Een plastic kerkhof CHARLES MOORE ONTDEKKER VAN DE PLASTIC SOEP

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Een plastic kerkhof CHARLES MOORE ONTDEKKER VAN DE PLASTIC SOEP"

Transcriptie

1 Een plastic kerkhof CHARLES MOORE ONTDEKKER VAN DE PLASTIC SOEP

2 15 in de oceaan Eigenlijk kun je niet zegen dat ik de plastic soep heb ontdekt, vertelt captain Moore in de kajuit van de Alguita. Een echte ontdekking doe je in één keer, zoals Vasco Núñez de Balboa, die vanaf de top van een heuvel in Panama uitkeek over de Stille Oceaan en zich realiseerde dat hij een nieuwe oceaan had ontdekt. Captain Charles Moore had net meegedaan aan de Transpacific Yacht Race 1997, van Point Fermin bij Los Angeles naar Diamond Head in Honolulu, toen hij besloot terug te varen door de Noord-Pacifische Gyre. Een gyre is een plek in de oceaan waar verschillende zeestromen in een gigantische cirkelvormige beweging bij elkaar komen. De Noord-Pacifische Gyre is ongeveer 34 miljoen vierkante kilometer groot... Captain Moore zeilde met zijn bemanning op zijn in Tasmanë gebouwde catamaran Alguita door de gyre, toen hij een ontdekking deed die zijn leven zou veranderen. Hij stuitte op de Great Pacific Garbage Patch de vuilnisbelt van de Stille Oceaan ofwel: de plastic soep. Hier was het anders. Iedere dag als ik aan dek kwam en op de achtersteven stond, zag ik iets langs drijven een flessendop, een stuk plastic, een deel van een frisdrankflesje het zou me niet eens zijn opgevallen als het niet steeds opnieuw gebeurde: dag na dag na dag... Wel een week lang zag ik midden op de oceaan voorwerpen dobberen, over een gebied van zo n duizend mijl. Ik kwam er geleidelijk achter dat terwijl ik door het deel van de oceaan voer dat zo ver van de menselijke beschaving verwijderd is als je op aarde maar kunt zijn, de invloed van de mens toch voortdurend zichtbaar was. Ik raakte er verstoord door; dit hoorde een schone, ongerepte omgeving te zijn. Maagdelijk. Toch drong de werkelijke ernst van de situatie pas twee jaar later tot me door, toen ik terugkeerde met wetenschappelijke apparatuur om proeven te nemen. SCHOKKENDE CIJFERS Zelfs na ruim tien jaar kan captain Moore nog zijn hoofd schudden in ongeloof over zijn ontdekking. Als je een smal pad door de oceaan bevaart, en een bepaald fenomeen ziet terugkeren, weet je dat dat niet de enige plek is waar zoiets voorkomt. De oceaan is één geheel ik kon niet anders dan concluderen dat het overal op de oceaan zo moest zijn. Daarom besloot ik terug te gaan om dit afvalverschijnsel te bestuderen en te meten. Als het werkelijk zo erg was als het ernaar uitzag en dit drijvende afval een cirkelvormig oppervlak besloeg met een diameter van duizend mijl dan was de hoeveelheid plastic die zich hier ophoopte net zo groot als de grootste afvalberg van Californië. En dat vermoeden bleek waarheid. Tijdens verschillende onderzoekstochten met de Alguita werd berekend dat in een kwart van de Stille Oceaan een gebied van 8,6 miljoen vierkante kilometer maar liefst 44 miljoen kilo plastic afval drijft: 5,114 kilo per vierkante kilometer. En dat is alleen nog maar het drijvende afval...

3 16 P L A S T I C S O E P STERVEND PLASTIC Hoe komt het dat zich juist op deze plaats in de oceaan, waar geen mens te bekennen is, zoveel plastic bevindt? Captain Moore legt uit dat dat verschijnsel wordt veroorzaakt door de oceaanstromen. Plastic van over de hele wereld stroomt naar deze plek toe. De Great Pacific Garbage Patch is de plaats waar het plastic naartoe gaat om te sterven. Het is als het ware een afvalkerkhof. In een kerkhof vergaan de dode dingen, valt alles uiteen in kleinere deeltjes. Op het afvalkerkhof in de oceaan tref je dan ook iets anders aan dan op de plek waar het afval wordt weggegooid. In de Noordzee, bijvoorbeeld, vind je vers afval: stukken plastic die zichtbaar zijn, flesjes, tasjes de grotere fragmenten. De Great Pacific Garbage Patch bestaat uit twee delen: een oostelijk en een westelijk deel. Het afval in het oostelijke gedeelte van de patch is ouder dan waar ook ter wereld je kunt daar plastic vinden dat nog in de jaren vijftig is gemaakt. De westelijke garbage patch wordt voortdurend gevoed door onder meer Japan. Tussen de westelijke en de oostelijke patch is een soort snelweg door het water, waarin je nog grote delen plastic kunt aantreffen. Maar toen ik mijn net ophaalde in de oostelijke patch,

4 17 MOORE die zich bevindt tussen Los Angeles en Honolulu, merkte ik dat het plastic daar in deeltjes was gebroken die nog kleiner waren dan de mazen van mijn net: nog kleiner dan éénderde millimeter. Dat was me bij eerder onderzoek verder naar het westen niet overkomen. Kortom: hoe dichter je bij de bron van het afval komt, hoe groter de stukken zijn. Hoe verder je je van de beschaving bevindt, hoe kleiner de plastic deeltjes zijn die je aantreft. Het kleinst zijn ze op de plek waar ze tot rust komen. DE GEVOLGEN De grote en kleine stukken plastic afval hebben elk op hun eigen manier gevolgen voor het milieu, legt captain Moore uit. Het probleem van de grote stukken afval is dat zeedieren erin verstrikt raken, en op die manier sterven. Alleen al door de ronddrijvende visnetten sterven in het noordelijke gedeelte van de Stille Oceaan honderdduizend zeezoogdieren per jaar nog los van de vogels en vissen die erin verstrikt raken. Het probleem van de kleinere stukken plastic is dat dieren het binnenkrijgen, met name de aaseters. Er is niet veel voedsel in de oceaan noch boven aan, noch onder aan de voedselketen. Juist omdat er niet veel te eten is, heeft de evolutie ervoor gezorgd dat de dieren die daar leven alles eten wat ze binnen kunnen krijgen; ze leven niet op maar één soort voedsel. Op die manier krijgen ze allerlei plastic binnen. In sommige gevallen eten deze vissen meer plastic dan natuurlijk voedsel dat geldt ook voor vogels. En hoe kleiner het plastic wordt, hoe gevaarlijker hoe giftiger het wordt. Het zijn juist de kleinste deeltjes, die voor het blote oog nauwelijks te zien zijn, die de grootste problemen veroorzaken. De oceaan bevat namelijk piepkleine deeltjes gifstoffen die door menselijk toedoen in het water zijn terechtgekomen zogenaamde POPs, Persistent Organic Pollutants, chemische giftige stoffen als DDT, dioxines, pesticiden, PCB s, noem maar op. Die gifstoffen hechten zich zelfs aan de allerkleinste plastic deeltjes in het water. Als je je indenkt dat de biochemische industrie met piepkleine deeltjes experimenteert om medicijnen te laten werken, kun je je voorstellen dat we in feite met een gigantisch medicijnenexperiment in de Stille Oceaan bezig zijn. Los van het feit dat de plastic deeltjes drager zijn van gifstoffen die zich eraan vasthechten, is het plastic zelf ook vaak giftig. Er zijn tussen de en chemicaliën die voor de jaren vijftig nog niet bestonden en die nog op geen enkele manier zijn getest op hun effect op de

5 18 P L A S T I C S O E P menselijke gezondheid en het milieu, legt Charles uit. Die stoffen worden in plastic gebruikt. De chemici kunnen ermee experimenteren en fantastische nieuwe producten maken. De plasticindustrie hoeft echter niet te bewijzen dat de producten waarin deze stoffen zijn verwerkt, veilig zijn; het is aan ons om te bewijzen dat ze schadelijk zijn... Terwijl zij verdienen aan het product en wij er geen cent aan overhouden, zijn wij degenen die geld moeten uitgeven om de producten te analyseren, om te bestuderen welke gevolgen ze hebben op het milieu en op onze gezondheid, om een evaluatie te maken en om er een hiërarchie in aan te brengen: welk product is het meest schadelijk? Want we mogen het productieproces niet te veel ontwrichten door meerdere producten tegelijk uit de roulatie te nemen het lijkt erop dat we alleen bereid zijn de allerergste producten van ons boodschappenlijstje te schrappen... OPRUIMEN LIJKT ONMOGELIJK Als je bedenkt dat zich plastic deeltjes in de oceaan bevinden die kleiner zijn dan 0,3 millimeter, hoe wil je dat dan gaan opruimen? vraagt captain Moore terwijl hij een machteloos gebaar maakt. Als je het water gaat zeven, dood je al het andere leven dat zich erin bevindt, op de bacteriën na. Als je probeert het water te schonen met behulp van een net, zul je vissen en zeeplankton doden. Het is gewoon geen optie zeker niet als je bedenkt dat er zelfs door een fijnmazig net nog altijd kleine plastic deeltjes heen glippen. Uiteindelijk zal de oceaan al het afval uitspugen niet in één grote klodder: stukje bij beetje zal de oceaan zichzelf reinigen. Maar dan moeten we er in de eerste plaats voor zorgen dat er geen afval meer bij komt. Grotere stukken plastic zullen op het strand aanspoelen; het is aan ons om ervoor te zorgen dat ze dan niet opnieuw in het water terechtkomen. Daarnaast zal het zand op de bodem van de oceanen als een zeef dienen, waardoor de plastic delen die zinken, uiteindelijk door een laag zand zullen worden bedekt. Tot die tijd vormt het plastic nog een groot, levensbedreigend probleem voor alle levende organismen in de zee maar uiteindelijk wordt het opgenomen. Dat betekent niet dat we helemaal niets kunnen of moeten doen. De grote stukken plastic vallen in de zee in kleinere delen uiteen. Ik moedig dan ook ieder initiatief aan om die grote drijvende stukken op te ruimen. Maar dat is erg lastig. Vanuit Honolulu richt een organisatie zich op het verwijderen van de grote stukken visnet uit de Stille Oceaan de National Oceanic and Atmospheric Administration (NOAA). Er zijn minstens drie manieren waarop netten, en stukken van netten, in de oceaan terechtkomen. In sommige gevallen zijn ze opzettelijk overboord gekieperd, bijvoorbeeld omdat ze niet meer voldoen. Soms worden ze simpelweg verloren: slaan ze overboord door een storm of hoge golf, of breken ze los van het schip. In andere gevallen worden ze gebruikt als Fish Aggregation Device (FAD), een visaantrekkende constructie alles wat in de oceaan stilstaat, trekt dieren aan. Een stilliggend net biedt bescherming aan kleine dieren, en de grote beesten komen vervolgens op die kleine af; op die manier ontstaat rond zo n net een heel arsenaal aan voedsel. Tonijnvissers weten dat, dus die plaatsen opzettelijk vallen van grote ballen afgedankte visnetten om grote hoeveelheden vis aan te trekken. Maar de Hawaïaanse organisatie die de drijvende netten wil opvissen, heeft tot nu toe nog geen succes sterker nog, het is een totale mislukking. Het is te moeilijk om die netten te vinden; er is nog geen systeem

6

7 20 P L A S T I C S O E P ontwikkeld om ze op te sporen. Ze komen dichter bij een oplossing, maar hebben tot nu toe geen geluk gehad. Toch is het opvissen van drijvend afval de enige praktische manier waarop een deel van het probleem op volle zee kan worden opgelost. Alleen al aan drijvend plastic vinden we van alles. Een dag varen levert genoeg op om er het achterdek van de boot mee te bedekken. Captain Moore wijst naar het grote achterdek van de Alguita. En de diversiteit aan plastic dat opvissen is eindeloos: van stukken plastic folie tot kratjes, netten en huishoudproducten. Alles wat we op weten te vissen verpulvert niet in kleinere deeltjes en verstikt het zeeleven niet. Er is geen enkele twijfel dat zo n actie al enig positief resultaat zou opleveren. Ik zou mensen willen aanmoedigen om naar de gyre toe te zeilen en zoveel mogelijk afval te verzamelen. Hoe meer mensen nieuwsgierig worden naar de plastic soep, en erheen gaan, hoe meer ideeën er zullen ontstaan om de opruimacties groter aan te pakken. Al zullen we nooit alle kleine stukken kunnen verzamelen, we worden misschien wel beter in het opruimen van de grotere stukken. Ik denk alleen niet dat het op het moment een levensvatbaar industrieel project is. Plastic uit de zee opvissen om te recyclen of er energie uit te winnen, kost een ongelofelijke hoeveelheid brandstof en tijd voor een relatief kleine opbrengst. Als je een schip als het mijne hebt, vrijwilligers, en alle tijd van de wereld, dan kun je eraan werken. Maar als je een bemanning moet betalen hoe wil je dat dan doen? Dit gaat geen geld opleveren. Als je een kosten-batenanalyse maakt, zul je zien dat de kosten de baten overstijgen. Ik denk dat we moeten kijken wie het plastic heeft geproduceerd en de kosten van het opruimen op hen moeten verhalen. Dat proberen we al op Hawaï, via het Marine Science Program van de universiteit van Hilo. De inwoners van Hawaï behoren tot de slachtoffers van de garbage patch het afval spoelt aan op hun stranden. Zij zouden de herkomst van het plastic moeten traceren en de landen waar het vandaan komt een rekening moeten sturen voor het schoonmaken. Het is sowieso de moeite waard om een nieuwe kosten-batenanalyse te maken waarbij rekening wordt gehouden met het milieu. Dan weten we pas echt wat de kosten van deze vervuiling zijn. Maar er is geen visseneconomie die we in dollars of euro s kunnen weergeven; we kunnen niet

8 21 zeggen dat het verlies van honderdduizend zeehonden ons zoveel dollars of euro s kost. Zelfs de aanwas van ongewenste diersoorten krabben, zeepokken, algen en bacteriën die leven van dit soort afval, is niet in geld uit te drukken. DE NATUUR VERANDERT Captain Moore spreekt over de aanwas van ongewenste diersoorten. Maar wat heeft plastic afval daar nou mee te maken? Alles, vertelt captain Moore. Als je meereist op een voorwerp dat zich met een snelheid van twintig mijl per dag verplaatst, koel je niet snel af. Hij maakt het nog duidelijker: Als je hier in Californië op het vliegtuig stapt, en landt in New York, dan ervaar je binnen een paar uur een enorme klimaatverandering. Maar dat geldt niet voor drijvend plastic. Het duurt maanden en soms zelfs jaren voordat het plastic zich heeft verplaatst naar een plek waar het water een paar graden in temperatuur verschilt. In die tijd kunnen de organismen die op het plastic leven, zich aanpassen aan hun nieuwe omgeving, aan de nieuwe temperatuur. Dat kunnen uitheemse organismen zijn die helemaal niet thuishoren in het nieuwe milieu waar ze naartoe zijn gedreven. Er zijn wetenschappers die beweren dat als er een totale biotische mix plaatsvindt dus als het plastic overal organismen oppikt en die al drijvend over de oceanen verspreidt dat we dan de helft van de biodiversiteit in de oceanen zullen kwijtraken... Om een voorbeeld te geven: we hebben hier in de Verenigde Staten prairies met inheemse gewassen. Maar doordat er Europese planten het land zijn binnengekomen en zich hebben verspreid, hebben die een groot deel van de oorspronkelijke gewassen verdrongen. Je verliest aan biodiversiteit als exotische flora of fauna zo sterk is dat die de bestaande verdrijft. In plaats van iets nieuws toe te voegen aan wat er al is, haal je als het ware een dictator binnen die de macht overneemt en de oorspronkelijke bevolking wegjaagt. Zo overwint een succesvol nieuw organisme de oude organismen in het plantenrijk, in het dierenrijk en in de oceanen. Dat gebeurt op het ogenblik over de hele wereld, doordat we steeds meer reizen, door import en export, en door immigranten die overal vandaan komen en hun favoriete planten en dieren meenemen. En in de oceanen speelt plastic afval daarin een belangrijke rol.

9 22 P L A S T I C S O E P PLASTIC IS EEN BLIJVERTJE Het is niet zo dat Charles Moore strijdt tegen de plasticindustrie in het algemeen: Plastic is niet per definitie slecht. Mijn grootvader richtte een eigen onafhankelijke olieonderneming op, de Hancock Oil Company, en tegelijkertijd was hij een milieubeschermer. In de beginjaren van de olieindustrie werd het niet gek gevonden dat je én milieubeschermer was én oliefabrikant. Olie heeft zijn goede kanten: ik denk dat het zelfs gerechtvaardigd is om te zeggen dat petroleum de walvissen heeft gered. De olie die we uit walvissen haalden werd gebruikt voor hydraulica, verwarming en licht. Die hele diersoort zou vrijwel zijn uitgestorven als we geen alternatief hadden gevonden. Het is het misbruik van petroleum dat ons in de huidige situatie heeft gebracht, en waardoor wereldwijd de atmosfeer, het water en het land zijn vervuild. Het ongebreidelde, niet aan regels gebonden, toepassen van petrochemische industrie heeft de hele aarde besmet. Maar tegelijkertijd hebben de technische ontwikkelingen en nieuwe uitvindingen ervoor gezorgd dat we vandaag de dag zoveel kunnen: daardoor hebben we nu de mogelijkheid om de mensheid te bevrijden van de noodzaak van vernietigende industrialisatie. Alles heeft schijnbaar tegenstrijdige aspecten. Welk toekomstscenario je ook bedenkt, er zal altijd behoefte blijven aan materiaal dat lucht en vocht kan tegenhouden. Er zal altijd behoefte blijven aan plastic voor medische toepassingen. Dat is geen enkel probleem, als we ons op het geheel gaan richten: op het totaalbeeld. We moeten duurzaamheidslijsten gaan samenstellen, lijsten van producten die andere producten overbodig maken. Want het eerste dat we moeten doen is het aantal producten dat we gebruiken, verminderen. Er zou een prijs moeten worden uitgereikt aan het ontwerp van een product dat zoveel mogelijk andere producten overbodig maakt. Dat betekent dat mensen anders moeten gaan denken dan nu het geval is: nu worden er juist producten gemaakt waarvoor je nog meer bijproducten of hulpstukken moet aanschaffen. Je kunt denken dat het probleem te groot is om er iets aan te doen en je schouders erover ophalen, maar je kunt ook bij jezelf beginnen. Denk na over je consumptiepatroon. Vraag je als je iets koopt af of je het ook werkelijk nodig hebt. Vraag jezelf af of je niet beter af zou zijn als je wat minder spullen hebt. We zitten in een tredmolen die ons ertoe drijft om steeds meer spullen te verzamelen. Het is moeilijk om uit die tredmolen te springen, maar uiteindelijk zou iedereen dat moeten doen. WIE HEEFT DE SCHULD? Je kunt je afvragen wie schuldig is aan dit enorme probleem, maar captain Moore vindt een schuldvraag lastig. Liever spreekt hij over verantwoordelijkheid en daar heeft hij wel een heel duidelijke mening over: De grootste verantwoordelijkheid voor de toestand waarin we nu verzeild zijn geraakt, ligt bij mensen die in de discussie over de groeiende afvalberg vaak over het hoofd worden gezien: de marketinggenieën. Zij zijn degenen die steeds nieuwe producten uitdenken en de nieuwigheid ervan promoten. Onze maatschappij heeft bruikbaarheid vervangen door nieuwigheid. Voorwerpen die nieuw zijn en snel kapotgaan, zijn tegenwoordig belangrijker in onze economie dan producten die werken en langer meegaan. Nieuw en breekbaar kan vervangen worden: dat levert meer winst op dan dingen die een langere levensduur hebben. Het is hetzelfde in de farmaceutische industrie. Een generatie die gezond is en lang leeft, is lang niet zo winstgevend voor de medicijnenindustrie als een generatie die ongezond is en kort leeft. Ze kunnen tegenwoordig weliswaar de levensduur van mensen verlengen, maar de kwaliteit van

10 23 het leven wordt niet verbeterd; in plaats daarvan wordt een leven gecreëerd waarin voortdurend ziekten worden bestreden. Toen ik nog op school zat was er niemand die sprak over ziektekostenverzekeringen. Er werd gewoon aangenomen dat je een aardig lang, gezond leven kon leiden zonder dat je naar de dokter ging. Nu gaat iedereen ervan uit dat je allerlei verschillende medicijnen nodig hebt, regelmatig naar de dokter gaat, behandelingswijzen voor allerlei medische problemen moet ondergaan dat is de nalatenschap van de moderne industrialisatie: meer ziekten, meer behandelingen, meer winst... maar minder échte gezondheid. Mensen hebben ruimte nodig om in vrijheid hun eigen mogelijkheden en vaardigheden te ontdekken. Maar op het ogenblik zit iedereen gevangen in een consumptiepatroon dat de hele wereld verovert: steeds nieuwe producten, steeds meer betalen, steeds meer behandelingen voor steeds weer andere ziekten, junkfood, stress, onafgebroken werken, slaapgebrek daar komen allerlei symptomen uit voort die vervolgens weer met veel winst voor de farmaceutische industrie behandeld kunnen worden. Deze ratrace zal waarschijnlijk niet veranderen. De mensen wordt wijsgemaakt dat ze deze levenswijze nodig hebben. Waarom? Omdat ze dan méér zullen hebben: meer producten, meer luxe, meer overvloed... Als de bevolking blijft groeien kunnen we niet op dit niveau blijven doorgaan de hoeveelheid grondstoffen is eindig. Het is een onmogelijke opgave om 10, 15, 20 miljard mensen te voeden, te kleden en een dak boven het hoofd te geven. Honderd jaar geleden waren er nog maar 1 à 2 miljard mensen op deze wereld. In een paar honderd jaar wordt die bevolking vertienvoudigd. Als je het verstandelijk beredeneert, is het niet mogelijk zo door te gaan... behalve als je ook de keerzijde accepteert: dat er steeds meer ziekten zullen ontstaan, dat het milieu vervuilt, en dat je in een onvrijheid zult leven die je het best kunt vergelijken met ratten in een kooi die hun eigen staart achternazitten. De opvattingen over verandering zijn steeds beperkter geworden, zodat áls er nog veranderingen worden doorgevoerd, dat minuscule aanpassingen zijn. Toch is er een enorme omslag noodzakelijk om het hele systeem te herzien, om het werkelijk menselijk te maken. Leefbaarder. Of om het op zijn Frans te zeggen, de mensen la promesse de bonheur terug te geven. REVOLUTIE De eerste stap die gezet moet worden om het probleem aan te pakken, is ervoor te zorgen dat er geen nieuw afval bij komt. Daar zijn verschillende mogelijkheden voor, zoals minder gebruik van plastic, het stoppen van de productie van wegwerpplastic, recycling... Maar de plasticindustrie is niet blij met de meeste van dit soort initiatieven en dat is zacht uitgedrukt. Captain Moore weet daar alles van. Er gaat nou eenmaal veel geld om in de plastic- en de olie-industrie. Alleen al in de Verenigde Staten wordt er zo n 50 miljard dollar per jaar aan ruwe materialen gespendeerd om wegwerpplastic te produceren, vertelt hij. De plasticindustrie kan het zich veroorloven om een flinke campagne tegen initiatieven als een verbod

11 24 P L A S T I C S O E P

12 25 MOORE op plastic tasjes te voeren. Zo heeft Dow Chemicals een flink bedrag uitgekeerd aan Jean-Michel Cousteau, de zoon van de beroemde kapitein Jacques Cousteau, om te promoten dat het afvalprobleem een probleem is dat door mensen wordt veroorzaakt niet door het materiaal zelf. Het is dan ook niet gemakkelijk voor captain Moore. Ik voel me als een zeer eenzame stem die zich uitspreekt tegen een zeer succesvolle, wereldwijd doorgevoerde economie, zegt hij. Het heeft altijd weerstand opgeroepen als iemand tegen de status quo de huidige stand van zaken ingaat. De status quo is in de loop van de geschiedenis altijd al machtig geweest, maar nu heeft hij zelfs wereldwijde macht; het is een wereldeconomie die bewaakt wordt door een wapenmacht. Zoiets is erg moeilijk te bestrijden. Maar toch moet aan de wereld worden duidelijk gemaakt dat het kennelijke succes en de kennelijke voorspoed die deze economie ons gebracht heeft, zo n hoge tol eisen dat een volledige herziening van de situatie noodzakelijk is. We moeten ons uitspreken tegen de destructieve handelwijze van de heersende economie! de atmosfeer is vervuild. Ze moeten zich realiseren dat er een wereldwijde uitstoot aan vervuilende stoffen is, waardoor de concentratie gifstoffen in de Noordelijke IJszee zelfs zo hoog is dat de borstvoeding van eskimovrouwen vergiftigd is, en ze hun baby niet de borst kunnen geven. De mensen moeten zich realiseren dat hun een geboorterecht ontzegd wordt: een schone, prachtige aarde om te bewonen. Pas als de mensen in opstand komen tegen deze vervuiling zal er iets veranderen. Het zijn de mensen die het moeten doen. Zij moeten het gevecht tegen de status quo aangaan. Het probleem dat niet zal verdwijnen is dat het overgrote deel van de bedrijven en mensen die de technologie bezitten die een oplossing zouden kúnnen bieden, die technologie gebruiken om winst te maken. Ze zetten hun kennis niet in voor een betere mensheid. De hebzucht is geïnstitutionaliseerd: deel geworden van de bedrijven. Tenzij er een manier is om de mensheid te helpen én er winst uit te slaan voor henzelf en hun aandeelhouders zullen ze het niet doen. Regeringen kunnen een tegenbeweging in gang zetten door een grens te stellen aan de vervuiling die een industrie mag veroorzaken: dan maar minder winst, met minder vervuiling. Maar minder vervuiling is in dit stadium niet eens voldoende, de vervuiling moet volledig stoppen. We hebben een volledige mentaliteitsomslag nodig. In de mens moet eerst een wanhopige behoefte aan verandering aanwezig zijn, voordat die verandering werkelijk kan plaatsvinden. Captain Moore slaat op tafel om zijn woorden kracht bij te zetten. De mensen moeten zich goed realiseren wat een ramp de Great Pacific Garbage Patch betekent. Ze moeten zich realiseren wat dit betekent voor het erfgoed van de mensheid. Ze moeten zich realiseren dat een dergelijk probleem zich ook in de ruimte voordoet, waar miljoenen stukken ruimteafval in een baan rond de aarde cirkelen. Ze moeten zich realiseren dat

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!

Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring

Nadere informatie

ANTWOORDMODEL LESBRIEF IKCIRCULEER. titel: Plastic soep. Dat eet je niet! Antwoordmodel opdracht A (T1)

ANTWOORDMODEL LESBRIEF IKCIRCULEER. titel: Plastic soep. Dat eet je niet! Antwoordmodel opdracht A (T1) ANTWOORDMODEL LESBRIEF IKCIRCULEER titel: Plastic soep. Dat eet je niet! Antwoordmodel opdracht A (T1) 1. Waarom vindt Peter plastic soep zo n goede naam voor het plastic afval in de oceanen? Noteer 2

Nadere informatie

Bijlage VMBO-GL en TL

Bijlage VMBO-GL en TL Bijlage VMBO-GL en TL 2017 tijdvak 2 maatschappijleer 2 CSE GL en TL Bronnenboekje GT-0323-a-17-2-b Analyse maatschappelijk vraagstuk: plastic in het milieu tekst 1 Veel meer plastic dan gedacht eindigt

Nadere informatie

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even

Nadere informatie

Help plastic afval de zeeën uit

Help plastic afval de zeeën uit Help plastic afval de zeeën uit 8 Plastic afval in zee is een toenemend probleem dat honderden diersoorten aantast. Ook zijn er grote onzekerheden over de indirecte effecten. Voldoende reden voor onmiddellijke

Nadere informatie

Missies. Achtergrond. M01 - Gerecycled materiaal gebruiken

Missies. Achtergrond. M01 - Gerecycled materiaal gebruiken Missies Achtergrond De TRASH TREK SM Challenge gaat over wat er gebeurt met spullen wanneer we denken dat we er klaar mee zijn of wanneer we denken dat ze niet meer bruikbaar zijn. Met een beetje fantasie

Nadere informatie

MISSIES. M01 Gerecycled materiaal gebruiken

MISSIES. M01 Gerecycled materiaal gebruiken MISSIES M01 Gerecycled materiaal gebruiken Bouwmaterialen zijn vaak afkomstig uit de natuur, maar veel van deze materialen zijn schaars of het duurt vele jaren of zelfs eeuwen om de bouwmaterialen aan

Nadere informatie

De kritische consument

De kritische consument De kritische consument Inleiding Om producten te kunnen maken heb je grondstoffen nodig. Mensen werken met deze grondstoffen en maken er producten van die we consumeren. Een ondernemer is tevreden als

Nadere informatie

WWW.HOPE-XXL.COM. Mede mogelijk gemaakt door de Iona Stichting en Vos/Abb

WWW.HOPE-XXL.COM. Mede mogelijk gemaakt door de Iona Stichting en Vos/Abb De meeste mensen in Nederland hebben het goed voor elkaar. We hebben genoeg eten, we hoeven niet bang te zijn voor oorlog en we zijn dan ook tevreden met ons leven. Maar dat is niet overal op de wereld

Nadere informatie

Ik ben het Net. Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! VISSERIJ 7 8 GROEP. Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer.

Ik ben het Net. Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! VISSERIJ 7 8 GROEP. Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. VISSERIJ Ik ben het Net Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Europese Unie Haring! Verse

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

Beach Clean-up 2013. Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden

Beach Clean-up 2013. Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden Beach Clean-up 2013 Naam: Klas: Mentor: Vakgroep Biologie (2013-2014) Penta college CSG Scala Rietvelden Inhoudsopgave Inleiding 3 1. De zee: een bron van plezier 4 2. Eten en gegeten worden 5 3. Vervuiling

Nadere informatie

Bewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien:

Bewoners. Noordzee. Introductie. Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: Gemiddelde: diepte 94 meter Oppervlak: 572.000 km2 Bodem: hoofdzakelijk zand Bewoners van de Noordzee Introductie Als de Noordzee een paspoort zou hebben dan zou het er zo uitzien: De Noordzee is natuurlijk

Nadere informatie

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Proefdieren, overbodig of hoognodig?

Afsluitende les. Leerlingenhandleiding. Proefdieren, overbodig of hoognodig? Afsluitende les Leerlingenhandleiding Proefdieren, overbodig of hoognodig? Inleiding Hoewel bijna iedereen wel een beeld heeft van proefdieren en wat er in het verleden wellicht mee gedaan is, weet bijna

Nadere informatie

Dagje naar zee. Yosei

Dagje naar zee. Yosei Zandvoort We gingen met school een schoolreisje doen. We gingen naar Zandvoort met de bus. Het was een uur rijden. Kwart over tien eindelijk we zijn er. Toen ging ik met mijn groepje opdrachten doen. Het

Nadere informatie

A1 Wat is de boodschap van de Plastic Soup Surfer? Zijn boodschap/missie is om aandacht te vragen voor plastic afval in zee

A1 Wat is de boodschap van de Plastic Soup Surfer? Zijn boodschap/missie is om aandacht te vragen voor plastic afval in zee ANTWOORDMODEL PROEFLES PLASTIC SOUP SURFER mei 2016 Antwoordmodel opdracht A (T1) A1 Wat is de boodschap van de Plastic Soup Surfer? Zijn boodschap/missie is om aandacht te vragen voor plastic afval in

Nadere informatie

lesbrieven een plastic eiland avonturenpakket de uitvinders en het werkbladen Lesbrief 1:

lesbrieven een plastic eiland avonturenpakket de uitvinders en het werkbladen Lesbrief 1: lesbrieven werkbladen Lesbrief 1: een plastic eiland avonturenpakket de uitvinders en het VERBORGEN OOG Copyright De Uitvinders Uitgave 2014 Versie 3.0 een plastic eiland drijven - zinken Proef 1 Welke

Nadere informatie

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen?

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen? Afval the Game Docentenhandleiding les 2 Duur Voor deze les hebt u ongeveer 80 minuten nodig. Leerdoelen De kinderen hebben in de vorige les geleerd dat het belangrijk is om plastic te scheiden, zodat

Nadere informatie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie

Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Er zijn mensen nodig met nieuwe fantasie Ervaringen, belevenissen, vragen in woorden gevangen om die woorden weer vrij te laten in nieuwe ervaringen, belevenissen, vragen. Marcel Zagers www.meerstemmig.nl

Nadere informatie

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal!

De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Hé hoi, hallo! Ik zal me even voorstellen. Ik ben Bloem. Bloem van Plastic. Maar je mag gewoon Bloem zeggen. Wow! Wat goed dat jullie even

Nadere informatie

Ik ben de Bloem! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Het MILIEU 5 6 GROEP

Ik ben de Bloem! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Het MILIEU 5 6 GROEP Het MILIEU Ik ben de Bloem! De Bloem (van plastic) is een meid van nu! Tikkeltje brutaal! Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Europese Unie Hé

Nadere informatie

Opdracht 1b. Welk soort afval is het meest schadelijk voor de natuur?

Opdracht 1b. Welk soort afval is het meest schadelijk voor de natuur? Opdracht 1a. In de tabel hieronder staan een aantal materialen. Bedenk per type materiaal 3 soorten afval die je tegenkomt onderweg naar school of op het schoolplein. Zoek per categorie van 1 soort afval

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

ESSAY 3 EEN GOED ONTWERP IS CONSISTENT Een goed ontwerp is consistent als diverse opeenvolgende ontwerpen van een merk samenhangen. Denk bijvoorbeeld aan het automerk Volkswagen. Hoe de diverse modellen

Nadere informatie

DE ZEE IS OOK. TOOLKIT: TIPS & IDEEëN VOOR VRIJWILLIGERS. GP/Amendolia

DE ZEE IS OOK. TOOLKIT: TIPS & IDEEëN VOOR VRIJWILLIGERS. GP/Amendolia DE ZEE IS OOK TOOLKIT: TIPS & IDEEëN VOOR VRIJWILLIGERS GP/Amendolia Wilkins/GP Deze toolkit is voor alle Greenpeace-vrijwilligers. Hij bevat tips en ideeën om met het onderwerp levende oceanen aan de

Nadere informatie

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.

Inhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz. Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De

Nadere informatie

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen 5. Overtuigingen Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen Een overtuiging is een gedachte die je hebt aangenomen als waarheid doordat ie herhaaldelijk is bevestigd. Het is niet meer

Nadere informatie

wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen

wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen Geloven, wat is dat eigenlijk? Denk mee over acht grote vragen pagina 10 Hoe is de wereld ontstaan? pagina 26 Waarom bestaat de mens? pagina 42 Wat is geloven? pagina 58 Wie is God? pagina 74 Waarom heeft

Nadere informatie

Doorbreek je belemmerende overtuigingen!

Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Doorbreek je belemmerende overtuigingen! Herken je het dat je soms dingen toch op dezelfde manier blijft doen, terwijl je het eigenlijk anders wilde? Dat het je niet lukt om de verandering te maken? Als

Nadere informatie

Ik ben het Net. Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!. VISSERIJ 5 6 GROEP. Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer.

Ik ben het Net. Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!. VISSERIJ 5 6 GROEP. Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. VISSERIJ Ik ben het Net Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!. Aangeboden door Dit verhaal is onderdeel van de Europese Verhalenkoffer. www.eu.nl -> onderwijs Europese Unie Haring! Verse

Nadere informatie

Kijk uit! Pas OP! LEERlingenblad van:... speurles. basisonderwijs groep 4, 5 & 6

Kijk uit! Pas OP! LEERlingenblad van:... speurles. basisonderwijs groep 4, 5 & 6 LEERlingenblad van:... Kijk uit! Pas OP! speurles basisonderwijs groep 4, 5 & 6 weetje Professoren hebben uitgerekend dat er op de aarde 1.386.000.000.000.000.000.000 liter water is. 2 Kijk uit! Loop jij

Nadere informatie

kilometer hoogte. Bizar. Ik moet zeggen: ik had het me anders voorgesteld; meer zoals een atlas eruitziet.

kilometer hoogte. Bizar. Ik moet zeggen: ik had het me anders voorgesteld; meer zoals een atlas eruitziet. 1 Ik vlieg. Ik vlieg met een snelheid van 28.000 kilometer per uur in een baan om de aarde. Een baan om de aarde wat klinkt dat toch stom. De Amerikanen zeggen het veel beter: in orbit. Ik ben in orbit.

Nadere informatie

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld

Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld Wie wil geen vervuld leven? 7 Een comfortabel leven 11 Een gezond leven 17 Een leven in geluk en liefde 23 Liefde beoefenen 29 Oefen je binnenwereld meer liefde 39 Oefen je met de buitenwereld meer evenwicht

Nadere informatie

SPREEKBEURT DISCUSVIS

SPREEKBEURT DISCUSVIS l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT DISCUSVIS VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE DISCUSVIS BIJ

Nadere informatie

ZONNESTORM KAN WERELDEN ZONDER STROOM ZETTEN

ZONNESTORM KAN WERELDEN ZONDER STROOM ZETTEN ZONNESTORM KAN WERELDEN ZONDER STROOM ZETTEN Door: Günther Brants 15/12/12-09u00 ap. Komt er op 21 december een apocalyptisch einde aan de ons nu bekende wereld - zoals blijkbaar één à twee procent van

Nadere informatie

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa)

Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Docentenvel opdracht 19 (campagne voor een duurzame wereld en een samenwerkend Europa) Lees ter voorbereiding onderstaande teksten. Het milieu De Europese Unie werkt aan de bescherming en verbetering van

Nadere informatie

Naam: WATER. pagina 1 van 8

Naam: WATER. pagina 1 van 8 Naam: WATER Geen leven zonder water Zonder water kun je niet leven. Als je niet genoeg drinkt, krijgt je dorst. Als je dorst hebt, heeft je lichaam water tekort. Je raakt dit water vooral kwijt door te

Nadere informatie

NATUUR EN BIODIVERSITEIT

NATUUR EN BIODIVERSITEIT NATUUR EN BIODIVERSITEIT Wat hebt u eraan? Biodiversiteit is de verscheidenheid van leven op onze planeet. Het is het fundament van ons welzijn en de economie. We zijn van de natuur afhankelijk voor ons

Nadere informatie

WELKOM. Biobased Business Event Emmen. Over natuurlijke oplossingen gesproken

WELKOM. Biobased Business Event Emmen. Over natuurlijke oplossingen gesproken WELKOM Biobased Business Event Emmen Over natuurlijke oplossingen gesproken Natural Plastics Ontwikkelen, produceren en op de markt brengen van groene producten welke geen schade opleveren voor de natuur

Nadere informatie

In het begin. Schepping versus Evolutie voor groep 7. Inhoud. 1. Wat is waar? 2. Het verschil tussen een feit en een gedachte

In het begin. Schepping versus Evolutie voor groep 7. Inhoud. 1. Wat is waar? 2. Het verschil tussen een feit en een gedachte In het begin Schepping versus Evolutie voor groep 7 Inhoud 1. Wat is waar? 2. Het verschil tussen een feit en een gedachte 3. Wat gebeurde er in het verleden? 4. Waar komt het leven vandaan? 5. Hoe oud?

Nadere informatie

1. Ouder en beter Inleiding

1. Ouder en beter Inleiding 1. Ouder en beter Inleiding Wat kan er fascinerender zijn dan ons brein? Het produceert de meest fantastische gedachten. Alles wat we weten over werelden zo ver weg als andere zonnestelsels of zo klein

Nadere informatie

ZWERFAFVAL EN PLASTIC SOEP

ZWERFAFVAL EN PLASTIC SOEP GROEP 5 T/M 8 ZWERFAFVAL EN PLASTIC SOEP Informatie voor de leerkracht Foto: Victor Andronache via Flickr DIA 16 DIA 1 DIA 2 DIA 4 Doel van deze les Je leert wat zwerfafval en plastic soep zijn en welke

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

TOEN GOD ALLES MAAKTE

TOEN GOD ALLES MAAKTE Bijbel voor Kinderen presenteert TOEN GOD ALLES MAAKTE Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Byron Unger en Lazarus Aangepast door: Bob Davies en Tammy S. Vertaald door: Erna van Barneveld

Nadere informatie

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen?

Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dagboek Dagboek Nederland onder water?! Komt Nederland onder water te staan? En wat kunnen jij en de politiek doen om dit te voorkomen? Dat het klimaat verandert is een feit. Je hoort het overal om je

Nadere informatie

"De financiële sector is het probleem,

De financiële sector is het probleem, 1 van 5 22-2-2019 07:44 sg.uu.nl "De financiële sector is het probleem, niet de oplossing" 6-8 minuten Investeren in een duurzamere wereld? Als het aan de aandeelhouders ligt, liever niet. Onderzoeker

Nadere informatie

Hieronder vindt u enkele veelgestelde vragen

Hieronder vindt u enkele veelgestelde vragen Hieronder vindt u enkele veelgestelde vragen Er is dus asbest verspreid, wat betekent dit voor mij? Het asbestgebied is afgezet. U mag hier wel uit, u wordt ontsmet bij het naar buiten gaan. Mag ik het

Nadere informatie

Galápagos-eilanden. Inleiding. Inhoudsopgave. 1. Algemeen

Galápagos-eilanden. Inleiding. Inhoudsopgave. 1. Algemeen Galápagos-eilanden Inleiding Ik wil mijn spreekbeurt graag houden over de Galápagos-eilanden. De Galápagos-eilanden liggen in de Stille Oceaan en zijn heel bijzonder omdat er dieren en planten leven die

Nadere informatie

tientallen miljoenen euro s per jaar. Ook een vrijwilliger heeft zo een economische waarde.

tientallen miljoenen euro s per jaar. Ook een vrijwilliger heeft zo een economische waarde. Mt.5:16 De Week van gebed voor de eenheid van alle kerken. Ieder jaar is dit gebed in dezelfde week in januari. Het zal puur toeval zijn, maar ieder jaar valt ook de actie Kerkbalans in deze periode. Met

Nadere informatie

Lesbrief nr 3. Opdracht 1. Club + app. voor Groep 7 + 8 +

Lesbrief nr 3. Opdracht 1. Club + app. voor Groep 7 + 8 + Lesbrief nr 3 voor Groep 7 + 8 + Download deze lesbrief ook op samsam.net Opdracht 1 Filmpjes kijken op samsam.net Tijdsduur: 10 min. Werkvorm: klassikaal en individueel Doel: introductie van de ReportersClub

Nadere informatie

OOGGETUIGE. Johannes 20:30-31

OOGGETUIGE. Johannes 20:30-31 1 januari OOGGETUIGE Johannes 20:30-31 Een nieuw jaar ligt voor ons. Wat er gaat komen, weten we niet. Al heb je waarschijnlijk mooie plannen gemaakt. Misschien heb je goede voornemens. Om elke dag uit

Nadere informatie

Inhoud 1. De zee is groot 2. Zonder zee geen leven 3. Golven 4. De zee is zout 5. De zee en rivieren 6. De kleur van de zee

Inhoud 1. De zee is groot 2. Zonder zee geen leven 3. Golven 4. De zee is zout 5. De zee en rivieren 6. De kleur van de zee De zee Inhoud. 1. De zee is groot 3 2. Zonder zee geen leven 4 3. Golven 5 4. De zee is zout 6 5. De zee en rivieren 7 6. De kleur van de zee 8 7. De kust en de branding 9 8. Sporten op zee 10 9. Werken

Nadere informatie

Inhoud: 1. Waarom ik mijn spreekbeurt over duiken doe. 2. Geschiedenis. 3. Wat heb je nodig. 4.Wat kun je allemaal zien

Inhoud: 1. Waarom ik mijn spreekbeurt over duiken doe. 2. Geschiedenis. 3. Wat heb je nodig. 4.Wat kun je allemaal zien Inhoud: 1. Waarom ik mijn spreekbeurt over duiken doe 2. Geschiedenis 3. Wat heb je nodig 4.Wat kun je allemaal zien WAAROM Ik mijn spreekbeurt over duiken doe Ik heb dit onder werp gekozen omdat mijn

Nadere informatie

LEEFTIJD. 6-8 Hoofdstuk 2 Wat is plasticvervuiling in de oceaan? Volvo Ocean Race. Lespakket

LEEFTIJD. 6-8 Hoofdstuk 2 Wat is plasticvervuiling in de oceaan? Volvo Ocean Race. Lespakket LEEFTIJD 6-8 Hoofdstuk 2 Wat is plasticvervuiling in de oceaan? Volvo Ocean Race Lespakket Volvo Ocean Race Lespakket HOOFDSTUK 2 Wat is plasticvervuiling in de oceaan? Plastic doodt onze oceanen en we

Nadere informatie

SPREEKBEURT MAANVIS VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN. l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n

SPREEKBEURT MAANVIS VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN. l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT MAANVIS l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE MAANVIS BIJ ELKAAR

Nadere informatie

Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN

Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN WIJSHEIDS WERKBLAD 1.1 / HOOFDSTUK 4 / LEEFTIJD 8-10 Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN WOORD BETEKENIS 1. Produceren a Zeedieren kunnen verstrikt raken en dood gaan door visnetten die

Nadere informatie

Doorbraak in onderzoek naar ME

Doorbraak in onderzoek naar ME Doorbraak in onderzoek naar ME Gezaghebbende Amerikaanse overheidsinstanties hebben opnieuw bij MEpatiënten een virus aangetroffen. Al eerder berichtte EenVandaag over de ontdekking van het XMRV-virus

Nadere informatie

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg.

Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Een week varen met de morgenster. Suzanne van Tilborg. Ik begon deze week met het gevoel ik heb er zin in en ik zie wel wat we allemaal gaat gebeuren, ik laat het wel op me afkomen. Na de eerste dag voor

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

DE PIEK KOMT ERAAN 1

DE PIEK KOMT ERAAN 1 DE PIEK KOMT ERAAN 1 Ook al praat niemand over een naderende oliekrapte, de prijs per vat wil maar niet onder de 100 dollar zakken. Kopers van olie hebben kennelijk iets door wat de rest van ons lijkt

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Bedreigingen. Broeikaseffect

Bedreigingen. Broeikaseffect Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd

Nadere informatie

WIE EET WAT OP HET WAD

WIE EET WAT OP HET WAD Waddenzee De prachtige kleuren, de zilte geuren en de geluiden van de vele vogels, maken de Waddenzee voor veel mensen tot een geliefd gebied. Maar niet alleen mensen vinden het fijn om daar te zijn, voor

Nadere informatie

Potvis op de dool. Wat is een potvis? De potvis in Heist. Waar leeft de potvis? Stijn Dekelver. baleinwalvissen. De potvis is een

Potvis op de dool. Wat is een potvis? De potvis in Heist. Waar leeft de potvis? Stijn Dekelver. baleinwalvissen. De potvis is een Stijn Dekelver Op woensdag 8 februari 2012 spoelde aan de Belgische kust een potvis aan. Dat gebeurde in Heist, een deelgemeente van Knokke-Heist. Zoiets komt maar een paar keer in een eeuw voor. Het is

Nadere informatie

1. Inleiding 3 2. Waarom heb ik voor deze verzameling gekozen? 3 3. Foto s verzameling 4

1. Inleiding 3 2. Waarom heb ik voor deze verzameling gekozen? 3 3. Foto s verzameling 4 Inhoudsopgave Pagina: 1. Inleiding 3 2. Waarom heb ik voor deze verzameling gekozen? 3 3. Foto s verzameling 4 3.1. 9 september: Huisduinen, Donkere Duinen 4 3.2. 20 september: Donkere Duinen 5 3.3. 27

Nadere informatie

Bijbel voor Kinderen. presenteert JONA EN DE GROTE VIS

Bijbel voor Kinderen. presenteert JONA EN DE GROTE VIS Bijbel voor Kinderen presenteert JONA EN DE GROTE VIS Geschreven door: Edward Hughes Illustraties door: Jonathan Hay Aangepast door: Mary-Anne S. Vertaald door: Erna van Barneveld Geproduceerd door: Bible

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

ARMOEDE. Schriftelijke Bezinning. Anoniem

ARMOEDE. Schriftelijke Bezinning. Anoniem ARMOEDE Schriftelijke Bezinning Anoniem INHOUDSOPGAVE INTRODUCTIE... 3 Levensvragen... 3 Stelling... 3 Antwoorden op levensvragen... 4 Mijn standpunt... 4 INTERVIEWS... 5 Derde generatie.... 5 Tweede generatie....

Nadere informatie

Voedselweb van strand en zee

Voedselweb van strand en zee Spel Doel: Materialen: Groepsgrootte: Duur: De leerlingen leren dat verschillende zeedieren en planten van elkaar afhankelijk zijn, doordat ze elkaar eten. Alle dieren en planten zijn met elkaar verbonden,

Nadere informatie

GEWONE ZEEHOND. Huiler

GEWONE ZEEHOND. Huiler GEWONE ZEEHOND Huiler Je zou het bijna niet geloven, maar een gewone zeehond is een echt roofdier! De zeehond is met zijn gestroomlijnde lichaam, speciale neus en handige snorharen helemaal aangepast op

Nadere informatie

17 AUGUSTUS 2015 DUURZAAMHEIDSVRAAGSTUK MILIEUVERVUILING EN ALLERGIEËN. Actuele Topics in Aardrijkskunde 2014-2015 GULIZAR HEYECAN 3SA2

17 AUGUSTUS 2015 DUURZAAMHEIDSVRAAGSTUK MILIEUVERVUILING EN ALLERGIEËN. Actuele Topics in Aardrijkskunde 2014-2015 GULIZAR HEYECAN 3SA2 17 AUGUSTUS 2015 DUURZAAMHEIDSVRAAGSTUK MILIEUVERVUILING EN ALLERGIEËN Actuele Topics in Aardrijkskunde 2014-2015 GULIZAR HEYECAN 3SA2 Inhoud 1. Allergieën (Bevolking)... 2 2. Oorzaken van allergieën (Biosfeer,

Nadere informatie

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden.

2: vermindering van koolmonoxide, kooldioxide, zwaveldioxide en stikstofoxide en dat is erg goed om het broeikaseffect tegen te houden. Stelling door T. 1429 woorden 12 juni 2014 7,8 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar Stelling 1: openbaar vervoer moet gratis worden 1: km autorijden levert dan per passagier gemiddeld zeven keer

Nadere informatie

Uitsterven of wegwezen

Uitsterven of wegwezen Klimaatverandering 7 en 8 5 Uitsterven of wegwezen Voedselwebspel Doelen Begrippen Materialen Duur De leerlingen: kennen een aantal oorzaken waardoor dieren uitsterven of verdwijnen, waaronder de klimaatverandering.

Nadere informatie

l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN

l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n SPREEKBEURT AXOLOTL AMFIBIEËN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE AXOLOTL BIJ

Nadere informatie

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis

Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Presentatie Tranzo Zorgsalon 29 november 2012 Christine Kliphuis Geachte dames en heren, Zelfredzaamheid is een mooi en positief begrip. Immers, elk kind wil dingen zelf leren doen, jezelf kunnen redden

Nadere informatie

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.

Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien

Nadere informatie

Inhoud Slaapkamer 6 Opwarming 8 Een jaar later 10 Genoeg 12 Terrorist 14 Geheim 16 Olie 20 R.O.A. 23 Betty 26 Vertrouwen 29 Feiten 32 G.O.F. 35 Protest 38 Warm 42 Reuzenmachine 44 Een bewaker! 47 Terrorist?

Nadere informatie

God bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus: Zijn opstanding De Heilige Geest

God bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus: Zijn opstanding De Heilige Geest Basiscursus Christelijk geloof Module 1 Les 1: Les 2: Les 3: Les 4: Les 5: Les 6: Les 7: Les 8: God bestaat en Hij is belangrijk We hebben God nodig in ons leven Jezus: Zijn leven Jezus: Zijn dood Jezus:

Nadere informatie

BOSKALIS BEACH CLEANUP TOUR 2018

BOSKALIS BEACH CLEANUP TOUR 2018 BOSKALIS BEACH CLEANUP TOUR 2018 N6 N5 N4 N3 N2 N1 N7 N8 N9 N10 N11 N12 N13 N14 N15 Z14 Z15 Z13 Z12 Z8 Z7 Z6 Z10 Z9 Z11 Z4 Z5 Een initiatief van Z3 Z2 Z1 1. DE HÉLE NOORDZEEKUST SCHOON Boskalis Beach Cleanup

Nadere informatie

Vertaling Aardrijkskunde Afval en energie

Vertaling Aardrijkskunde Afval en energie Vertaling Aardrijkskunde Afval en energie Vertaling door een scholier 1337 woorden 2 juni 2004 5,8 76 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde AFVAL EN ENERGIE Energie Het is heel moeilijk te zeggen wat energie

Nadere informatie

Kanker. Inleiding. 1. Wat is kanker eigenlijk? 2. Verschillende soorten kanker

Kanker. Inleiding. 1. Wat is kanker eigenlijk? 2. Verschillende soorten kanker Kanker Inleiding Mijn spreekbeurt gaat over kanker patiënten. Ik hou mijn spreekbeurt hier over omdat er veel kinderen zijn die niet precies weten wat kanker nou eigenlijk is en omdat kanker heel veel

Nadere informatie

LESINSTRUCTIE GROEP 5/6

LESINSTRUCTIE GROEP 5/6 LESINSTRUCTIE GROEP 5/6 Bij Samsam nr. 5 2017 De zee Burgerschap Samsam komt 5 x per jaar uit met een magazine, en een werkblad. Daarbij hoort een website met filmpjes en aanvullende informatie: samsam.net

Nadere informatie

Lesbrief Slakkenevolutiespel 1

Lesbrief Slakkenevolutiespel 1 Slakkenevolutiespel 1 Doelgroep: Groep 5 t/m 8 Lesduur: Werkvorm: Leerstofgebied: ± 15 minuten Klassikaal Wereldoriëntatie Doel van de opdracht: Het begrijpen waarom slakken verschillende kleuren hebben

Nadere informatie

Ik ben Corrie nagel. Schipper eigenaar van het vissersschip HA31. Ik ben bestuurslid van visserijvereniging Ons Belang uit Harlingen.

Ik ben Corrie nagel. Schipper eigenaar van het vissersschip HA31. Ik ben bestuurslid van visserijvereniging Ons Belang uit Harlingen. BELEVING ALS GARNALENVISSER 1 Ik ben Corrie nagel. Schipper eigenaar van het vissersschip HA31 Ik ben bestuurslid van visserijvereniging Ons Belang uit Harlingen. Ik werk ook mee in het Europese onderzoek

Nadere informatie

Heeft God het Kwaad geschapen?

Heeft God het Kwaad geschapen? Heeft God het Kwaad geschapen? Zondagavond 22 september 2013 (Genade & Waarheid Preek) Inleiding A. Genade & Waarheid Preken (Soms) Ingewikkelde of wettisch toegepaste onderwerpen bekeken vanuit Genade

Nadere informatie

Tools for Thinking Brainstormsessie Nederland onder water

Tools for Thinking Brainstormsessie Nederland onder water Nicole Abramczuk Neall Jacob Silver Huber Mike Ottink (Captain) Britta Amons Angelo Copier Piotr Tekien (Notulist) Tools for Thinking Brainstormsessie Nederland onder water 13 november 2014 HKU GAMES &

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Zondag 2 november 2014 * Gedachtenis van de overledenen Kogerkerk * Preek Spreuken 9. 1 18 / Matteüs 25, 1-13 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Vandaag een prachtige en poëtische tekst

Nadere informatie

SPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO

SPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO SPREEKBEURT VUURSTAARTLABEO l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n VISSEN OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN WE HEBBEN DE BELANGRIJKSTE INFORMATIE OVER DE VUURSTAARTLABEO

Nadere informatie

Jezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder

Jezus zoekt ruzie. en tussen een schoondochter en haar schoonmoeder Jezus zoekt ruzie Inleiding Denk niet dat ik gekomen ben om op aarde vrede te brengen. Ik ben niet gekomen om vrede te brengen, maar het zwaard. Want ik kom een wig drijven tussen een man en zijn vader,

Nadere informatie

Inleiding. Afvalwater. Afvalwaterzuivering

Inleiding. Afvalwater. Afvalwaterzuivering Inleiding Je poetst je tanden en spoelt je mond. Hup, doorspoelen! Vieze handen? Flink wat zeep en de kraan open: hup, ook maar doorspoelen! Elke dag spoel jij vele liters schoon drinkwater door de wastafel,

Nadere informatie

Perspectief 3 e editie 3 hv Project duurzaamheid

Perspectief 3 e editie 3 hv Project duurzaamheid Perspectief 3 e editie 3 hv Project duurzaamheid 1. Start Duurzaam leven is belangrijk. Als we dat niet doen, is de aarde in de toekomst niet meer leefbaar. De gevolgen van onze leefstijl zijn nu al te

Nadere informatie

Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN

Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN WIJSHEIDS WERKBLAD 1.1 / HOOFDSTUK 4 / LEEFTIJD 10-12 Mijn eigen Positieve Plastic Voetafdruk - UPCYCLEN WOORD BETEKENIS Produceren Welke nieuwe woorden heb je in hoofdstuk 4 geleerd? Schrijf de betekenis

Nadere informatie

Besmettelijke hersenaandoeningen

Besmettelijke hersenaandoeningen Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Moeten we ons zorgen maken over een huntingtine-invasie? Goed lab

Nadere informatie

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein

Geschiedenis groep 6 Junior Einstein De oude Grieken en Romeinen hadden ze al en later ook de Vikingen. Koloniën. Koopmannen voeren met hun schepen over zee om met andere landen handel te drijven. Langs de route richtten ze handelsposten

Nadere informatie

Inleiding. Veel plezier!

Inleiding. Veel plezier! Inleiding In dit boek lees je over Danny. Danny is een jongen van 14 jaar. Er zijn veel dingen die Danny verkeerd doet. Hij rent door de school. Hij scheldt zomaar een klasgenoot uit. Of hij spuugt op

Nadere informatie

Plastic wordt... plastic

Plastic wordt... plastic Plastic wordt... plastic MICHAEL BIDDLE DIRECTEUR EN OPRICHTER MBA POLYMERS, OVER PLASTICRECYCLING 61 BIDDLE Als kind liep ik voortdurend het huis rond om in alle kamers de lampen uit te doen. Ik maakte

Nadere informatie

SCHRIJVEN. Instructiekaart voor de leerling nr. 5. A-vragen. Korte vragen die beginnen met Wie...? Wat...? Waar...? Wanneer...? Hoeveel...?

SCHRIJVEN. Instructiekaart voor de leerling nr. 5. A-vragen. Korte vragen die beginnen met Wie...? Wat...? Waar...? Wanneer...? Hoeveel...? Instructiekaart voor de leerling nr. 5 A-vragen Formulering van de vraag Formulering van het antwoord Korte vragen die beginnen met Wie...? Wat...? Waar...? Wanneer...? Hoeveel...? Antwoord met één volledige

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie