percentielscore van 25 of hoger (n)=60 gr 3 en 4 gr 5 en 6 gr 7 tot VMBO2 all diagnostiek afsluiting Van deze kinderen is het gemiddelde lees- en spellingniveau gemeten ten tijde van de diagnostiek en na afsluiting van de behandeling bij het RID. In grafiek A, grafiek B en tabel 2 ziet u de resultaten van deze metingen. In tabel 3 vindt u aanvullend de prestaties van de proefpersonen voor AVI tekst lezen tijdens diagnostiek en na afsluiting. NB Een standaardscore lager dan 8 wijst op een score die behoort tot de ± 25 procent zwakste presteerders van de normale populatie. Een percentielscore van 25 of hoger is een voldoende resultaat. Conclusie Uit de metingen blijkt dat een grote groep kinderen na afsluiting van de behandeling een voldoende lees- en/of spellingniveau laat zien. Zoals uit de 4 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

5 Tabel 2: Percentage kinderen met een voldoende niveau op spellen en/of woord lezen (n) = 60 Diagnostiek Afsluiting Lezen en spellen onvoldoende 65% 13,3% Alleen lezen voldoende 21,7% 8,3% Alleen spellen voldoende 11,7% 25% Lezen en spellen voldoende 1,7% 53,3% Grafiek B: Spellingscores ten tijde van de diagnostiek en bij afsluiting van de behandeling Spellen van losse woorden % kinderen met een voldoende resultaat = percentielscore van 25 of hoger Tabel 3: Resultaten AVI tekst lezen (n) = 56 Diagnostiek Afsluiting Prestatie AVI tekst lezen: Gemiddeld tot goed 19,6% 44,6% Laag-gemiddeld tot gemiddeld 16,1% 19,7% Laagste 25% 64,3% 35,7% Tabel 4: Resultaten volwassenen op lezen en spellen (n) = 35 Diagnostiek Afsluiting Aantal woorden gelezen 57,1 72,4 % lezen in voldoende gebied 11,8 60,0 % errors op spelling taak 0,11 0,04 % in voldoende gebied spellen 14,3 85,7 5 4 gr 3 en 4 gr 5 en 6 gr 7 tot VMBO2 all (n)=60 diagnostiek afsluiting tabellen en grafieken op te maken valt, is dit een aanzienlijke vooruitgang ten opzichte van het lees- en spellingniveau van de kinderen tijdens de diagnostiek. Hieruit valt te concluderen dat de behandeling bij het RID voor een groot deel van deze kinderen effectief is. Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

6 1.2 Lees- en spellingniveau Volwassenen onderzocht (n) = 35 De groep volwassenen opgenomen in de studie van 2003 bestond uit 31 mannen en 4 vrouwen waarbij dyslexie is vastgesteld en de aanwezigheid van klankverwerkingsproblemen is aangetoond. De gemiddelde leeftijd van de groep was 30 jaar. Het gemiddelde IQ was 107,38 (NB een gemiddeld IQ ligt tussen 90 en 110). De volwassenen zijn bij het RID in behandeling geweest voor hun lees- en spellingproblemen. NB Er zijn geen genormeerde woordleestesten voor volwassenen. Het probleem van dyslexie kan omschreven worden als problemen met het omzetten van de letters in de klanken, een technisch leesprobleem. Er mag verondersteld worden dat de ontwikkeling van het technische aspect van het lezen aan het einde van het basisonderwijs is afgerond. Recent hersenonderzoek (Blomert, 2010) heeft inderdaad laten zien dat bij zich normaal ontwikkelende kinderen rond 11 jaar hersenactivatie patronen gevonden worden voor de letterklankkoppeling die vergelijkbaar zijn aan die van volwassenen. Om deze redenen vinden we het verantwoord de testen en normen die er zijn voor einde brugklas (bv. lezen van losse woorden EMT) te gebruiken voor de groep volwassenen. Bij de cliënten is gemeten of zij vooruit zijn gegaan op leessnelheid. Ook is gekeken naar het leesniveau ten tijde van de diagnostiek en na afsluiting van de behandeling. Daarnaast is gekeken naar het aantal fouten bij de spellingtaak en naar het spellingniveau. 6 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

7 2. Het effect van behandeling (2006), behandeleffect in relatie tot de ernst van dyslexie (2006) en behandeleffect een jaar na behandeling (2006) In 2006 is een drietal onderzoeken naar onze behandeleffecten uitgevoerd. 2.1 Lees- en spellingniveau Kinderen onderzocht (n) = 222 Het leesniveau van 222 kinderen en het spellingniveau van 162 kinderen werd gemeten tijdens diagnostiek en na afsluiting van de behandeling bij het RID. In deze studie bereikt een groot aantal kinderen een voldoende niveau. Er is echter ook een groep die geen voldoende niveau bereikt. De meeste van deze kinderen weten hun resultaten echter wel duidelijk te verbeteren, ook in termen van normscores. Ook zij hebben in de meeste gevallen hun achterstand op leeftijdsgenoten aanzienlijk verkleind. Tabel 5: Proefpersoon gegevens, gemiddelden (n) = 222 Gemiddeld: TIQ 105 (range: ) Leeftijd (in maanden) 114 Proportie jongens/meisjes 64% - 36% Aantal maanden in behandeling 18 Aantal behandelingen Ernst lezen en/of spellen Kinderen: totaal onderzocht (n) = 128 Onderzoek onder 128 kinderen wijst uit hoeveel kinderen na behandeling bij het RID in een minder zware ernst groep vallen voor lezen en/of spellen dan voor aanvang van de behandeling. Grafiek C: Percentage kinderen met een voldoende niveau voor woord lezen en spellen % kinderen voldoende Ernstgroep is hierbij als volgt gedefinieerd: Impaired dyslectici Y leesprestatie valt in 11 e -25 e percentiel Ernstige dyslectici Y leesprestatie valt in 2 e -10 e percentiel Zeer ernstige dyslectici Y leesprestatie valt in 0-1 e percentiel Voor spellen is dit op dezelfde manier gedefinieerd. diagnostiek woord lezen (n)=222 afsluiting spellen woorden (n)=162 In deze analyse zijn 128 kinderen opgenomen. Van al deze kinderen waren zowel bij diagnostiek als bij afsluiting van de behandeling genormeerde lees èn spellingresultaten beschikbaar. Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

8 Van deze groep gaat de helft (49%) vooruit naar een minder zware ernstgroep voor het lezen én het spellen. Nog eens 4 van de kinderen gaat vooruit in ernstmaat op lezen of spellen en blijft op de andere maat stabiel. Stabiel wil zeggen dat de achterstand die ze voor de behandeling ten opzichte van leeftijdsgenoten hebben opgebouwd, door de behandeling is omgebogen naar een vergelijkbaar groeitempo als hun leeftijdsgenoten. Ze hebben de eerder opgebouwde achterstand ten opzichte van hun leeftijdsgenoten echter niet in kunnen halen. Slechts 7 kinderen vertoonden voor lezen en/of spellen achteruitgang ten opzichte van leeftijdsgenoten. Dit betekent dat zij wel vooruitgingen in ruwe scores (dus ten opzichte van zichzelf), maar deze vooruitgang niet in het tempo lag van de groei die hun leeftijdsgenoten in dezelfde tijd doormaakten. 2.3 Effecten een jaar na afsluiting behandeling Kinderen: totaal onderzocht (n) = 86 woordspellingtoets was toen nog geen standaard onderdeel van een follow-up), is te zien dat het positieve effect dat met de behandeling gehaald is, ook een jaar na afsluiting behouden blijft (grafiek D). Grafiek D: Percentage kinderen met een voldoende niveau voor woord lezen en spellen % kinderen met een voldoende resultaat woorden lezen (n)=86 woorden spellen (n)=18 diagnostiek afsluiting follow-up na 1 jaar Van een subgroep van de hierboven besproken kinderen hadden we gegevens van diagnostiek, afsluiting en follow-up een jaar na afsluiting van de behandeling beschikbaar. Hoewel de groep voor spellen klein is (18 cliënten, het afnemen van een 8 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

9 3. Een 5 jaar follow-up studie (2011) Kwantitatieve en kwalitatieve analyse van RID-behandeleffecten op de lange termijn. In 2011 is onderzoek gedaan naar het lees- en spellingniveau van cliënten die 5 jaar geleden de behandeling hebben afgesloten. Ook is door middel van een enquête onderzocht of cliënten effecten op hun leven hebben ervaren door de behandeling bij het RID. En zo ja, welke effecten. Cliënten die voor dit onderzoek zijn benaderd zijn als volgt geselecteerd: Selectie criteria subjecten In de 2006 studie hebben we de behandelgegevens van 222 kinderen geanalyseerd naar de effecten van de behandeling tussen diagnostiek en afsluiting behandeling. Van deze groep hebben we voor deze 5 jaar followup studie alleen kinderen geselecteerd met de diagnose dyslexie waarbij het volgende bekend was: TIQ diagnostiek score lezen van losse woorden valt in de onderste (Een-Minuut-Test standaard score van 6 of lager) afsluiting EMT standaard score beschikbaar diagnostiek score spellen van losse woorden valt in onderste (PI - dictee percentiel score van 10 of lager) afsluiting PI - dictee percentiel score beschikbaar 80 kinderen voldeden aan deze criteria. Deze kinderen zijn allemaal telefonisch benaderd. Het enthousiasme om mee te werken aan het onderzoek was groot. Van de geselecteerde groep hebben 49 kinderen (=61%) deelgenomen aan de enquête en de leesen spellingtaken. De redenen voor geen deelname aan deze 5 jaar follow-up studie waren de volgende: 17 kinderen verbleven in het buitenland, waren onvindbaar of de adresgegevens klopten niet; 15 kinderen (=19%) hadden geen tijd/geen zin; De overige kinderen waren enthousiast en wilden graag meedoen. Er zijn geen significante verschillen tussen wel en niet deelnemers aan het follow up onderzoek in: TIQ (gemiddeld 106, range ) Sexe (ratio man:vrouw is 2:1, eveneens gelijk aan de verhouding van de oorspronkelijke groep van 222 kinderen) Leeftijd (gemiddeld 17 jaar, range 14-21) Groep bij afsluiting (gemiddeld groep 6, range groep 4 - brugklas) Resultaat bij afsluiting van de behandeling voor: lezen van teksten (behaalde AVI-kaarten standaard score woorden lezen (EMT standaard score) standaard score pseudowoord lezen ( Klepel standaard score) standaard score spelling van losse woorden (PIdictee percentielscore) Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

10 3.1 Kwalitatieve analyse van de behandeleffecten 5 jaar na afsluiting behandeling Percentages die hier genoemd worden zijn over de 49 deelnemers berekend, tenzij anders vermeld. nooit of zelden actief doen, maar voegen eraan toe dat ze het idee hebben dit nu automatisch toe te passen. 22% geeft aan het regelmatig of zelfs altijd te doen. Opvallend is dat uit de observaties van met name de spellingtaken blijkt dat alle deelnemers actief over geleerde regels nadenken. RID behandeling 96% van de cliënten heeft de RID behandeling als positief ervaren. Twee deelnemers hebben de RID periode als neutraal ervaren. Op twee kinderen na zou iedereen het RID anderen aanraden en zij hebben dat ook gedaan. Lezen en spellen na de behandeling Als effect van de behandeling ervaart : de meeste vooruitgang op het lezen, 32% op het spellen en 44% op lezen zowel als spellen. 4% kan niet aangeven op welk gebied zij de meeste vooruitgang hebben geboekt of hebben vooruitgang met grammatica ervaren. Op de vraag of nog steeds actief bepaalde RID-kennis toegepast wordt, geeft zo n 64% aan dat zij dat De leesvaardigheden ten opzichte van hun huidige studiegenoten/collega s ervaart 58% als rond het gemiddelde tot hoger. 6% geeft aan het idee te hebben dat hun vaardigheden zwak zijn ten opzichte van studiegenoten. De spellingvaardigheden ten opzichte van hun huidige studiegenoten/collega s ervaart 42% als rond het gemiddelde tot hoger. geeft aan het idee te hebben dat hun vaardigheden zwak zijn ten opzichte van studiegenoten. Vervolgopleiding en leesplezier, indirecte behandeleffecten Heeft het RID in positieve zin bijgedragen aan de richting en niveau van de middelbare school? 48% ja 52% weet dat niet of staat daar neutraal in. 10 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

11 Huidig opleidingsniveau 56% volgt, of heeft inmiddels afgerond, een VMBO opleiding volgt, of heeft inmiddels afgerond, een HAVO opleiding 14% volgt, of heeft inmiddels afgerond, een VWO opleiding Grafiek E: Percentage kinderen met een voldoende resultaat op lezen en/ of spellen lees- en/of spellingsmaten voldoende Leesplezier geeft aan dagelijks voor het plezier te lezen, naast de zaken die zij voor studie of werk moeten lezen. 4 leest wekelijks of in de vakanties voor het plezier. 4 geeft aan naast materiaal voor studie en werk zelden tot niet te lezen voor het plezier. 32% geeft aan dat zij sinds de RID behandeling duidelijk meer zijn gaan lezen. diagnostiek eindafsluiting follow-up na 5 jaar woordlezen pseudowoordlezen spellen Wanneer voor het plezier gelezen wordt, leest 4 eerder feitelijke informatie: non-fictie boeken, kranten, tijdschriften en/of internetteksten fictie, boeken en/of strips. Twee personen geven aan echt alles te lezen. Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

12 Grafiek F: Lees- en spellingresultaten EMT en Klepel Gemiddelden EMT en Klepel in standaard scores (voldoende ss=8) 8,0 7,0 6,0 5,0 Gevolgen van de dyslexie 32% van de deelnemers geeft aan als gevolg van de dyslexie andere problemen te hebben ervaren. Bv met concentratie en faalangst Pesten in verband met de dyslexie rapporteert slechts 1 deelnemer. standaard score (0-19) 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 diagnostiek woorden eindafsluiting pseudowoordlezen follow-up na 5 jaar Ruim de helft van de kinderen die problemen heeft ervaren, geeft aan dat de RID behandeling heeft bijgedragen aan het oplossen van die secundaire problemen. 3.2 Kwantitatieve analyse van de behandeleffecten Grafiek Gemiddelden G: Lees- en pi-dictee spellingresultaten pi-dictee (voldoende = perc 17) 50,0 40,0 percentiel score (1-100) 30,0 20,0 10,0 0,0 diagnostiek eindafsluiting spellen follow-up na 5 jaar Op pagina 11 staat in grafiek E het percentage kinderen weergegeven dat een voldoende resultaat op het lezen en/of spellen heeft, tijdens diagnostiek, afsluiting behandeling en bij 5 jaar follow up. In grafiek F en G zijn de lees- en spellingresultaten van de deelnemers weergegeven, van start behandeling, eindafsluiting en follow up na 5 jaar. 12 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

13 4. 3-DM Lezen en Spellen en onderliggende cognitieve vaardigheden (2012) Doel van deze effectstudie: Inzicht in de ontwikkeling van zowel snelheid als nauwkeurigheid van het lezen en het spellen en vooruitgang op de onderliggende cognitieve dyslexie indicatoren: Letterklankkoppeling Snel benoemen Foneemdeletie (klankverwerking) vooruitgang op de onderliggende dyslexie typerende vaardigheden (letterklankkoppeling, snel benoemen, klankverwerking) bereikt wordt. Door de grote getalen is het bovendien mogelijk om de effectiviteit van RID behandeling binnen bepaalde subgroepen te bekijken: bijvoorbeeld de meest ernstig dyslectische kinderen, kinderen met een gemiddeld lager IQ s, kinderen met problemen binnen het werkgeheugen. De ontwikkeling en consequent gebruik van onze database, genaamd MPX, tijdens diagnostiek en behandeling zorgt voor een groeiend inzicht in de effectiviteit van onze behandeling en welke componenten daarin een rol spelen. In plaats van data achteraf van score formulieren en dergelijke in de computer intypen, met misschien fouten en ontbrekende data als gevolg, wordt nu alles tijdens diagnostiek en behandeling bijgehouden. Tweejaarlijks halen wij deze gegevens op uit onze database, om de vooruitgang en effectiviteit van onze behandeling te monitoren en evalueren. Het gebruik van de 3DM maakt onderzoek mogelijk naar de effectiviteit van onze behandeling op het lezen en spellen, zowel in nauwkeurigheid als snelheid. Ook maakt de 3DM het mogelijk te onderzoeken in welke mate daarnaast Deze kinderen zijn gediagnosticeerd volgens de richtlijnen van het Protocol Dyslexie Diagnostiek en Behandeling (PDDB) en Lezen in zwakste, of Lezen in zwakste 16% èn spellen in zwakste Resultaten op onderliggende cognitieve vaardigheden op minstens 2 maten in onderste Bedenk dat al deze cliënten ernstig dyslectische kinderen zijn die al een begeleidingstraject op school hebben gehad en waarbij deze begeleiding op school geen of onvoldoende resultaat heeft opgeleverd. Wanneer we bij deze kinderen (grafiek H) kijken naar de ontwikkeling van de onderliggende cognitieve vaardigheden zien we dat zeker 64% van Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

14 diagnostiek afsluiting Grafiek H: Percentage kinderen dat voldoende scoort op de vier Lezen maten: spellen, snelheid snelheid lezen, nauwkeurigheid en nauwkeurigheid lezen, snelheid spellen en nauwkeurigheid spellen 5 45% 4 35% 25% 15% 5% diagnostiek afsluiting Grafiek J: Percentage kinderen dat voldoende scoort op de vier maten: snelheid lezen, nauwkeurigheid lezen, snelheid spellen en nauwkeurigheid spellen Lezen en spellen, snelheid en nauwkeurigheid aantal maten voldoende diagnostiek aantal maten voldoende afsluiting Grafiek I: Percentage kinderen met het aantal maten voldoende op de Onderliggende onderliggende cognitieve vaardigheden 25% 15% 5% aantal maten voldoende diagnostiek afsluiting Grafiek K: Percentage kinderen met het aantal maten voldoende op de onderliggende Onderliggende cognitieve cognitieve vaardigheden vaardigheden 4 35% 25% 15% 5% aantal maten voldoende diagnostiek afsluiting 14 Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

15 Adressen de kinderen bij diagnostiek op 4 of meer van deze maten uitvalt (het criterium uit het PDDB is uitval op 2). Bij afsluiting vertoont 67% van de kinderen uitval op maximaal 2 maten. (grafiek I) Wanneer we onze analyse beperken tot die kinderen die voor zowel lezen als spellen op accuratesse én nauwkeurigheid bij de zwakste behoren, zien we dat door behandeling ook deze kinderen op verschillende en soms zelfs alle maten voldoende kunnen gaan presteren (grafiek J). Bij het bekijken van de ontwikkeling van de onderliggende cognitieve vaardigheden van deze meest zwakke lezers en spellers zien we dat zeker 75% van de kinderen bij diagnostiek op 4 of meer van deze maten uitvalt (het criterium is uitval op 2). Bij afsluiting vertoont meer dan de helft van deze kinderen nog maar uitval op maximaal 1 onderliggende cognitieve maat (grafiek K). RID Arnhem, hoofdvestiging Jansbinnensingel AJ Arnhem dyslexie@rid.nl RID Almere Spoordreef GK Almere almere@rid.nl RID Alkmaar, SOS Dyslexie Bergerweg AC Alkmaar alkmaar@sosdyslexie.com RID Amersfoort Stadsring HN Amersfoort amersfoort@rid.nl RID Amsterdam IJsbaanpad CV Amsterdam amsterdam@rid.nl RID Assen Stationsstraat 29a 9401 KW Assen assen@rid.nl RID Breda Stadionstraat NG Breda breda@rid.nl RID Den Bosch Stationsplein BM Den Bosch denbosch@rid.nl RID Den Haag Muzenstraat 120 (3e etage) 2511 WB Den Haag denhaag@rid.nl RID Hengelo (O) Burgemeester Jansenplein ED Hengelo (O) hengelo@rid.nl RID Maastricht Stationsplein BT Maastricht maastricht@rid.nl RID Nijmegen Keizer Karelplein 32 g 6511 NH Nijmegen nijmegen@rid.nl RID Rotterdam Kruisplein 25 H (2e etage) 3014 DB Rotterdam rotterdam@rid.nl Onderzoek behandeleffecten Regionaal Instituut voor Dyslexie

16