Signalen van autismespectrumstoornissen (ASS) bij baby s en peuters

Transcriptie

1 Signalen van autismespectrumstoornissen (ASS) bij baby s en peuters Screening in de Vlaamse kinderdagverblijven en Diensten voor Opvanggezinnen Mieke Dereu Mieke Meirsschaut Inge Schietecatte Griet Pattyn Dr. Ruth Raymaekers Dr. Petra Warreyn Prof. Dr. Herbert Roeyers In samenwerking met : Met de steun van : Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Vakgroep Experimenteel-klinische en Gezondheidspsychologie Onderzoeksgroep Ontwikkelingsstoornissen 1

2 Overzicht 1. Inleiding 2. Vroege sociaal-communicatieve vaardigheden 3. De signaallijst nader bekeken 2

3 Deel 1: Inleiding 3

4 Autisme Wat is het? autisme of autismespectrumstoornis (ASS) pervasieve ontwikkelingsstoornis beperkingen op 3 domeinen: - sociale interactie - verbale en non-verbale communicatie - beperkte, zich herhalende en stereotiepe patronen van gedrag, interesses en activiteiten 4

5 Sociale subtypes afzijdig: weinig initiatief, weinig interactie passief: weinig initiatief, wel interactie actief-maar-bizar: wel initiatief, wel interactie, maar vreemd gemeenschappelijk: gebrek aan wederkerigheid 5

6 Voorkomen autismespectrumstoornis: 6 op 1000 verhouding jongens/meisjes: 4 op 1 Diagnose in Vlaanderen gemiddeld gesteld op 5;9 jaar subtiele kenmerken nochtans al zichtbaar op 9 à 12 maand ouders bewust van problemen op 18 maand al stabiele diagnose mogelijk op 2 jaar 6

7 Waarom screenen naar ASS? vroege diagnose vroege behandeling mogelijk betere vooruitzichten voor ontwikkeling kind realistischer instellen verwachtingen t.a.v. kind: ouders hebben vaak al toekomstbeeld voor de geboorte dat ze zullen moeten bijstellen 7

8 Waarom screenen naar ASS? afwijkende gedrag kind beter begrijpen, zodat afstemming opvoeding mogelijk wordt gezinsuitbreiding: nieuwe broertjes en zusjes hebben veel meer kans om ook ASS te hebben ouders hebben het recht dit te weten shopping vermijden: vaak jarenlang doorverwijzen voordat juiste diagnose wordt gesteld 8

9 Deel 2: Vroege sociaalcommunicatieve vaardigheden 9

10 Vroege sociaalcommunicatieve vaardigheden drie vaardigheden: 1. imitatie 2. delen van aandacht 3. doen-alsofspel beperkt bij ASS van belang voor algemene ontwikkeling, in het bijzonder cognitieve, sociale, emotionele en taalontwikkeling 10

11 1. Imitatie identiek herhalen van : - gezichtsuitdrukkingen - gebaren - manipulaties van voorwerpen of - andere handelingen van een persoon vermoedelijk aangeboren vaardigheid 11

12 bij ASS: vooral bij jonge kinderen problemen, zowel bij imiteren van lichaamsbewegingen (niet of minder precies) als bij acties op voorwerpen lijkt te verbeteren met de stijgende leeftijd complexe vormen van imitatie blijven altijd moeilijk indien imitatie, eerder doel dan manier waarop 12

13 13

14 2. Gedeelde aandacht delen van aandacht met iemand anders over iets of iemand anders (normaal vanaf 9 maand) op vragende/imperatieve wijze bv. Koek? op declaratieve wijze bv. Kijk, vliegtuig! volgend of initiërend 14

15 bij ASS problemen met: volgen van iemands blikrichting declaratief wijzen of tonen vragend/imperatief wijzen (bij heel jonge kinderen) reactie op onbekende, dubbelzinnige gedragingen/situaties reactie op onbekend speelgoed expressie van emoties 15

16 16

17 3. doen alsofspel (normaal vanaf 18 maand) - doen alsof een voorwerp iets anders is - niet-bestaande eigenschap aan iets toekennen - zich een niet-aanwezig voorwerp inbeelden 17

18 bij ASS : duidelijk minder spontaan spel soms doen alsofspel in duidelijke, gestructureerde situaties, maar minder flexibel, creatief, gevarieerd. verbetering met stijgende leeftijd 18

19 19

20 Vroege sociaalcommunicatieve beperkingen vroege signalen voor ASS verwerkt in aantal controlevragen = signaallijst 20

21 Deel 3: De signaallijst nader bekeken 21

22 Domein sociale interacties sociale gerichtheid gedeelde aandacht 22

23 Domein sociale interacties sociale gerichtheid: de mens is een sociaal wezen; zelfs baby s glimlachen naar andere mensen, hebben plezier in spelletjes, kijken liever naar mensen dan naar voorwerpen, kinderen met autisme vertonen deze sociale gerichtheid niet of in mindere mate; ze maken nauwelijks onderscheid tussen mensen en voorwerpen 23

24 Domein sociale interacties Item 14 van de signaallijst: Het kind verkiest alleen te zijn; bv. het kind zoekt geen gezelschap bij andere kinderen of volwassenen, is niet geïnteresseerd in andere kinderen, 24

25 25

26 Domein sociale interacties Item 5 van de signaallijst: Het kind vertoont zelden/nooit een sociale glimlach; bv. het kind glimlacht niet wanneer hij/zij mensen ontmoet/begroet, hij/zij glimlacht niet naar anderen tijdens oogcontact/interactie/spelen, 26

27 27

28 Domein sociale interacties Item 23 van de signaallijst: Het kind gebruikt de hand van een andere persoon als instrument om een gewenst voorwerp te bemachtigen. 28

29 29

30 Domein sociale interacties Item 21 van de signaallijst: Het kind strekt de armpjes zelden/nooit uit wanneer hij/zij zal of wil opgepakt worden. 30

31 31

32 Domein sociale interacties Item 11 van de signaallijst: Het kind beleeft zelden/nooit plezier aan spelletjes (zoals kiekeboe, in het rond gezwierd worden, in de lucht gegooid worden, ). 32

33 33

34 34

35 Domein sociale interacties sociale gerichtheid gedeelde aandacht: plezier/bezigheden delen zelf spontaan plezier/bezigheden proberen te delen (initiërend) reageren op verzoek van een andere persoon om plezier/bezigheden te delen (volgend) 35

36 Domein sociale interacties Item 15 van de signaallijst: Het kind kijkt zelden/nooit mee naar een voorwerp/persoon/gebeurtenis waarnaar je wijst, hij/zij volgt zelden/nooit spontaan je blik. 36

37 37

38 38

39 Domein sociale interacties Item 16 van de signaallijst: Het kind wijst zelden/nooit naar een voorwerp/persoon/gebeurtenis om zijn/haar interesse erin aan je duidelijk te maken. 39

40 40

41 Domein sociale interacties Item 17 van de signaallijst: Het kind komt zelden/nooit voorwerpen aan je tonen om zijn/haar interesse erin aan je duidelijk te maken. 41

42 42

43 Domein communicatie taalproductie reageren op communicatie non-verbale communicatie imitatie 43

44 Domein communicatie taalproductie: mensen communiceren o.a. via taal in het begin van de taalontwikkeling kan je zien dat baby s brabbelen of woorden gebruiken om je aandacht te krijgen, om met je te communiceren veel kinderen met autisme hebben een vertraagde taalontwikkeling 44

45 Domein communicatie sommige kinderen met autisme spreken helemaal niet, andere leren spreken maar gebruiken taal amper om te communiceren kinderen met autisme die kunnen spreken, praten vaak met een eigenaardige intonatie, vertonen echolalie, eigenaardig woordgebruik, 45

46 Domein communicatie Items 26 tot 29 van de signaallijst: Kon het kind brabbelen op 12 maanden? Kon het kind enkele losse woorden gebruiken op 16 maanden? Kon het kind spontaan twee-woordzinnen vormen op 24 maanden? Heeft het kind een achteruitgang in zijn/haar taalontwikkeling vertoond? 46

47 Domein communicatie taalproductie reageren op communicatie: wanneer je een kind bij zijn of haar naam noemt, zal dat kind naar je kijken en zo ingaan op je vraag om met hem of haar te communiceren veel kinderen met autisme reageren niet meteen wanneer je hun naam noemt; soms moet je hun naam heel vaak noemen voor ze reageren 47

48 48

49 49

50 Domein communicatie Item 3 van de signaallijst: Het kind reageert zelden/nooit als je zijn/haar naam noemt. 50

51 51

52 Domein communicatie taalproductie reageren op communicatie non-verbale communicatie: oogcontact: tijdens sociale interacties maken mensen oogcontact; sommige kinderen met autisme doen dit zelden of op een eigenaardige manier 52

53 Domein communicatie gebaren: mensen maken gedurende sociale interacties ook gebruik van gebaren om iets te communiceren; sommige kinderen met autisme doen dit niet gelaatsuitdrukking: tijdens sociale interacties kan je aan andere mensen hun gelaatsuitdrukking zien hoe die persoon zich voelt; bij kinderen met autisme is dit vaak niet zo 53

54 Domein communicatie Item 1 van de signaallijst: Het kind maakt zelden/nooit oogcontact; bv. hij/zij verbergt de ogen, vermijdt directe blik of kijkt weg als je hem/haar in de ogen wilt kijken of als je hem/haar aanspreekt, 54

55 55

56 Domein communicatie Item 2 van de signaallijst: Het kind maakt abnormaal oogcontact; bv. hij/zij staart, lijkt door je heen te kijken, 56

57 Domein communicatie Item 13 van de signaallijst: Het kind gebruikt zelden/nooit gebaren (zoals vaarwel wuiven, ja knikken, nee schudden, ). 57

58 58

59 Domein communicatie Item 19 van de signaallijst: Het kind toont bij activiteiten/interacties zelden/nooit gelaatsuitdrukkingen, hij/zij toont zelden/nooit zijn/haar emoties (zoals woede, verbazing, verwarring, schrik, vreugde, verdriet, ontevredenheid, ). 59

60 60

61 Domein communicatie taalproductie reageren op communicatie non-verbale communicatie imitatie: de vaardigheid om te imiteren is bij de mens aangeboren door deze vaardigheid (samen met de gedeelde aandacht) zijn we in staat om taal te leren sommige kinderen met autisme tonen deze vaardigheid zelden of nooit 61

62 Domein communicatie Item 12 van de signaallijst: Het kind imiteert zelden/nooit bewegingen of geluiden van anderen. 62

63 63

64 64

65 Domein rigiditeit/stereotypieën spel vreemde reactie op prikkels stereotypieën 65

66 Domein rigiditeit/stereotypieën spel: kinderen leren hun omgeving en hun eigen mogelijkheden kennen door te spelen: 1. door te verkennen wat ze allemaal kunnen doen met een speeltje => manipulatief spel 2. door speelgoed te leren gebruiken in de functie waarvoor het bedoeld is => functioneel spel 3. door te doen alsof => doen - alsofspel of symbolisch spel 66

67 Domein rigiditeit/stereotypieën bij kinderen met autisme is deze spelontwikkeling vaak verstoord: ze spelen nauwelijks ze spelen steeds op dezelfde wijze met speeltjes (bv. draaien, speelgoed op een rij zetten, ) ze spelen enkel met delen van voorwerpen (bv. enkel aan de wieltjes van auto s draaien) bovendien hebben ze moeite met doen alsof omwille van hun rigiditeit/beperkte fantasie 67

68 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 10 van de signaallijst: Het kind vertoont weinig gevarieerd manipulatief spel (manipulatief spel = een voorwerp bekijken, erop slaan, eraan voelen, ). 68

69 69

70 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 20 van de signaallijst: Het kind vertoont zelden/nooit functioneel spel (functioneel spel = spelmateriaal op de gepaste wijze gebruiken; bv. slaan met een hamer, een fopspeen in de mond van een pop steken, ). 70

71 71

72 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 25 van de signaallijst: Het kind vertoont zelden/nooit symbolisch spel (symbolisch spel of doen alsofspel; bv. een kopje naar de mond brengen om te doen alsof hij/zij drinkt, een banaan als telefoonhoorn gebruiken en doen alsof hij/zij telefoneert, spelen met een pop en doen alsof de pop kan lopen, alsof de pop tegen hem/haar of andere poppen praat, ). 72

73 73

74 74

75 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 6 van de signaallijst: Het kind vertoont maar een beperkte activiteit; bv. het kind speelt niet zonder aanmoediging, is heel stil, heeft een gebrek aan nieuwsgierigheid, 75

76 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 24 van de signaallijst: Het kind heeft een buitengewone interesse in bepaalde voorwerpen (bv. voorwerpen die blinken/glinsteren of auto s), in bewegende voorwerpen (bv. wasmachines/ ventilators) of in delen van voorwerpen (bv. wieltjes van een auto), hij/zij rangschikt vaak voorwerpen op een rij, laat steeds voorwerpen draaien of steekt alles in de mond. 76

77 77

78 Domein rigiditeit/stereotypieën Spel Vreemde reactie op prikkels: Kinderen met autisme hebben soms een eigenaardige reactie op geluiden, op lichtinval, op aanrakingen, sommige kinderen reageren helemaal niet op geluiden of enkel op bepaalde geluiden (bv. enkel op gefluister of op het geluid van voorbijrijdende wagens) sommige kinderen lijken overgevoelig te zijn voor bepaalde geluiden 78

79 Domein rigiditeit/stereotypieën sommige kinderen houden niet van aanrakingen, andere kinderen willen zelf alles aanraken sommige kinderen bekijken alles van héél dichtbij, gaan overal aan ruiken of likken door bepaalde stimuli (licht, geluid, een verandering in de omgeving, bepaalde kleuren) kunnen ze heel erg schrikken of boos worden 79

80 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 7 van de signaallijst: Het kind wordt niet graag aangeraakt of geknuffeld. 80

81 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 4 van de signaallijst: Het kind reageert zelden/nooit op geluiden in de omgeving, lijkt doof te zijn. 81

82 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 9 van de signaallijst: Het kind vertoont vreemd zintuiglijk gedrag; bv. aan voorwerpen gaan likken, voelen of ruiken, fel licht in de ogen laten spelen, 82

83 83

84 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 18 van de signaallijst: Het kind reageert snel gefrustreerd op veranderingen in de omgeving, hij/zij toont een overdreven reactie bij een kleine bron van frustratie. 84

85 85

86 Domein rigiditeit/stereotypieën Spel Vreemde reactie op prikkels Stereotypieën: kinderen met autisme vertonen vaak stereotiepe en zich herhalende motorische maniërismen: fladderen met de handen wiegen friemelen met de vingers net voor het eigen gezicht complexe bewegingen of houdingen met het hele lichaam 86

87 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 8 van de signaallijst: Het kind vertoont stereotiep gedrag; bv. heen en weer schommelen, met de handen fladderen, heel vaak naar de eigen handen kijken, 87

88 Domein rigiditeit/stereotypieën Item 22 van signaallijst: Het kind vertoont ongewone houdingen; bv. hij/zij zit met de benen in elkaar gestrengeld, met het hoofd tegen de voeten, hij/zij huppelt of loopt steeds op de tenen, 88

89 89

90 Autisme herkennen op jonge leeftijd zelden is er sprake van een absoluut ontbreken van vaardigheden zoals oogcontact, taal, spel, in vergelijking met kinderen die zich normaal ontwikkelen vertonen ze deze sociaal-communicatieve vaardigheden wél opvallend minder frequent en is de kwaliteit van de vaardigheden afwijkend 90

91 91

92 Bedankt voor jullie aandacht zijn er nog vragen, bedenkingen,? KDV s die wensen mee te werken kunnen alvast naam + adres opgeven en krijgen een startpakket mee later inschrijven kan via onderstaande contactgegevens: Tel: 09/ screening@ugent.be 92

93 Post: t.a.v. Mieke Dereu, Mieke Meirsschaut of Ruth Raymaekers Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Vakgroep Experimenteel-klinische en Gezondheidspsychologie Henri Dunantlaan Gent Deze vorming werd mogelijk gemaakt door: Steunpunt Expertisenetwerken 93