Kom vanavond met verhalen

Transcriptie

1 Kom vanavond met verhalen (Vrede, Leo Vroman ) Concept toekomstvisie 4 en 5 mei herdenken, vieren en herinneren

2 Kom vanavond met verhalen (Vrede, Leo Vroman ) Concept toekomstvisie 4 en 5 mei herdenken, vieren en herinneren

3 Inleiding Het Nationaal Comité 4 en 5 mei geeft met name richting, vorm en inhoud aan wat de Tweede Wereldoorlog voor ons land heeft betekend. Met de 4e en 5e mei, met de wijze waarop we herdenken en vieren, geven we betekenis aan onze geschiedenis. De wijze waarop wij dat doen is geen statisch gegeven. Tijd schrijdt voort, generaties volgen elkaar op, de samenstelling van de bevolking wijzigt, het denken verandert, symbolen, rituelen en woorden worden anders geladen en begrepen. Die dynamiek erkennen is belangrijk; het voorkomt dat handelingen in automatismen veranderen die juist daardoor hun betekenis verliezen. Binnen die context rekent het comité het tot zijn taak en opdracht om op dit moment stil te staan bij de toekomst van 4 en 5 mei, van herdenken en vieren, van herinneren, zoals het comité dat in altijd wisselende samenstelling al de volle 25 jaar van zijn bestaan doet. Het zijn immers belangrijke gemeenschappelijke gebeurtenissen, ze verwoorden aspecten van onze identiteit, tonen de samenleving die wij willen zijn. Het comité wil zich laten inspireren. Door zoveel mogelijk mensen die zich betrokken weten en door de organisaties die vanuit hun rol en opdracht betrokken zijn bij 4 en 5 mei. In het voorjaar heeft het comité vier verkenningsbijeenkomsten georganiseerd waarop mensen met uiteenlopende achtergrond, van uiteenlopende leeftijd en met uiteenlopende opvattingen, zeer betrokken en vol van ideeën, ons inspireerden door ons te vertellen wat 4 en 5 mei zijn, zouden moeten zijn, in hun ogen. Op die dagen zelf, maar ook met een echo op andere dagen in het jaar. In dit najaar spreken we met organisaties van oorlogsgetroffenen en met organisaties die betrokken zijn bij herdenken en vieren op 4 en 5 mei. We stellen ons ook open voor reacties van anderen uit de samenleving. Daarna formuleert het Nationaal Comité zijn opvattingen voor de komende tijd in zijn definitieve vorm en biedt die als advies aan het kabinet aan. Onze visie is dus niet in beton gegoten, we stellen onze voorlopige opvattingen nadrukkelijk ter discussie. Wij roepen op tot dialoog, debat en reactie en we willen luisteren. Deze notitie is daarvoor een aanzet. Nationaal Comité 4 en 5 mei 3

4 I Twee minuten is het stil op de Dam in Amsterdam en op ontelbaar andere plaatsen in ons land. Ieder jaar, om acht uur s avonds, op 4 mei. De stilte vult zich met verhalen, beelden, herinneringen, pijn, respect, lijden, hoop. Iedereen die stil is heeft een eigen verhaal, een eigen reden om stil te zijn. Voor wat zij of hij zelf heeft ervaren. Voor familie, vrienden, anderen, die hun leven hebben geofferd, zijn vermoord, hebben geleden. Uit respect voor de anderen, ook de mensen die we niet zelf kenden. Om stil te staan bij wat dat nooit weer betekent. Om andere, individuele en hoogst eigen redenen. En in die puur-persoonlijke stilte weten de meesten zich verbonden. Met degenen die er niet meer zijn, met mensen dichtbij, de andere mensen op de Dam, op alle andere plaatsen in het land, of over de grenzen in de actualiteit van vandaag. Al die mensen die samen Nederland zijn, staan stil bij de doden, bij de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog, bij degenen die later het offer van hun leven brachten. Wij denken aan wat er is gebeurd, wie wij zijn, wie wij willen zijn. Individueel en als samenleving. Wij eren de doden door hen te gedenken. Zo zijn de doden onder de levenden, ieder jaar weer. Wij mogen hen, en wat er is gebeurd, niet vergeten. * Juist nu, 70 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog, groeit de behoefte aan een zinvolle invulling van 4 zowel als 5 mei nog steeds. Jongere generaties lijken in sterkere mate te willen weten wat de oorlog heeft betekend, en realiseren zich dat hun groot- en overgrootouders een tijd hebben meegemaakt waarin de vanzelfsprekend lijkende vrijheid van nu niet bestond en het leven voor velen onveilig was. Hoe de in eerste instantie militaire oorlog overal was, een wereldoorlog in de letterlijke betekenis van het woord: de wereld omvattend en beheersend. In alle delen van wat toen Nederland was. Op zee. Grenzeloos, ook in zijn consequenties. Hoe de oorlog zijn schaduw al veel eerder vooruit wierp. Hoe een stroom vluchtelingen op gang kwam, die slechts gedeeltelijk en met moeite toegang kreeg. En vervolgens ook bij ons niet de veiligheid vond die zij zocht. 4 Kom vanavond met verhalen

5 Huidige generaties interesseren zich zeker ook voor het gevecht dat nodig was om de vrijheid van nu tot stand te brengen. Jongeren stellen vragen over een bezetter die met onzegbaar geweld een infrastructuur van de dood had opgebouwd waarin met name Joden, Roma en Sinti allereerst mensonwaardig werden behandeld, vervolgens geïsoleerd, gedeporteerd en uiteindelijk vermoord. En ze beseffen dat aan vrijheid bevrijding vooraf gaat. Recht doen aan hetgeen is gebeurd vraagt een eerlijke blik, altijd. Onze geschiedenis bestaat nu eenmaal niet alleen uit witte bladzijden. Zeker, verzetsstrijders hebben hardnekkig tegen de vijand gevochten, velen hebben hun leven gegeven, maar niet iedereen zat bij het verzet. Velen keken de andere kant op, sommigen collaboreerden zonder gêne. Ook toen de terreur van de nazi s was verdwenen toont onze geschiedenis zwarte bladzijden: de weinige Joodse Nederlanders die uit de vernietigingskampen terugkeerden werden over het algemeen kil en met niet al te veel empathie ontvangen, hun huis door anderen ingenomen, hun eigendommen ontvreemd. Wij zien weinig kennis van en begrip voor wat onze land- en lotgenoten overzee in het voormalig Nederlands-Indië is overkomen. In ons collectief geheugen neemt hun lijden onder de Japanse bezetting nauwelijks een plek in. Ook hun terugkeer werd omgeven met kilte en onbegrip, naar hun verhalen werd met weinig interesse geluisterd, pas later kwam er enige ruimte om gezamenlijk te herdenken wat hen was overkomen. Maar ook nu nog voelen de nabestaanden met een Nederlands-Indische achtergrond zich in hun identiteit soms onbegrepen. De betrokkenheid van veel inwoners van toenmalig Gebiedsdeel Curaçao (waaronder men Curaçao, Aruba, Bonaire en de bovenwindse eilanden verstond) en Suriname destijds deel van het Koninkrijk en de bijdragen van sommigen aan de strijd van de geallieerden en daarmee aan de bevrijding, komt nog niet of nauwelijks aan bod. Voor het Nationaal Comité geldt dat deze geschiedenis en deze gebeurtenissen ook een herkenbare plaats dienen te hebben in het verhaal over oorlog en bevrijding, dat wij onze kinderen en kleinkinderen vertellen. Dat iets ver weg heeft plaatsgevonden mag geen enkele reden zijn de verhalen niet dichtbij te houden en te koesteren. Nationaal Comité 4 en 5 mei 5

6 Het is van groot belang te weten dat veel mensen die de oorlog bewust hebben meegemaakt, nog steeds onder ons zijn en dat zij de belangrijkste dragers zijn van de verhalen van toen en de vertalingen naar nu. En we moeten onderkennen dat, naarmate hun aantal kleiner wordt, beeld en geluid over wat er is gebeurd bewuster en meer systematisch zullen moeten worden gebruikt om het verhaal eerlijk, dat wil zeggen onbevooroordeeld, door te geven. * Het comité wil de invulling van 4 en 5 mei verbeteren, verhelderen, verdiepen en daardoor versterken. In 1961, voordat het Nationaal Comité bestond, is vastgesteld wie wij herdenken. Het memorandum is ontstaan onder verantwoordelijkheid van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Daar is soms kritiek op, alsof wij alle gebeurtenissen op één hoop zouden willen gooien. Alsof de Nederlandse behoefte tot polderen ook het herdenken bepaalt en tot verwatering zou leiden. De woorden die op 4 mei op de Dam worden uitgesproken, luiden: Tijdens de Nationale Herdenking herdenken wij de Nederlandse oorlogsslachtoffers, allen burgers en militairen die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen of vermoord sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, in oorlogssituaties en bij vredesoperaties. Het comité ziet geen aanleiding op deze besluitvorming terug te komen. Wij zien het als onze opdracht het nationale, dat wil zeggen het gemeenschappelijke, karakter van de dodenherdenking veilig te stellen, niemand daarvan buiten te sluiten. Het is niet juist het ene slachtoffer op een andere wijze te waarderen dan het andere. Zo bezien is er geen hiërarchie in persoonlijk lijden. 6 Kom vanavond met verhalen

7 Wij willen wel veel duidelijker benoemen wat er is gebeurd, over welke gebeurtenissen wij spreken, want gebeurtenissen kunnen ingrijpend van elkaar verschillen. Wij vinden het daarbij zinvol en noodzakelijk de bepalende gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog te onderscheiden, omdat juist zij kenmerkend zijn voor wat er toen gebeurde, en omdat wij op die manier willen bijdragen aan het opbouwen van een gemeenschappelijk, door ons allen te delen zicht op die periode. Geschiedenis kan nooit de optelsom zijn van alleen maar individuele verhalen, hoe belangrijk ook. Men kan, terugkijkend, zeer verschillend denken over de wijze waarop ons land bijvoorbeeld met het proces van dekolonisatie in voormalig Nederlands- Indië is omgegaan, maar dat hoeft het gezamenlijk herdenken van militairen die onder verantwoordelijkheid van de Nederlandse regering zijn uitgezonden en gesneuveld niet in de weg te staan. We willen het herdenken van de doden duidelijk en helder in het perspectief plaatsen van de gebeurtenissen die hen noodlottig werden. Hetzelfde geldt voor de Dag van de Bevrijding; we willen vrijheid bewuster plaatsen in de context van de aanleiding: gebeurtenissen die ons van onze vrijheid beroofden. Dan is het van groot belang en noodzakelijk die gebeurtenissen te benoemen en ze een betekenis toe te kennen. Dit zien wij als een belangrijk uitgangspunt voor de beleidsperiode, die nu voor ons ligt. * Alles wat wij nu doen, herdenken en vieren, is terug te leiden tot de Tweede Wereldoorlog. Dat dienen wij duidelijk te benoemen. Er is sprake van een gewapend conflict op wereldomvattende schaal, dat miljoenen doden heeft gekost. Een totaal verlies van datgene waar een samenleving als de onze voor wil staan. Vrijheid, rechtsstaat, gelijkwaardigheid, respect. Er was sprake van een door de nazi s gecreëerde machine zonder precedent, gericht op het vernietigen van mensen, op grond van geloof, geaardheid, om wie zij waren, op een schaal die onvoorstelbaar is. Auschwitz dient benoemd te worden, de Holocaust beschreven als een deel van onze gemeenschappelijke geschiedenis. Nationaal Comité 4 en 5 mei 7

8 Alleen door de slachtoffers, en de gebeurtenissen die hen te gronde richtten, hun eigen woorden te geven worden zij onderdeel van ons gemeenschappelijk verhaal, kunnen wij weten en ons realiseren wat er is gebeurd. Het memorandum en de teksten die in De Nieuwe Kerk en op de Dam gelezen worden, dienen glashelder te zijn. Wij willen dat diegenen die als groep vervolgd werden, Joden, Roma en Sinti, genoemd worden. Wij blijven de inzet van militairen en verzetsstrijders benoemen, vergeten burgerslachtoffers niet, waar ook in het toenmalige Koninkrijk, de mensen van de Koopvaardij die het leven lieten. Wij willen aandacht voor gebeurtenissen, hier en overzee, ook die waarop wij niet trots zijn. En we geven door het noemen van aantallen aandacht aan de schaal waarop gebeurtenissen zich hebben voltrokken. Alleen door te benoemen voorkomen we dat we vergeten. * In het gezamenlijk herdenken onderstrepen wij ook het feit dat wij naast elkaar staan, deelgenoot zijn van een gemeenschappelijke geschiedenis. Reliëf brengen in het herdenken helpt ons de aard van die ervaringen aan volgende generaties door te geven. Wij herdenken ten overvloede, omdat dit altijd al duidelijk is gesteld en voor ons vanzelfsprekend de slachtoffers: degenen die vermoord zijn, die hun leven hebben gegeven. Niet de daders. En omdat we vanuit de gedachte dit nooit weer onze vrijheid koesteren, kunnen we beter waarderen dat onze jonge landgenoten ook na de oorlog hun leven hebben gegeven. De vredesmissies waaraan onze militairen in dienst van de internationale rechtsorde deelnamen en nemen, staan voor die strijd voor de vrijheid, ook ver over onze grenzen heen. De hier gebrachte offers vragen terecht om respect, herdenking, herinnering. * De bijeenkomst op de Dam en de herdenkingsbijeenkomsten in het land zijn niet in concurrentie met elkaar, maar vullen elkaar aan. Belangrijk is dat de Dam ook gaat worden beleefd als een plek waar iedereen zich thuis voelt, omdat we gezamenlijk de doden herdenken en stil staan bij wat er is gebeurd. 8 Kom vanavond met verhalen

9 Niet onderschat moet worden hoe een extra dimensie aan de dag wordt toegevoegd via radio, televisie en de sociale media. Bijna het hele land is twee minuten stil; de intensiteit van die stilte is groter dan een aantal jaren geleden. De samenleving zelf vraagt als het ware om een gezamenlijk te beleven moment, en geeft dat zelf mede invulling wij beleven de twee minuten stilte, naar de waarneming van het comité, sterker en intenser dan een aantal jaren geleden het geval was. Ik ben hier vanavond vanwege mijn moeder die de oorlog in Nederlands-Indië heeft meegemaakt. Een trauma, een rode draad door haar leven. We zagen het ieder jaar op televisie en wilden het nu eens meemaken van dichtbij. Er is ook een persoonlijke betrokkenheid: mijn vader heeft gevochten als soldaat op de Grebbeberg. Ik vind het belangrijk om hier te zijn omdat mijn generatie steeds minder verhalen te horen krijgt over de Tweede Wereldoorlog. Onze opa s en oma s zijn er straks niet meer, het is belangrijk om dit te blijven doen. Ik ben hier vanavond met mijn dochter en vier kleindochters. Mijn opa heeft in Theresiënstadt gezeten omdat hij bij het verzet zat. Ik wil aan de volgende generatie meegeven hoe belangrijk het is om in vrijheid te leven. (Citaten publiek op de Dam, 4 mei 2014, uitzending NOS) * Het comité is verantwoordelijk voor de inrichting van de herdenking op de Dam en dus besteden we meer woorden aan deze dan aan andere herdenkingen op 4 mei. Het comité kan en wil niet voorschrijven hoe andere herdenkingsbijeenkomsten op andere plekken worden ingericht; het is de eigen en lokale verantwoordelijkheid. Het comité kan meedenken en doet een beroep om in de geest van het bovenstaande te handelen, en de focus op de slachtoffers te richten. Op die wijze komt het gezamenlijk herdenken, op al die plekken in het land, het beste tot stand. Nationaal Comité 4 en 5 mei 9

10 Het is, als het om de wijze waarop wij herdenken gaat, daarbij niet aan welk comité dan ook, aan burgemeesters of aan anderen, om vergeving en verzoening voor te schrijven en in verband te brengen met het indrukwekkende moment van de herdenking. Vergeving en verzoening zijn in essentie puur persoonlijke afwegingen en in de ogen van het Nationaal Comité vooral bouwstenen voor het vormgeven van vrijheid. Niet aan de orde op 4 mei, wel te beantwoorden op 5 mei en op alle andere dagen van het jaar. Maar: Op 4 mei herdenken wij de slachtoffers, niet de daders. Tijdens de verkenningsbijeenkomsten werd bovendien terecht opgemerkt dat verzoening en vergeving naast het feit dat zij persoonlijk van aard zijn, zich in essentie eenmalig manifesteren, en zich niet lenen voor jaarlijkse terugkeer. Zij laten zich, in tegenstelling tot herdenken, niet organiseren. En vastgesteld kan worden dat met het naoorlogse democratische Duitsland de betrekkingen inmiddels zijn zoals dat tussen goede en verstandige buren past. 10 Kom vanavond met verhalen

11 II 4 mei is de dag, het moment, dat zich kenmerkt door ingetogenheid, verbondenheid en respect. Er zijn vaste elementen die de herdenking in De Nieuwe Kerk en op de Dam hun structuur geven; voordracht, kranslegging, gedicht, toespraak, de schoolkinderen en hun bloemen, daarna de gelegenheid voor iedereen om bij het monument stil te staan. Er is grote belangstelling, zowel op de Dam als op televisie. Indrukwekkend was het applaus dat over de Dam kwam aanrollen toen Peter van Uhm op 4 mei 2013 over de noodzaak van een blijvende inzet voor onze vrijheid en over zijn persoonlijk verlies sprak. Een illustratie van de kracht van het individuele verhaal en onze behoefte aan verbondenheid. Sommigen vinden de gestrenge orde en de dominantie van autoriteiten afbreuk doen aan het feit dat het een plechtigheid van alle mensen moet zijn. Anderen ervaren de hiërarchie in de bijeenkomst en de strakke militaire aanwezigheid juist als een onderstreping van het plechtige karakter. De precieze vormgeving willen we nader overwegen en later beschrijven, als we het over de inhoud eens zijn. Wij schetsen nu de belangrijkste uitgangspunten. Essentieel in deze tijd is de verbondenheid tussen de generaties, maar meer nog: de noodzaak verhalen van generatie op generatie door te vertellen en zo in stand te houden. Juist nu, nu er van de generatie die oorlog zelf heeft meegemaakt, waar ook ter wereld, steeds minder mensen zijn die het verhaal zelf kunnen vertellen. Het lijkt ons goed deze verbondenheid tussen de generaties juist op 4 mei centraal te stellen met als belangrijkste invalshoek: ruimte, respect en erkenning voor de mensen die alles zelf hebben meegemaakt. Met het verlopen van de tijd wordt de betekenis van het benoemen van het gemeenschappelijke meer van belang. Zo bezien zit er geen spanning tussen het meer individuele kom vanavond met verhalen en de noodzaak de betekenis van wat is gebeurd gezamenlijk te benoemen en daarmee te expliciteren. Nationaal Comité 4 en 5 mei 11

12 Nu hebben gebeurtenissen niet voor iedereen dezelfde betekenis. Voor tenminste twee groepen geldt dat zij als het ware een oorlog-in-de-oorlog hebben meegemaakt: de keten van isolement-vervolging-vernietiging die tot de ondergang van het merendeel van de Nederlandse Joden leidde en het lot dat onder Japanse bezetting de bevolking trof in voormalig Nederlands-Indië. Kunnen de Duitse inval, het bombardement op Rotterdam, bezetting, dwangarbeid, verzet en collaboratie, Hongerwinter, dolle dinsdag en bevrijding nog als min of meer gezamenlijke ervaringen worden gezien, het isolement dat deze oorlog-in-de-oorlog voor de betrokkenen en hun nabestaanden met zich bracht, ook na 1945, verdient onze specifieke aandacht. De behoefte aan herdenkingen in eigen kring is buitengewoon waardevol; het niet te ontkennen gevoel bij veel Joden en mensen uit de Indisch-Nederlandse gemeenschap de herdenking op de Dam is niet voor ons dient tot nadenken te stemmen en tot verandering te leiden. Wie de nationale dodenherdenking organiseert moet zich dit gebrek aan identificatie met wat als gemeenschappelijke herdenking is bedoeld aantrekken. Wij willen dat de Dam op 4 mei als een plek voor iedereen wordt ervaren. 12 Kom vanavond met verhalen

13 III De volgende dag is het 5 mei en vieren we de bevrijding, overal in het land, op grote schaal, met een zekere uitbundigheid. We zijn overgegaan tot de orde van een nieuwe dag. We staan stil bij het feit dat we vrij zijn van onderdrukking en bezetting, en vieren het herstel van de rechtsstaat en democratie. Om 5 mei nader inhoud en betekenis te geven moeten we ons realiseren wát wij vieren. Wat vrijheid is. Niet los te zien van het besef dat onvrijheid heeft bestaan, dat er gevochten is om vrijheid te realiseren, dat er offers zijn gebracht, dat er verzet is gepleegd, dat wij bevrijd moesten worden voordat vrijheid tot stand kon komen. Dat vrijheid dus ook onderhoud vergt, bescherming, realisatie, reflectie. 4 mei moet een licht over 5 mei werpen: niet een donkere, benauwende schaduw, maar een betekenisvolle verbinding. Beter: als wij het onderhouden van de vrijheid met vrijblijvendheid verwarren, dan doen wij de 4 e mei en alles waar die dag voor staat onrecht. * De donkere jaren van de Tweede Wereldoorlog toonden een rauwe werkelijkheid die tegengesteld is aan wie en wat wij nu als land willen zijn. De rechtsstaat met zijn onafhankelijke rechtspraak bestond niet. Willekeur kwam in de plaats van individuele vrijheid; geweld en dreiging vervingen veiligheid en respect. Democratische principes werden vernietigd. Mensen werden gediscrimineerd, uiteindelijk ontmenselijkt, in nummers veranderd. Gelijkwaardigheid veranderde abrupt in ongelijkheid. Dit nooit weer was de diepgevoelde overtuiging van degenen die vochten voor de vrijheid, de mensen die Nederland en de internationale rechtsorde hebben opgebouwd. Hoe dit nooit weer levend te houden? Zeker op de 5 e mei en hopelijk met zoveel kracht en overtuiging dat de echo ook op alle andere dagen klinkt. Een rechtsstaat ontstaat niet vanzelf, het loont de moeite stil te staan bij waarborgen in de wet die de vrijheid van het individu, de rechten en de plichten van overheid en iedere individuele burger regelen en beschermen; die terreur en dreiging buiten houden. Nationaal Comité 4 en 5 mei 13

14 Wij zouden ons moeten realiseren dat de vrije samenleving die wij pretenderen te zijn geen project is van degenen die ons land destijds opnieuw inrichtten, maar een altijd onvoltooid werk dat steeds nieuwe antwoorden, acties en gedragingen vereist. Wij zouden ons moeten realiseren dat een samenleving die vrij is, alleen kan bestaan als helder is hoe de vrijheid van de ene burger zich verhoudt tot de vrijheid van de andere. Dat grondrechten nooit absoluut zijn, dat steeds moet worden afgewogen welke constructieve (zelf)beperking er hoort bij het gunnen van ruimte en leven aan een ander. Wij zouden ons moeten realiseren dat het vormen, in stand houden en onderhouden van vrijheid geen taak is die wij gedelegeerd hebben aan de overheid of aan wie dan ook en dat wij op afroep over onze eigen vrijheid kunnen beschikken. Wij zijn er uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor om onze vrije samenleving, onze vrijheid te onderhouden, uit te bouwen, van dynamiek te voorzien, te koesteren. Vrijheid is ook geen afgerond begrip. De vrijheidsbeleving in de jaren vijftig was anders dan in de jaren zeventig, of negentig, of nu. Het betekent dat ieder individu, iedere generatie, eigen antwoorden en invulling zoekt, zou moeten zoeken. Wie wij zijn wordt mede bepaald door de wijze waarop wij ons ten opzichte van de ander verhouden, in de manier waarop wij de ander ongeacht afkomst, geloof, seksuele geaardheid, geschiedenis, overtuiging ruimte geven om te leven en zich te bewegen. Binnen de grenzen van de Nederlandse rechtsorde en in grotere grensoverschrijdende verbanden. Vrijheid voor jezelf scheppen is, hoe waardevol ook, altijd veel gemakkelijker dan die vrijheid ook aan een ander te gunnen. Elkaar met rust laten is niet de essentie van vrijheid. De ander de ruimte onthouden die je voor jezelf opeist evenmin. De internationale dimensie van de vrijheid komt binnenslands niet vanzelf tot leven. Dat vraagt permanente aandacht voor het feit dat het dat nooit weer ook over grenzen heen een antwoord heeft gekregen in verdragen en samenwerkingsverbanden, in de bereidheid van staten beperkingen van de eigen vrijheid te aanvaarden om een groter goed tot stand te brengen. Volkenrecht heeft recht geschapen. 14 Kom vanavond met verhalen

15 Het vraagt aandacht, zeker nu, voor onrecht, terreur, dood, ontmenselijking, onvrijheid die er in de wereld nog bestaat en hoe sommige van die conflicten ook aan onze samenleving knagen. Pas na nog heel veel meer leed, pas na de vijfde mei 1945 brak het besef door dat voor vrede een rechtsorde nodig is, Europees en wereldwijd: een besef dat ingaat tegen de moeilijk te bedwingen neigingen om met alle middelen voor het eigen belang of het belang van de eigen groep op te komen. Ernst Hirsch Ballin, 5 mei 2013 Op 5 mei 1945 werd de met kostbare offers herwonnen vrijheid teruggegeven aan de bevolking van Nederland. Die vijfde mei was een nieuw begin. Maar we mogen de betekenis van de bevrijding niet versmallen tot die ene dag. Natuurlijk, de vijfde mei is een markant en symbolisch moment in onze geschiedenis, Maar de bevrijding was ook een opdracht voor de toekomst ( ) Vrijheid moeten we leren, oefenen, verdedigen, ontwikkelen en delen. En dat telkens weer opnieuw. Vrijheid groeit noch gedijt in een context van vrijblijvendheid. Wim van de Donk, 5 mei 2008 Het perspectief dat na de Tweede Wereldoorlog werd geboden, nooit weer, is allang verduisterd. De gewelddadige aantasting van de vrijheid en de grondrechten van mensen houdt niet op, maar gaat door. Jan Pronk, 5 mei 2007 * De samenhang van 4 en 5 mei moet worden versterkt. Als de zon weer opkomt is de oude dag verdwenen en vangt een nieuwe dag aan; een heel andere, met muziek en dans. Wij vinden het essentieel dat die verbinding verder vorm krijgt, om de redenen hierboven beschreven. In alles wat we doen moet, expliciet of impliciet, worden duidelijk gemaakt dat deze samenhang bestaat: Bezetting (verzet en collaboratie) > > > Bevrijding > > > Vrijheid. Nationaal Comité 4 en 5 mei 15

16 Dat wil niet zeggen dat wij, of bijvoorbeeld de organisatoren van de Bevrijdingsfestivals en andere bijeenkomsten, dat niet beseffen, en er zelf niet proberen vorm aan te geven. Wij vinden echter dat dit nadrukkelijker moet gebeuren dan nu. Overigens moeten we ons meteen realiseren dat dit geen top-down gebeurtenis is, dat we de activiteiten op de vijfde mei, de festivals daar onder begrepen, niet in een vastgelegd didactisch stramien moeten zien. Het comité zou samen met de festivals, lokale comités en andere betrokkenen moeten opereren en in permanente uitwisseling van ideeën, de invulling van het vrijheidsbegrip moeten vormgeven. We kunnen vragen stellen over het hoe, het waarom, maar dienen ons ook te realiseren dat de antwoorden door anderen gegeven worden, en heel gevarieerd kunnen zijn. Dat moet ook, dat is kenmerkend voor vrijheid. Wij vinden het belangrijk dat juist de jongere generaties organiseren, vormgeven, hun ideeën uitvoeren. Wij faciliteren, dagen uit. En moeten vooral de waarom-vraag stellen. En soms de hoe-vraag: hoe lang kunnen we de Ambassadeurs van de Vrijheid nog laten rondvliegen totdat ze in een cliché zijn veranderd? Misschien nog jaren, misschien moeten we een andere vorm vinden om de festivals en de vrijheid met elkaar te verbinden. Vooral: laten we ook anderen, de andere generaties, de antwoorden laten geven. En laten we daarbij de mogelijkheden van de digitale wereld ruim baan geven, en ons realiseren dat iedere plek, ieder platform, van elkaar verschillend is en een andere aanpak vergt. Onder de paraplu van het begrip vrijheid, een werkwoord. Het is goed ons daarbij te realiseren dat er naast de festivals overal vele initiatieven plaatsvinden waarbij het Nationaal Comité, door best practices te belichten, stimulerend kan werken. Er valt veel te leren van de originele initiatieven die lokaal worden bedacht en uitgevoerd, vaak ook door kunst en literatuur te laten spreken. Die verbindende rol van het Nationaal Comité vinden we voor de komende jaren van groot belang. 16 Kom vanavond met verhalen

17 IV De ochtendbijeenkomst op 5 mei is een nog niet erg overtuigende, overal gekende gebeurtenis overigens afhankelijk van de invulling per provincie. Mede door het ontbreken van landelijke media-aandacht bestaat deze bijeenkomst eigenlijk alleen voor de genodigden. Dat is te weinig, zeker gezien ook de inspirerende kwaliteit van de 5 mei-lezingen die de kern van deze bijeenkomsten vormen. Deze bijeenkomst zou de essentiële schakel kunnen zijn tussen de herdenking van 4 mei, zijn ingetogenheid en zijn stilte, en de uitbundigheid van de festivals en vele andere activiteiten in het land en later op de dag het concert op de Amstel. Dat komt onvoldoende uit de verf, terwijl hier ruime mogelijkheden liggen. Van provinciehoofdstad naar provinciehoofdstad trekken is overigens ook een illustratie van het werkelijk nationale karakter; daaraan zouden we niet willen tornen. Om de samenhang tussen 4 en 5 mei te versterken is het wellicht behulpzaam als we de lezing in de ochtend de Bevrijdingslezing noemen, voortaan. We zullen samen met de provincies ingrijpend moeten verbouwen en samen met name met de NPO of de gezamenlijke regionale omroepen op zoek moeten gaan naar een vorm en inhoud van deze bijeenkomst, die nationale belangstelling rechtvaardigt. Het comité zou logischerwijze de inhoud van de ochtend sterker moeten helpen beschrijven en helpen vormgeven. De kinderlezing dit jaar in Assen was een vondst. De 12-jarige Hammoude Al- Cheikh, in Libanon geboren, maakte daar duidelijk hoe hij wat hij zelf had meegemaakt angst, oorlog, conflict, hulp door Nederlandse blauwhelmen kon verbinden met de vrijheid die hij hier ervaart. Hij legde helder en overtuigend uit (ook een vraag waarvoor wij ons gesteld zien) dat je niet dezelfde oorlog hoeft te hebben meegemaakt om wel samen aan dezelfde vrijheid te kunnen werken. Op die manier is ook een link te leggen naar de actualiteit, waar ook ter wereld, bijvoorbeeld naar het waarom van vredesoperaties. Juist de geschiedenis hier maakt duidelijk waarom ook elders vrijheid in het geding is en dat ons dat raakt. Waarom de internationale rechtsorde ondeelbaar is. Nationaal Comité 4 en 5 mei 17

18 V Wij willen meer samenhang tussen herdenking, de ochtendbijeenkomst, de festivals en het concert aan de Amstel. Juist het versterken van de samenhang zorgt ervoor dat de vragen die 4 mei oproept nadrukkelijker worden beantwoord op 5 mei. De afronding van alle activiteiten met het integraal op tv uitgezonden concert op de Amstel biedt meer mogelijkheden de inhoudelijke verbinding met de gebeurtenissen die wij deze dagen herdenken en vieren te leggen. Zonder te vervallen in moraliserende regie is het van belang de inhoudelijke betekenis van die afronding te versterken. Wij zien die mogelijkheden wel degelijk. Wij zullen na het debat over de hier beschreven uitgangspunten een aantal voorstellen doen om die samenhang met symbolen, acties en beelden duidelijker te maken. De fakkel en het vuur van de vrijheid zijn sterke symbolen die ons daarbij kunnen helpen. Als we de 5 e mei op deze wijze (nog) meer betekenis geven, hem sterker verbinden met de 4 e en ons daarbij bovendien realiseren dat er in de samenleving juist in deze tijd een grote behoefte bestaat aan bepalende momenten die onze cultuur en identiteit mede belichamen en invullen dan moet de volgende stap ook gezet worden: 5 mei moet als een bijzondere nationale feestdag ook een vrije dag zijn: de Dag van de Vrijheid, waaraan iedereen kan deelnemen omdat hij voor de meesten vrij is. Wij nodigen de samenleving uit Bevrijdingsdag op deze wijze als een vrije, nationale feestdag in het leven te roepen. Wij nodigen de sociale partners uit hun verantwoordelijkheid te nemen, en daarmee bij te dragen aan de versterking van een gemeenschappelijke identiteit. Het mogelijk te maken dat wij allemaal actief kunnen werken aan de invulling van wat vrijheid is. Wij vragen de politiek verantwoordelijken duidelijk stelling te nemen. Wij vragen om de 5 e mei niet te devalueren door hem in een onderhandelingsproces als wisselgeld te beschouwen. Wij willen immers niet een nieuwe Koopzondag creëren, maar een dag vol inhoud. Misschien wel de belangrijkste dag van het jaar al kunnen wij dat niet voor anderen bepalen. 18 Kom vanavond met verhalen

19 Wij, comité, maar ongetwijfeld ook de organisatoren van de festivals, vele anderen, vele individuele Nederlanders, beloven op onze beurt onze verantwoordelijkheid te nemen en van 5 mei de echte Dag van de Vrijheid te maken, en niet alleen een vrije dag. Wij zijn er van overtuigd dat we volop steun voor deze opstelling vinden, in alle lagen van de samenleving. Nationaal Comité 4 en 5 mei 19

20 VI Het comité concentreert zich op 4 en 5 mei maar die dagen kunnen alleen maar invulling krijgen als er breder wordt gekeken. Er zijn immers veel gebeurtenissen, die op andere momenten worden herdacht. Vieringen, herdenkingen en monumenten vormen op die wijze als het ware een onverbreekbare ketting in de tijd. Wij zien te veel vanzelfsprekendheid, als het om vrijheid gaat zoals wij die dagelijks beleven. Wij ondersteunen de opmerkingen tijdens de verkenningsbijeenkomsten dat we momenten, symbolen, zinnen, gebeurtenissen moeten benadrukken die staan voor wie wij zijn en waar wij vandaan komen. Juist het onderwijs is daarbij belangrijk. Onder verantwoordelijkheid van het Nationaal Comité is decennia lang veel materiaal verzameld en voor het onderwijs beschikbaar gekomen. Het verhaal van oorlog en bevrijding moet een eenduidiger plaats in de diverse curricula binnen het onderwijs innemen. Wij willen de verantwoordelijken in onderwijs en politiek vragen initiatieven in die richting te nemen en daarbij de feiten en de persoonlijke verhalen als uitgangspunt te nemen, samenhangend reliëf aan te brengen in hetgeen binnen het onderwijs wordt overgedragen. We hopen dat de verantwoordelijke bewindspersonen hieraan een impuls kunnen geven. De verkenning die door de Stichting Leerplanontwikkeling is uitgevoerd en eigen onderzoek door het Nationaal Comité kunnen daarvoor belangrijk materiaal aandragen. Er zijn vele momenten, het gehele jaar door, waarop mensen hun eigen geschiedenis en gebeurtenissen herdenken. Wij zouden die een duidelijke plaats moeten geven en erkennen juist omdat we niemand uitsluiten, geen enkel verhaal en geen enkele gebeurtenis. De eigen identiteit van deze bijeenkomsten is van groot belang, ze zijn een vorm van erkenning van de gebeurtenissen die worden herdacht en gevierd. Het Nationaal Comité ondersteunt op verzoek van het kabinet Holocaust Memorial Day (de Auschwitz-herdenking) rond 27 januari, en de Indië-herdenking op 15 augustus. Deze specifieke herdenkingen blijven van grote betekenis. Het zijn de eigen verhalen, die het gemeenschappelijke verhaal schragen. En op 4 en 5 mei komen alle verhalen samen. 20 Kom vanavond met verhalen

21 Met de verantwoordelijken in Caribisch Nederland willen we op basis van deze eerste verkenning nagaan hoe de toekomst van herdenken en vieren zich in dat deel van het Koninkrijk zou moeten ontwikkelen. Het past niet bij de verhoudingen er van uit te gaan dat de vorm en inhoud van de aanpak in Nederland per definitie maatgevend zou moeten zijn voor andere delen van het Koninkrijk. Dat vraagt daar om een eigen afweging. * Verhalen vormen de sleutel om niet te vergeten, om levend te houden. De verhalen van de mensen zelf, van de opa van Micha de Winter of van Mischa de Vreede als meisje van zes in een Japans interneringskamp, zoals verteld op de verkenningsbijeenkomsten. De persoonlijke verhalen maken de grote abstracte werkelijkheid, de grote verhalen, de onvoorstelbare gruwelijkheid, zichtbaar, tastbaar, voelbaar, en voor zover mogelijk voorstelbaar. Op het Bevrijdingsfestival in Zwolle, in het Veteranencafé, vertelde een oudmilitair met indrukwekkende snor, in kleermakerszit op de grond, zijn verhaal aan een meisje van een jaar of tien. Daar ging het om, die dag. Er zijn meer vormen om verhalen te blijven vertellen. Literatuur en beeldende kunst kunnen zoals op de verkenningsbijeenkomsten al naar voren kwam een sterke, eigen rol spelen. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei wil overwegen hoe het opdrachten kan geven, of mede mogelijk kan maken opdat de kracht van de kunsten gerichter wordt ingezet om niet te vergeten. Dat sluit aan bij inspirerende, al bestaande initiatieven zoals het Theater na de Dam, de Huizen van Verzet en de Open Joodse Huizen. Juist ook met alle digitale middelen die er nu zijn, moeten we de verhalen vertellen die de doden levend houden, de gebeurtenissen actueel, de bevrijding tastbaar. Voor nieuwe generaties, voor nieuwe Nederlanders, voor iedereen willen we dit verhaal toegankelijk maken, door positie te kiezen, reliëf aan te brengen. Hier een eerste poging. Nationaal Comité 4 en 5 mei Oktober 2014 Nationaal Comité 4 en 5 mei 21

22 Nieuwe Prinsengracht 89, 1018 VR Amsterdam T: , E: