Chapter 10. Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven. Genetic Predisposition to Testicular Cancer

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Chapter 10. Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven. Genetic Predisposition to Testicular Cancer"

Transcriptie

1 Chapter Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 123

2 Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven Samenvatting Kanker ontstaat als gevolg van een opeenstapeling van beschadigingen (mutaties) van stukjes erfelijke aanleg (genen). Deze beschadigingen kunnen zowel erfelijk als niet-erfelijk zijn. Bij de meeste gevallen van kanker spelen individuele erfelijke genbeschadigingen geen sterke rol bij het ontstaan van de gezwellen. Als echter erfelijke beschadigingen wel sterk bijdragen aan het ontstaan van kanker dan spreken we van erfelijk kanker. Ouders met de aanleg voor erfelijke kanker kunnen die aanleg aan hun kinderen doorgeven. Als deze aanleg bij iemand aangetoond kan worden nog voordat kanker is ontstaan dan kunnen (afhankelijk van de soort kanker) soms preventieve maatregelen worden getroffen. Van veel soorten kanker zijn inmiddels erfelijke vormen beschreven en raken steeds meer details bekend over de aard en de rol van de betrokken genmutaties. De genen die van belang zijn bij het ontstaan van erfelijke vormen van kanker blijken vaak ook een rol te spelen bij het ontstaan van niet-erfelijke vormen van kanker. In dat laatste geval gaat het dan niet om erfelijke maar om niet-erfelijke beschadigingen van die genen. Dit proefschrift richt zich op het zoeken naar erfelijke factoren die de kans op zaadbalkanker vergroten. Inzicht in de erfelijke aspecten van zaadbalkanker ( testis carcinoom (TC)) zou kunnen leiden tot het identificeren van mannen met een erfelijk verhoogd risico op het krijgen van TC (diagnostiek, evt. genetisch screenen) en tot het vergroten van de kennis over genmutaties die leiden tot niet-erfelijk (sporadisch) TC. In een algemene introductie worden in Hoofdstuk 1 epidemiologische, therapeutische en klinische aspecten van TC beschreven. In Hoofdstuk 2 wordt een overzicht gegeven van de huidige literatuur over genetische aspecten van TC. Verscheidene observaties suggereren dat er een genetische predispositie voor TC bestaat en dat de betrokken genen belangrijk zijn bij het ontstaan c.q. het beloop van deze ziekte. Deze observaties zijn: 1) verhoogd risico op het krijgen van TC bij familiair voorkomen van TC, 2) verhoogde incidentie van dubbelzijdig TC in families met TC, 3) de etnische en raciale verschillen in optreden van TC, die niet veranderen na migratie, 4) resultaten van statistische analyses van familiare en niet-familiaire patiënten (bijvoorbeeld segregatieanalyse, dit is een statistische techniek die het patroon van het voorkomen van een aandoening in families vergelijkt met bekende overervingsmodellen) en 5) mogelijke associatie van TC met bekende erfelijke syndromen en constitutionele chromosomale afwijkingen. In Hoofdstuk 3 wordt de literatuur over de associatie tussen TC en deze syndromen en chromosomale afwijkingen samengevat. Vijfentwintig syndromale afwijkingen worden beschreven waarbij de betreffende patiënten tevens TC hebben ontwikkeld. Aangezien het om zeer zeldzame combinaties gaat van TC met erfelijke syndromen en constitutionele chromosomale afwijkingen konden hierbij geen statistische relaties worden aangetoond. Opvallend was dat veel patiënten naast TC tevens urogenitale afwijkingen hadden (stoornis in de aanleg van blaas, genitalia etc., bijvoorbeeld cryptorchisme, dit is niet-ingedaalde testikel). Urogenitale 124 Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 125

3 afwijkingen kunnen worden veroorzaakt door een gestoorde urogenitale differentiatie (stoornis in celuitgroei van bijvoorbeeld organen) en dit zou tevens kunnen leiden tot testiculaire dysgenesie (niet juiste aanleg) en / of TC. Deze theorie van gedeelde risicofactoren, d.w.z. genetische en omgevingsrisicofactoren die een rol spelen in de differentiatie van testisweefsel is beschreven door Skakkebaek et al. (12) De tumorcytogenetische studies (chromosomenonderzoek van gezwellen) suggereren dat bepaalde genen, betrokken bij de betreffende erfelijke afwijking, ook gerelateerd zouden kunnen zijn aan TC, aangezien deze genen zich in chromosoomregio s bevinden die mogelijk betrokken zijn bij het ontstaan van (sporadisch) TC. Moleculaire studies naar kandidaat-genen zijn nodig om hier definitieve antwoorden op te geven. In Hoofdstuk 4 wordt een verschil beschreven in incidentie van TC bij patiënten woonachtig in Noord- en Oost-Nederland. In een klein land als Nederland bestaan dus geografische verschillen in incidentie van TC, met een statistisch significante hoger incidentie in het Noorden van Nederland. Deze geografische clustering van TC zou kunnen worden veroorzaakt door zogenaamde stabiele founderpopulaties in Noord-Nederland (= bron populaties of oorspronkelijke populatie). Mensen uit een dergelijke founderpopulatie delen waarschijnlijk relatief veel genen van een klein aantal gemeenschappelijke voorouders, en mogelijk dus ook genen gerelateerd aan TC. Onderzoek naar TC predisponerende genen in dergelijke founderpopulaties is vanuit theoretisch oogpunt dan ook aantrekkelijk. Om kandidaat-genen te onderzoeken werd een studie verricht naar de associatie tussen histocompatibiliteitsantigenen (HLA, Humane Leukocyten Antigenen), in het bijzonder klasse II genen (DQB1, DRB1), en TC. Deze studie, beschreven in Hoofdstuk 5, is een genotyperingsstudie met microsatellietmerkers (merkers voor korte stukjes DNA) om een eerdere gepubliceerde associatie te bevestigen dan wel te verwerpen. In het bloed van 151 patiënten samen met de ouders of eventueel de echtgenote en kinderen vond genotypering plaats van de HLA-regio (klasse II) op chromosoom 6p21 met behulp van 15 aan elkaar gelinkte microsatellietmerkers. Bij zowel de patiënten als de controlepersonen was er sprake van sterk linkage disequilibrium (allelen op verschillende loci erven niet onafhankelijk van elkaar over) in de betreffende regio, hetgeen betekent dat haplotypes (combinatie van allelen voor meerdere merkers op 1 chromosoom) gelijk zijn door gemeenschappelijke afkomst (afstamming). Een alternatieve methode voor koppelingsstudies (linkage-analyse) is het zoeken naar TC predisponerende genen in nietverwante TC patiënten in een founderpopulatie met behulp van associatieanalyse op een set dicht bij elkaar liggende merkers. Deze linkage disequilibrium fine-mapping analyses zijn gebaseerd op de hypothese dat patiënten in founderpopulaties ziektemutaties hebben geërfd van gemeenschappelijke voorouders. Deze analyse wordt haplotype-analyse genoemd. Eén zo n methode is de Haplotype Sharing Statistic (HSS). In de HLA genotyperingsstudie liet haplotypeanalyse geen verschil zien tussen patiënten en controles, net als klassieke associatieanalyse en de transmissie disequilibrium test. Deze studie kon daarom de eerder genoemde associatie tussen HLA klasse II genen en TC niet bevestigen. Het Y-chromosoom is een andere regio van het genoom waar TC gerelateerde genmutaties zich zouden kunnen bevinden. Afgenomen fertiliteit is geassocieerd met TC en afgenomen fertiliteit en TC zouden dus gemeenschappelijke onderliggende genetische risicofactoren kunnen hebben volgens het eerder genoemde testiculaire dysgenesiemodel (ontworpen door Skakkebaek (12) ). In de algemene populatie kan 8% van de infertiliteit en afgenomen fertiliteit worden verklaard door de aanwezigheid van constitutionele deleties van een deel van de lange arm van het Y chromosoom (Yq11), ook wel de azoospermie (AZF) regio genoemd. In Hoofdstuk 6 wordt een studie beschreven die de prevalentie analyseert van AZF-deleties bij Nederlandse patiënten met TC. Bij 112 patiënten met TC werd DNA uit bloed geanalyseerd op constitutionele deleties in de AZF-regio met behulp van multiplex polymerase ketting reacties. Er werd gebruik gemaakt van 24 primerparen, waarvan 20 primerparen homoloog waren aan eerder geïdentificeerde en gemapte sequence tag sites (STS) binnen de AZF-regio. Er werden bij deze 112 patiënten geen deleties gevonden in de Yq11 regio. De conclusie van deze studie is dat (grote) Y-chromosoom microdeleties in de AZF-regio niet geassocieerd lijken met TC en met TC geassocieerde afgenomen fertiliteit. Wereldwijd wordt een zoektocht naar TC predisponerende genen verricht. Ondanks dat er TC families in de literatuur worden beschreven, zijn families met meerdere aangedane familieleden schaars en dit belemmert linkage-analyse. In 1994 is het International Testicular Cancer Linkage Consortium (ITCLC) opgericht met het doel TC families over de gehele wereld te verzamelen en hierbij genotyperingsstudies te verrichten. Het ITCLC heeft deze studies verricht en de resultaten toonden aanwijzingen voor een gen gelokaliseerd in de regio Xq27, dat geassocieerd leek te zijn met TC en cryptorchisme. In Hoofdstuk 7 wordt een genotyperingsstudie gepresenteerd in onze eigen TC families gericht op deze regio Xq27. Wederom werd HSS gebruikt zoals eerder beschreven bij de HLA studie (Hoofdstuk 5). Bij 276 patiënten en 169 niet aangedane, mannelijke eerstelijns verwanten, werd een genotyperingsstudie verricht met 12 microsatellietmerkers (die de gehele kandidaat-regio op Xq27 dekken) om een mogelijke associatie van TC met de betreffende Xq27 regio te analyseren(single locus associatieanalyse en HSS). Een suggestieve associatie werd gevonden tussen een subgroep TC patiënten zonder aangedane familieleden of zonder cryptorchisme en merker DXS1193, zowel bij allelische associatie (p=0.014) en HSS (p=0.09), die beide niet significant waren na correctie voor multipele testen. Echter wanneer alle laagfrequente allelen ter plaatse van deze merker werden samengevoegd bleek deze merker wel significant verschillend te zijn tussen deze subgroep TC patiënten (13.9% had een laagfrequent allel) en de controles (3.4%). Een individu zonder cryptorchisme die drager is van een laagfrequent allel, had een 4.7 keer verhoogd risico om (sporadisch) TC te ontwikkelen (99.57% betrouwbaarheidsgebied ) vergeleken met dragers van het frequente allel. Deze studie kon de eerder gevonden associatie tussen de Xq27 regio en TC patiënten met dubbelzijdig TC en TC patiënten met cryptorchisme niet bevestigen. We vonden dus echter wel een associatie tussen een subgroep TC patiënten zonder aangedane familieleden of zonder cryptorchisme en marker DXS1193. Dit resultaat suggereert dat in onze populatie mutaties van een aan Xq Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 127

4 gelinkt gen een middelmatig tot groot effect hebben op het ontwikkelen van TC maar niet op het ontwikkelen van cryptorchisme. In de toekomst zou een genetische test beschikbaar kunnen komen om genetische predispositie voor TC te testen. In Hoofdstuk 8 wordt een studie gepresenteerd die de interesse in en motivatie voor genetisch testen onderzoekt van TC patiënten en controles. Vier groepen respondenten werden benaderd. Uit alle TC patiënten (n=702), behandeld in het Universitair Medisch Centrum Groningen tussen 1977 en 2003, werden alle TC patiënten geselecteerd met een aangedaan eerste of tweede graads familielid (familiair TC; n=44) en een even grote, willekeurige groep TC patiënten zonder aangedane familieleden (sporadisch). De derde groep bestond uit TC patiënten van de Nederlandse TC patiëntenvereniging (stichting De Kernzaak) en de vierde groep bestond uit een aan leeftijd aangepaste controlegroep van mannen die de spoedopvang (EHBO) van een ziekenhuis bezochten vanwege een klein trauma (verzwikte enkel etc.). De mannen kregen een informatiebrief over het onderzoek en een vragenlijst. De resultaten toonden aan dat 23/44 familiaire TC patiënten (respons 52%), 27/45 sporadische TC patiënten (60%), 77/116 patiënten van de patiëntenvereniging (66%) en alle 42 controlemannen de vragenlijst hadden ingevuld. Meer patiënten (79%) dan controles (62%) zouden overgaan tot genetisch testen (X 2 =4.72, p=0.03). Meer familiaire patiënten (40%) dan sporadische TC patiënten (7.4%), patiënten van de patiëntenvereniging (6.6%) en controles(2.4%) (X 2 =45.4, p<0.001) veronderstelden dat zij een genetische predispositie hadden voor TC. Een significant verschil tussen de groepen werd gevonden bij 4 van de 14 motivaties die een rol kunnen spelen bij mensen in hun beslissing tot genetisch testen. Om wetenschappelijk onderzoek verder te helpen (F=4.1, p=.007), Om meer zekerheid te verkrijgen over mijn kans op TC/kanker (F=4.6, p=.004), Om regelmatig door een arts te worden gecontroleerd (F=6.2, p=.001) en Omdat er kanker voorkomt in de familie (F=5.1, p=0.02) spelen een kleinere rol voor de controles dan voor de patiënten. Mogelijke problemen met de verzekeringsmaatschappij en Ik heb geen zin in operaties zijn de voornaamste redenen waarom mannen zouden afzien van genetisch testen. Geconcludeerd kan worden dat significant meer patiënten dan controle mannen zouden overgaan tot genetisch testen wanneer dit in de toekomst mogelijk zou zijn. Familiaire TC patiënten veronderstellen (zoals verwacht) significant vaker dat zij drager zijn van een genetische predispositie. Bepaalde motivaties spelen een belangrijkere rol voor patiënten dan voor controles. Hoe belangrijker de motivatie, des te meer geneigd zijn de respondenten om over te gaan tot genetisch testen. Conclusies en toekomstperspectieven De incidentie van TC is de afgelopen 40 jaren verdubbeld en neemt nog steeds toe. Deze toename komt waarschijnlijk niet alleen door een genetische predispositie; omgevings factoren lijken ook een belangrijke rol te spelen. Ondanks dat TC een zeldzame en goed te genezen ziekte is, is het toch belangrijk de risico verhogende omgevingsfactoren en de genetische predispositie voor TC op te helderen. Vroege herkenning van mannen met een verhoogd risico op erfelijke TC, zou kunnen leiden tot vroege detectie en hierdoor tot een beter behandelbare ziekte en een betere overleving. Zoals vermeld in Hoofdstuk 1 kan uitgezaaide TC worden onderverdeeld in drie prognostische groepen (goed, middelmatig en slecht). Overleving is afhankelijk van de prognostische groep, waarbij de 5 jaars overleving als volgt is: goede prognose: 94%, middelmatige prognose 83% en de slechte prognose 71%. (296) In de huidge literatuur zijn geen data bekend over het klinische gedrag cq prognose van specifiek familiair TC. Klinische observatie toont in ieder geval geen verschil in overleving. Derhalve is er geen aanwijzing om aan te nemen dat familiair TC zich klinisch anders zou gedragen dan sporadisch TC. Wanneer bij een man een genetische predispositie voor TC kan worden vastgesteld en hierdoor TC in een vroeg ziektestadium kan worden opgespoord (stadium 1 of goede prognose groep), dan zal daarom zoals verwacht ook de overleving van deze patiënt verbeteren. Vroege detectie van TC zou theoretisch kunnen worden bereikt door palpatie van de testikel (routinematig zelfonderzoek), echografie van de testikels, en/of door het meten van tumormerkstoffen (zie Hoofdstuk 1). Naar dit onderwerp is slechts zeer beperkt onderzoek verricht. Tot op heden is er geen bewijs dat bijvoorbeeld zelfonderzoek van de testikels zal leiden tot het vaststellen van TC in een vroeg stadium en hiermee tot een betere prognose voor de patiënt. (297) Theoretisch gezien zou de behandeling van TC verder kunnen worden geoptimaliseerd met behulp van nieuwe inzichten in de oncogenetische aspecten van TC en mogelijk door het reduceren van de toxische bijwerkingen van chemotherapie en radiotherapie. Daarnaast zou het ontrafelen van de genetische aspecten van TC kunnen leiden tot het ontwikkelen van gentherapie. Bij andere vormen van kanker zijn hiermee al bemoedigende resultaten bereikt. Het gebruik van genetisch gemodificeerde autologe tumorcellen lijkt een veel belovende behandelingsstrategie te worden. Verder onderzoek zal moeten bepalen of het veelbelovende effect van immuunactivatie zal leiden tot een klinisch voordeel voor de patiënt. (298) In Hoofdstuk 6 is het onderzoek besproken naar microdeleties in de AZF regio op het Y- chromosoom bij TC patiënten. De AZF deleties zijn bekende deleties van het Y-chromosoom en zijn verantwoordelijk voor ongeveer 8% van de mannelijke infertiliteit (afgenomen fertiliteit). Deze regio is bestudeerd in TC patiënten aangezien deze mannen ook vaak minder fertiel zijn (abnormale semen karakteristieken). Een associatie tussen de AZF-deleties en TC werd niet gevonden in onze studie. Recent is een nieuwe deletie op het Y-chromosoom beschreven (1.6- Mb), genoemd: gr/gr. Deze deletie is ook geassocieerd met verminderde fertiliteit. De gr/gr deletie is veel kleiner dan de microdeleties die bestudeerd werden in de AZF regio en door deze deletie is slechts een klein gedeelte van de AZFc-regio verwijderd, onder andere kopieën van DAZ en een kopie van CDY1, evenals andere transcriptie-units (zie Hoofdstuk 6). Nathason et al. hebben recent een associatie beschreven tussen deze gr/gr deletie en TC. Patiënten met familiair TC hebben een 3x verhoogd voorkomen van de gr/gr deletie. (258) Deze studie, gericht op een erg klein gedeelte van de AZF regio toonde een deletie geassocieerd met een gemiddeld verhoogd risico op TC. Hiermee is het Y-chromosoom, in het bijzonder de AZFc-regio, nog steeds relevant voor verder onderzoek naar de genetische predispositie van TC. 128 Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 129

5 Hoewel er indirect bewijs bestaat voor een genetische predispositie voor TC, is de kiemlijngenmutatie die een hoge kans op het ontstaan van TC veroorzaakt nog niet gevonden. De vraag doet zich voor of zo n genmutatie wel bestaat of dat de genetische predispositie voor TC (zoals de gr/gr deletie) bestaat uit een serie mutaties met elk slechts een zwak effect. Een van de beperkingen van de mogelijkheden om deze theorie te staven is het feit dat er slechts zeer weinig families zijn met meerdere familieleden met TC. Het International Testicular Cancer Linkage Consortium (ITCLC) is opgericht om grote aantallen TC families te verzamelen en hiermee linkage-studies te verrichten. In een recente studie toonde het ITCLC bewijs voor linkage met chromosoom Xq27 (gebaseerd op 99 families). (5) Echter in de laatste studie door het ITCLC, waarbij 179 families met merkers over het gehele genoom werden bestudeerd, werd geen betekenisvolle regio op het genoom gevonden. De regio s: 2p23, 3p12, 3q26, 12p13-q21, 18q21-q23 en Xq27 (Xq27 regio werd bij nog eens 66 families onderzocht) hadden een HLOD score tussen de 1 en 2 (niet significant) en vormen dus geen bewijs voor een genoomregio geassocieerd met TC. Het is overigens ook geen bewijs dat er in deze regio geen (zeldzaam) predisponerend gen ligt voor TC. (262) Aangezien het ITCLC over het grootste aantal familiaire TC patiënten beschikt (459 families) en zij geen genomische regio kunnen aantonen die geassocieerd is met een verhoogd risico op TC, suggereert de ITCLC dat de predispositie voor TC wordt bepaald door multipele loci (polygenen) in plaatst van één enkele locus (monogeen). Het ITLC concludeert met andere woorden dat er waarschijnlijk geen sterke erfelijk monogeen overervende vorm van TC bestaat. Linkage studies zijn minder krachtig in het detecteren van een mutant gen dan associatie-studies wanneer frequente genetische varianten een rol spelen (linkage studie heeft dan minder power en er is dus een veel grotere sample size nodig). (299) Met 459 families, waarvan de ITCLC er slechts 237 analyseerde (de rest was niet goed in kaart gebracht) kan slechts een relatief risico van 5 of hoger voor dragers van een genetische variant (frequentie 15%) worden gedetecteerd. Om een relatief risico van 2 te detecteren (hetgeen realistisch is in complexe humane ziekten) zijn er tenminste 2000 families nodig om met een power van 80% een genetische variant te kunnen detecteren. Het kan echter niet worden uitgesloten dat (gedeelten van) families met TC het gevolg zijn van verschillende, zeldzame, sterk predisponerende genmutaties, die, vanwege de zeldzaamheid in de populatie, niet worden gedetecteerd in de relatief kleine linkage-studies. Theoretisch gezien zou het interessant zijn om linkage-studies te verrichten bij een subgroep van familiaire TC patiënten met urogenitale afwijkingen (als hypospadie, cryptorchisme, bilateraal TC etc.), aangezien het in deze subgroep (identieke fenotypen) goed mogelijk is dat zij genen delen die leiden tot urogenitale afwijkingen en tot TC (Skakkebaek model). Dezelfde benadering is destijds toegepast voor Xq27: In de eerste studie (5) werden significante resultaten gevonden voor een mogelijk gen in regio Xq27 in een subgroep van familiaire patiënten met TC, deze patiënten hadden allemaal minimaal 1 familielid met dubbelzijdig TC. Daarnaast leek Xq27 tevens geassocieerd met cryptorchisme. (12;5) Het probleem met subgroepanalyses is dat, wanneer je een groot aantal verschillende subgroepen gaat analyseren, de kans dat er bij toeval één een significant verschil laat zien aanzienlijk toeneemt. Hiervoor moet statistisch gecorrigeerd worden (multipele-testen-correctie), wat tot gevolg heeft dat een verschil tussen subgroepen groter moet zijn om significant te zijn naarmate meer subgroepen worden geanalyseerd. Het is dus belangrijk om vooraf te bepalen welke subgroepen biologisch gezien relevant zijn om te testen. Welke subgroepen je wilt analyseren, zal moeten afhangen van de functie van het gen dat je onderzoekt. In het geval van een analyse van het gehele chromosoom is dat niet mogelijk en zul je dus voor een groot aantal testen moeten corrigeren wat het onderscheidende vermogen van de analyse niet ten goede komt. Recent is het genetische defect in een muizenstam 129.MOLF-Chr19 chromosoom substitutiestam, die bekend staat om de hoge frequentie (70-80%) van TC ontwikkeling, gerapporteerd. (300) Een kiemlijn mutatie in het Dead End Gene (DND1) bleek verantwoordelijk voor dit hoge risico op TC (en ook op semenafwijkingen). (258) Er is erg weinig bekend over het humane homoloog van DND1 en dit maakt het de moeite waard om een mogelijke associatie tussen DND1 en humaan TC te bestuderen. In het Universitair Medisch Centrum Groningen (UMCG) wordt momenteel in een serie familiaire en sporadische TC patiënten en controles het DND1 gen gescreend op mutaties. Het verzamelen van meer TC families zal genetisch onderzoek naar TC vergemakkelijken. Er zijn ziekenhuizen die systematisch DNA verzamelen (prospectief) om zo materiaal in handen te krijgen voor genetische studies. Het decode initiatief ( gaat nog een stap verder en verbindt in de populatie op IJsland de genealogische data met ziekte-status en DNA merkers. Wetenschappelijk gezien moeten deze projecten zeer sterk worden aangemoedigd, echter privacy, ethische en wettelijke aspecten moeten hierbij niet uit het oog worden verloren. Internationale samenwerking zal worden vergemakkelijkt wanneer de verzameling van DNA en patiëntengegevens volgens (nog te ontwikkelen) internationale standaarden wordt verricht. Het HapMap project, (een samenwerkingsverband van wetenschappers over de gehele wereld dat een openbare verzameling gegevens beschikbaar maakt, die behulpzaam zijn bij het vinden van genen geassocieerd met menselijke ziekten), is een goed voorbeeld ( Niet alleen studiepopulaties zullen zich door samenwerking uitbreiden maar ook de statistische technieken, de inzichten in kankerbiologie en de hieruit voortvloeiende moleculaire technieken zullen zich verder ontwikkelen. Recent is het genetisch onderzoek naar TC uitgebreid in de richting van de rol van het, in het genoom natuurlijk voorkomende, micro RNA (mirna). Normaal gesproken functioneert mirna als een regulator van genetische wegen door de translatieregulatie te manipuleren. Enkele van deze mirnas (mirna-372 and 373) blijken oncogeen te zijn. Deze mirnas zijn ook al aangetoond in humane seminomen en non-seminomen, maar niet in het normaal testisweefsel. Dit wekt de suggestie dat deze mirnas een nieuw soort oncogenen zijn die betrokken lijken te zijn bij TC ontwikkeling. (18) De tijd zal leren of mirnas een rol spelen in de predispositie voor TC. 130 Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 131

6 Wanneer in de toekomst klinisch relevante TC predisponerende mutaties worden geïdentificeerd, dan zal waarschijnlijk een groot aantal TC patiënten (en families) zich hierop laten testen, zoals thans ook het geval is voor families met bekende erfelijke tumorsyndromen (bijvoorbeeld erfelijke borstkanker en erfelijke darmkanker). Alhoewel veel studies de psychosociale aspecten van genetische testen (en naar de benodigdheden / voorzorgsmaatregelen hiervoor) bij de al bekende tumorsyndromen hebben onderzocht, is hierover erg weinig bekend bij TC. Onderzoek naar vroege opsporingstechnieken bij mannen met een hoog risico op TC blijft nodig. Zoals bij elk ander nieuw genetisch testprogramma, moet het genetisch testen eerst in een onderzoekssetting plaatsvinden zodat medische en psychologische kwesties goed bestudeerd kunnen worden. 132 Nederlandse samenvatting, conclusies en toekomstperspectieven 133

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch)

Nederlandse samenvatting. (summary in Dutch) (summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING Analyse van chromosomale afwijkingen in gastrointestinale tumoren In het ontstaan van kanker spelen vele moleculaire processen een rol. Deze processen worden in gang gezet door

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING In het kort Chronische ziekten zoals astma, reuma en bepaalde soorten kanker hebben deels een genetische achtergrond. Dit betekent dat de kans op de aandoening

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting 136 Melanoom van de huid is kanker die uitgaat van de pigmentcellen in de huid. Melanoom bij twee of meer eerstegraads verwanten of drie tweedegraads verwanten noemen we erfelijk. Als deze vorm van kanker

Nadere informatie

Samenvatting. Chapter 7.2

Samenvatting. Chapter 7.2 Samenvatting Chapter 7.2 Samenvatting In mijn proefschrift geef ik een overzicht van het Li-Fraumeni syndroom in Nederland, zowel klinisch als moleculair. Het belangrijkste doel van mijn studie was om

Nadere informatie

Een bloeding tussen de hersenvliezen (subarachnoïdale bloeding of SAB) is

Een bloeding tussen de hersenvliezen (subarachnoïdale bloeding of SAB) is Samenvatting 229 230 Samenvatting Een bloeding tussen de hersenvliezen (subarachnoïdale bloeding of SAB) is een vorm van beroerte die vaak op jonge leeftijd optreedt en meestal ernstige gevolgen heeft:

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/18632 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/18632 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/18632 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Joosse, Simon Andreas Title: Prediction of "BRCAness" in breast cancer by array

Nadere informatie

Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131. chapter 10 samenvatting

Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131. chapter 10 samenvatting Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 131 chapter 10 samenvatting Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 132 Marrit-10-H10 24-06-2008 11:05 Pagina 133 Zaadbalkanker wordt voornamelijk bij jonge mannen vastgesteld

Nadere informatie

Chapter. Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies. Samenvatting, discussie en perspectieven

Chapter. Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies. Samenvatting, discussie en perspectieven Chapter 7 Moleculaire diagnose van orale premaligne laesies Samenvatting, discussie en perspectieven Samenvatting, discussie en perspectieven Samenvatting Ondanks belangrijke vooruitgang in de behandelingsmogelijkheden

Nadere informatie

212

212 212 Type 2 diabetes is een chronische aandoening, gekarakteriseerd door verhoogde glucosewaarden (hyperglycemie), die wereldwijd steeds vaker voorkomt (stijgende prevalentie) en geassocieerd is met vele

Nadere informatie

Genetic aspects of Multiple Sclerosis Boon, Maartje

Genetic aspects of Multiple Sclerosis Boon, Maartje Genetic aspects of Multiple Sclerosis Boon, Maartje IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below.

Nadere informatie

PhD Thesis Wouter J. Peyrot

PhD Thesis Wouter J. Peyrot PhD Thesis Wouter J. Peyrot NEDERLANDSE SAMENVATTING In het eerste deel van dit proefschrift wordt de complexe relatie tussen genetische effecten en omgevingsfactoren bij het ontstaan van depressie onderzocht

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING ACHTERGROND Klinische aspecten van dikke darmkanker Dikke darmkanker is een van de meest voorkomende vormen van kanker in de westerse wereld. Als we kijken naar aan kanker gerelateerde

Nadere informatie

CHAPTER XII. Nederlandse Samenvatting

CHAPTER XII. Nederlandse Samenvatting CHAPTER XII Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift behelst een aantal klinische en translationele studies met betrekking tot de behandeling van het primair operabel mammacarcinoom. Zowel aspecten van

Nadere informatie

Borstkanker en Erfelijkheid

Borstkanker en Erfelijkheid Borstkanker en Erfelijkheid Algemeen In Nederland wordt per ar bij ongeveer 10.000 vrouwen borstkanker vastgesteld. Het is de meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen: in Nederland krijgt 1 op de

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse samenvatting

Chapter 9. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Type 2 diabetes mellitus komt vaak binnen families voor en is een multifactoriële aandoening, d.w.z. dat meerdere erfelijke factoren samen met omgevingsfactoren een rol spelen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting nederlandse samenvatting Algemene inleiding Primair bot lymfoom is een zeldzame aandoening. Het is een extranodaal subtype van het grootcellig B non Hodgkin lymfoom, dat zich

Nadere informatie

Kanker in de familie.

Kanker in de familie. Inhoud workshop Kanker in de familie. Dr. Margreet Ausems klinisch geneticus UMCU Introductie Verwachtingen deelnemers Achtergrondinformatie (cijfers!) Hoe ontstaat kanker? Erfelijke kanker en erfelijkheidsonderzoek

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Dikkedarmkanker is na longkanker de meest voorkomende doodsoorzaak ten gevolge van kanker in de westerse wereld. Dikkedarmkanker manifesteert zich na een accumulatie van verscheidene genetische veranderingen.

Nadere informatie

1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström

1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström 1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström Dr. S.A.M. van de Schans, S. Oerlemans, MSc. en prof. dr. J.W.W. Coebergh Inleiding Epidemiologie is de wetenschap die eenvoudig gezegd

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING 213 Primaire ciliaire dyskinesie (PCD) is een zeldzame erfelijke aandoening waarbij de trilharen die de luchtwegen bekleden niet goed werken. Trilharen hebben als functie om het

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING. Nederlandse samenvatting

NEDERLANDSE SAMENVATTING. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 121 Dit proefschrift beschrijft een onderzoek naar nieuwe biomarkers voor het beter classificeren van rectumtumoren. Hoofdstuk 1 betreft een algemene inleiding. Rectum- of endeldarmkanker

Nadere informatie

Dutch Summary. Samenvatting

Dutch Summary. Samenvatting Dutch Summary Samenvatting 168 Samenvatting Ongeveer 1 op de 100 mensen kan geen pasta, brood of koekjes eten, omdat ze lijden aan de ziekte coeliakie. Coeliakie wordt veroorzaakt door een van de meest

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting / Dutch summary

Nederlandse samenvatting / Dutch summary Eiwitbiomarkers voor klinische toepassingen in dikkedarmkanker Kanker van de dikke darm en de endeldarm (colorectaal carcinoom; CRC) vormt wereldwijd een belangrijk gezondheidsprobleem vanwege de hoge

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting 249 Migraine is een ernstige en veelvoorkomende hoofdpijnaandoening met grote impact op het leven van patiënten en hun familieleden. Een migraineaanval wordt gekenmerkt door matige tot ernstige hoofdpijn,

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/21710 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Buurma, Aletta Title: On the pathology of preeclampsia : genetic variants, complement

Nadere informatie

Summary in Dutch. Chapter 14

Summary in Dutch. Chapter 14 Summary in Dutch Chapter 14 Chapter 14 14.1 Samenvatting Ondanks de dalende incidentie cijfers van maagkanker is het wereldwijd nog steeds de op een na meest frequente oorzaak van sterfte aan kanker. Patiënten

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 119 120 Samenvatting 121 Inleiding Vermoeidheid is een veel voorkomende klacht bij de ziekte sarcoïdose en is geassocieerd met een verminderde kwaliteit van leven. In de literatuur

Nadere informatie

Dit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van

Dit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de rol van genetische factoren in het ontstaan van de ziekte van Hirschsprung (ook wel afgekort als HSCR). HSCR is een aangeboren afwijking gekenmerkt door de afwezigheid

Nadere informatie

1. Mendeliaanse overerving - koppelingsanalyse

1. Mendeliaanse overerving - koppelingsanalyse 1. Mendeliaanse overerving - koppelingsanalyse 1.1 Inleiding Genetische kenmerken die afhangen van één enkel gen (meer precies : locus) noemen wij mendeliaans. Mendeliaanse kenmerken segregeren in families

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals

Nadere informatie

Samenvatting en Discussie

Samenvatting en Discussie 101 102 Pregnancy-related thrombosis and fetal loss in women with thrombophilia Samenvatting Zwangerschap en puerperium zijn onafhankelijke risicofactoren voor veneuze trombose. Veneuze trombose is een

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting

Chapter 9. Nederlandse Samenvatting Chapter 9 Nederlandse Samenvatting Summary and Nederlandse samenvatting SAMENVATTING Baarmoederhalskanker is de vierde meest voorkomende kanker bij vrouwen wereldwijd. Deze ziekte wordt gedurende een periode

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting. Tweede primaire tumoren en excessieve sterfte na retinoblastoom

Nederlandse samenvatting. Tweede primaire tumoren en excessieve sterfte na retinoblastoom Nederlandse samenvatting Tweede primaire tumoren en excessieve sterfte na retinoblastoom Retinoblastoom is een kwaadaardige oogtumor die ontstaat in het netvlies. Deze vorm van oogkanker is zeer zeldzaam

Nadere informatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie

Onderzoek heeft aangetoond dat een hoge mate van herstelbehoefte een voorspellende factor is voor ziekteverzuim. Daarom is in de NL-SH ook de relatie Samenvatting Gehoor en de relatie met psychosociale gezondheid, werkgerelateerde variabelen en zorggebruik. De Nationale Longitudinale Studie naar Horen Slechthorendheid is een veelvoorkomende chronische

Nadere informatie

Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga

Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga Psychosocial Problems in Cancer Genetic Counseling: Detecting and Facilitating Communication W. Eijzenga Nederlandse samenvatting INLEIDING Mensen met een mogelijk verhoogde kans op kanker kunnen zich

Nadere informatie

S. Kuipers. Chapter 9. Samenvatting

S. Kuipers. Chapter 9. Samenvatting S. Kuipers Chapter 9 Veneuze trombose is een aandoening waarbij zich een bloedstolsel vormt op de verkeerde plaats, meestal in een van de venen van het been. Hierdoor wordt de terugvloed van het bloed

Nadere informatie

Addendum. Nederlandse Samenvatting

Addendum. Nederlandse Samenvatting Addendum A Nederlandse Samenvatting 164 Addendum Cardiovasculaire ziekten na hypertensieve aandoeningen in de zwangerschap Hypertensieve aandoeningen zijn een veelvoorkomende complicatie tijdens de zwangerschap.

Nadere informatie

Erfelijkheid. Chirurgie / mammacare. Inhoudsopgave Pagina. Inleiding 2. Indicaties voor erfelijke aanleg 2. Hoe ontstaat erfelijke aanleg 3 BRCA 5

Erfelijkheid. Chirurgie / mammacare. Inhoudsopgave Pagina. Inleiding 2. Indicaties voor erfelijke aanleg 2. Hoe ontstaat erfelijke aanleg 3 BRCA 5 1/6 Chirurgie / mammacare Erfelijkheid Inhoudsopgave Pagina Inleiding 2 Indicaties voor erfelijke aanleg 2 Hoe ontstaat erfelijke aanleg 3 BRCA 5 Chek2-gen 5 Erfelijkheidsonderzoek 6 Erfelijke aanleg en

Nadere informatie

Promotor: Prof. dr. E.J. Kuipers Prof. dr. E.W. Steyerberg. Co-promotors: Dr. W.N.M. Dinjes Dr. M.E. van Leerdam Dr. A. Wagner

Promotor: Prof. dr. E.J. Kuipers Prof. dr. E.W. Steyerberg. Co-promotors: Dr. W.N.M. Dinjes Dr. M.E. van Leerdam Dr. A. Wagner Samenvatting van het proefschrift Celine H.M. Leenen Diagnostic strategies for early Lynch syndrome detection Promotiedatum: 28 januari 2015 Universiteit: Erasmus Universiteit Rotterdam Promotor: Prof.

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

BRCA dragerschap bij mannen

BRCA dragerschap bij mannen BRCA dragerschap bij mannen Nieuwegein 10 april 2010 Senno Verhoef Polikliniek Familiare T umoren NKI-AVL Vandaag Introductie, BRCA1 en BRCA2 Gezondheidsaspecten Psychologische aspecten (Dani ela Hahn)

Nadere informatie

Aangeboren hartafwijkingen en erfelijkheid

Aangeboren hartafwijkingen en erfelijkheid Aangeboren hartafwijkingen en erfelijkheid 13 november 2010 Klaartje van Engelen Klinische genetica Academisch Medisch Centrum, Amsterdam Wat kunnen we met alle kennis over DNA en genen in de medische

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35456 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35456 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35456 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Hassan, Suha Mustafa Title: Toward prevention of Hemoglobinopathies in Oman Issue

Nadere informatie

nederlandse samenvatting Dutch summary

nederlandse samenvatting Dutch summary Dutch summary 211 dutch summary De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve

Nadere informatie

BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015. UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker. Welkom

BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015. UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker. Welkom BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015 UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker Welkom BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015 UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker Welkom, namens de

Nadere informatie

Eind goed, al goed? Of ook nog erfelijkheidsonderzoek? Margreet Ausems Afdeling Medische Genetica UMCU

Eind goed, al goed? Of ook nog erfelijkheidsonderzoek? Margreet Ausems Afdeling Medische Genetica UMCU Eind goed, al goed? Of ook nog erfelijkheidsonderzoek? Margreet Ausems Afdeling Medische Genetica UMCU Darmkanker in de familie? familie anamnese negatief: 85% -sporadische vorm- familie anamnese positief:

Nadere informatie

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke

Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed beke 107 Veel vrouwen gebruiken medicijnen tijdens hun zwangerschap. Van veel van deze medicijnen zijn de mogelijke teratogene effecten vaak nog niet goed bekend. Onderzoek naar welke medicijnen gebruikt worden

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting 169 Nederlandse samenvatting Het aantal ouderen boven de 70 jaar is de laatste jaren toegenomen. Dit komt door een significante reductie van sterfte op alle leeftijden waardoor een toename van de gemiddelde

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Dikkedarmkanker is een groot gezondheidsprobleem in Nederland. Het is de derde meest voorkomende vorm van kanker bij mannen en de tweede meest voorkomende vorm van kanker bij vrouwen. In 2008

Nadere informatie

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten

Onderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,

Nadere informatie

Genetic Counseling en Kanker

Genetic Counseling en Kanker Genetic Counseling en Kanker (erfelijke en familiaire kanker in de praktijk) dr Rolf Sijmons, klinisch geneticus afdeling Genetica UMC Groningen (Theoretische en) Practische aspecten Erfelijke Kanker Counseling

Nadere informatie

Plenaire opening. Themamiddag Wil ik het weten? En dan? 28 september 2013

Plenaire opening. Themamiddag Wil ik het weten? En dan? 28 september 2013 Plenaire opening Themamiddag Wil ik het weten? En dan? 28 september 2013 Opening door Anke Leibbrandt Iedereen wordt van harte welkom geheten namens de BVN en de programmacommissie erfelijkheid (betrokken

Nadere informatie

CHAPTER 9. Samenvatting

CHAPTER 9. Samenvatting CHAPTER 9 Samenvatting Samenvatting SAMENVATTING In dit proefschrift evalueren we de rol van het immuunsysteem in (het ontstaan van) baarmoederhalskanker, oftewel cervixcarcinoom. Ondanks de beschikbaarheid

Nadere informatie

Family cancer syndroms and cancer risk. Martine Folsche, verpleegkundig specialist Erasmus MC Kanker Instituut

Family cancer syndroms and cancer risk. Martine Folsche, verpleegkundig specialist Erasmus MC Kanker Instituut Family cancer syndroms and cancer risk Martine Folsche, verpleegkundig specialist Erasmus MC Kanker Instituut Disclosure belangen Potentiele belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relatie

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting

Samenvatting. Samenvatting Samenvatting Introductie Wat zijn T cellen? T cellen zijn witte bloedcellen die een cruciale rol spelen bij het beschermen tegen ziekteverwekkers zoals virussen en bacteriën. Dit doen zij door middel van

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22172 holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/22172 holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/22172 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Rhee, Jasper Immanuel van der Title: Clinical characteristics and management of

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose

Nederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische

Nadere informatie

Samenvatting In deel 2 onderzoeken we twee enzymen die betrokken zijn bij de afbraak van gluten in de darmholte.

Samenvatting In deel 2 onderzoeken we twee enzymen die betrokken zijn bij de afbraak van gluten in de darmholte. Coeliakie is een complexe, multifactoriële genetische aandoening die vóórkomt bij ongeveer 1% van de bevolking. Een genetische gevoeligheid voor coeliakie houdt voor patiënten in dat zij niet een normaal

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35287 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Poortvliet, Rosalinde Title: New perspectives on cardiovascular risk prediction

Nadere informatie

Individuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief

Individuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan

Nadere informatie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie

Samenvatting Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Beloop van beperkingen in activiteiten bij oudere patiënten met artrose van heup of knie Zoals beschreven in hoofdstuk 1, is artrose een chronische ziekte die vaak voorkomt bij ouderen en in het bijzonder

Nadere informatie

NEDERLANDSE SAMENVATTING

NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING Moleculaire analyse van sputum voor de diagnostiek van longkanker Motivering van dit proefschrift Longkanker kent de hoogste mortaliteit van alle kankers. Dit komt doordat de ziekte

Nadere informatie

Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren

Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van

Nadere informatie

PALB2 en het risico op borstkanker

PALB2 en het risico op borstkanker PALB2 en het risico op borstkanker Deze informatie is tot stand gekomen met hulp van de werkgroep Oncogenetica (WKO) van de Vereniging Klinische Genetica Nederland (VKGN) Maart 2018 Inleiding Met betrekking

Nadere informatie

ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN

ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN ONDERZOEK IN VLOKKEN E VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN Afdeling Genetica UMCG 2 Onderzoek in vlokken of in vruchtwater bij echoafwijkingen. U bent

Nadere informatie

Sam envatting en conclusies T E N

Sam envatting en conclusies T E N Sam envatting en conclusies T E N Samenvatting en conclusies Samenvatting en conclusies Sinds de zeventigerjaren van de vorige eeuw zijn families beschreven met dominant overervende herseninfarcten,dementie

Nadere informatie

Samenvatting van dr. J.J. Koornstra (maag-darm-leverarts) en prof. dr. R.M.W.Hofstra

Samenvatting van dr. J.J. Koornstra (maag-darm-leverarts) en prof. dr. R.M.W.Hofstra Medische Publieksacademie UMCG Thema: Dikkedarmkanker Samenvatting van dr. J.J. Koornstra (maag-darm-leverarts) en prof. dr. R.M.W.Hofstra (moleculair geneticus). Dikkedarmkanker is één van de meest voorkomende

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting 11 Nederlandse Samenvatting 113 Chapter 11 Dikke darmkanker (colorectaal carcinoom, CRC) is een veelvoorkomend gezwel in de westerse wereld en is na longkanker de belangrijkste oorzaak van sterfte aan

Nadere informatie

Genetische factoren bij eetstoornissen. Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is

Genetische factoren bij eetstoornissen. Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen ontwikkelen. Wel is gebleken dat er niet één oorzaak is, maar dat verschillende factoren een rol spelen

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nieuwe vooruitzichten in de karakterisering en behandeling van acute myeloïde leukemie Nederlandse samenvatting 134 Acute myeloïde leukemie (AML) is een vorm van bloedkanker, een kwaadaardige aandoening

Nadere informatie

Risk factors for renal function abnormalities

Risk factors for renal function abnormalities Risk factors for renal function abnormalities Nederlandse samenvatting Dit proefschrift probeert mogelijke risicofactoren voor progressief nierfunctieverlies te identificeren in een niet-diabetische populatie.

Nadere informatie

Chirurgie / mammacare

Chirurgie / mammacare 1/6 Chirurgie / mammacare Inhoudsopgave Pagina Inleiding 2 Indicaties voor erfelijke aanleg 2 Hoe ontstaat erfelijke aanleg 3 BRCA 5 Chek2-gen 5 Erfelijkheidsonderzoek 6 Erfelijke aanleg en gevolgen 6

Nadere informatie

Hoe informeer ik mijn familie bij erfelijke of familiaire aanleg voor kanker?

Hoe informeer ik mijn familie bij erfelijke of familiaire aanleg voor kanker? Hoe informeer ik mijn familie bij erfelijke of familiaire aanleg voor kanker? Brochure voor patiënten en familieleden Inhoud 1. Inleiding 2. Erfelijke en familiaire kanker 3. Waarom familie informeren?

Nadere informatie

Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen

Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen In onze bevolking heeft iedere vrouw een risico van ongeveer 10% om in de loop van haar leven borstkanker te krijgen en 1,5% om eierstokkanker

Nadere informatie

Chapter 10. Nederlandse samenvatting

Chapter 10. Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Hereditair Nonpolyposis Colorectaal Carcinoom, afgekort als (HNPCC), ook wel Lynch syndroom genoemd, is een autosomaal dominante erfelijke aandoening met een hoge penetrantie (80-85%),

Nadere informatie

Chapter 9. Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae

Chapter 9. Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae Chapter 9 Nederlandse samenvatting References Appendices Publications Curriculum vitae Nederlandse samenvatting Genetische factoren bij eetstoornissen Het is nog onvoldoende bekend waarom mensen eetstoornissen

Nadere informatie

Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen

Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen Borst- en/of eierstokkanker: Erfelijk risico en genetisch testen In onze bevolking heeft iedere vrouw een risico van ongeveer 10% om in de loop van haar leven borstkanker te krijgen en 1,5% om eierstokkanker

Nadere informatie

DUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING

DUTCH SUMMARY NEDERLANDSE SAMENVATTING NEDERLANDSE SAMENVATTING 205 Het is niet zonder reden dat autoriteiten wereldwijd aandacht besteden aan programma s en interventies om mensen meer te laten bewegen. Sportactiviteiten van gemiddelde tot

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35283 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/35283 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/35283 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Charehbili, Ayoub Title: Optimising preoperative systemic therapy for breast cancer

Nadere informatie

Klinische Genetica. Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting

Klinische Genetica. Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting Klinische Genetica Erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting Klinische Genetica Inhoud Inleiding 3 Een verzoek om erfelijkheidsonderzoek en -voorlichting 3 Wachten op de uitslag 3 Kosten 4 Het doel van

Nadere informatie

Dialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief

Dialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De onderzoeken beschreven in dit proefschrift zijn onderdeel van een grootschalig onderzoek naar individuele verschillen in algemene cognitieve vaardigheden. Algemene cognitieve

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Eenvoudig verhaal De laatste 20 jaar zijn ziekenhuisuitbraken en infecties veroorzaakt door de tot dan toe als onschuldig beschouwde darmbacterie Enterococcus faecium sterk toegenomen.

Nadere informatie

Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker

Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker informatie voor patiënten 2 Erfelijke borst-, eierstoken eileiderkanker deze brochure is bedoeld voor wie meer wil weten over erfelijkheid bij borst-, eierstok-

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting. Nederlandse samenvatting Lateralisatie en schizofrenie

Nederlandse Samenvatting. Nederlandse samenvatting Lateralisatie en schizofrenie Nederlandse samenvatting Lateralisatie en schizofrenie 255 256 De twee hersenhelften, de hemisferen, van het menselijke brein verschillen zowel in vorm als in functie. In sommige hersenfuncties, zoals

Nadere informatie

SUMMARY. Samenvatting

SUMMARY. Samenvatting SUMMARY Samenvatting 165 166 SAMENVATTING Overgewicht en obesitas bij kinderen is een steeds groter wordend probleem. Eén van de gevolgen ervan is het ontstaan van hypertensie (een te hoge bloeddruk).

Nadere informatie

Samenvatting. Chapter12

Samenvatting. Chapter12 Samenvatting Chapter12 Coinfectie met Mycobacterium Tuberculose tijdens HIV-infectie is een groot probleem in de derde wereld, daar dit leidt tot een grotere sterfte. (hoofdstuk I) In de studies beschreven

Nadere informatie

NEDERLANDSE 8 SAMENVAT TING VooR NIET-INGEWIJDEN PTER A H C

NEDERLANDSE 8 SAMENVAT TING VooR NIET-INGEWIJDEN PTER A H C Nederl andse samenvat ting voor nie t-inge wijden 8 CHAPTER nederlandse samenvatting Inleiding In 2006 rookte 28% van de Nederlandse bevolking gemiddeld 15 sigaretten per dag. Jaarlijks overlijden circa

Nadere informatie

BRCA diagnostiek en PARP inhibitoren

BRCA diagnostiek en PARP inhibitoren BRCA diagnostiek en PARP inhibitoren Ovariumcarcinoom Hooggradig sereus ovariumcarcinoom (HGSOC) Ongeveer 50% vertoont een defect in een gen betrokken bij homologe recombinatie gemedieerde DNA reparatie

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Samenvatting 11 Samenvatting Bloedarmoede, vaak aangeduid als anemie, is een veelbesproken onderwerp in de medische literatuur. Clinici en onderzoekers buigen zich al vele jaren over de oorzaken en gevolgen

Nadere informatie

Algemene aspecten van erfelijkheid. Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek?

Algemene aspecten van erfelijkheid. Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek? Erfelijke nierziekten: algemene aspecten van erfelijkheid, overerving en erfelijkheidsadvies Nine Knoers Klinisch Geneticus Commissie Erfelijke Nierziekten NVN 4 november 2006 HUMAN GENETICS NIJMEGEN Inhoud

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting Samenvatting In de diagnose en prognose van hartfalen hebben B-type Natriuretisch Peptide (BNP) en N-terminaal probnp (NT-proBNP) in de afgelopen jaren hun waarde bewezen. Tegenwoordig

Nadere informatie

Familiair Melanoom. Genetische predispositie melanoom: wanneer indicatie voor erfelijkheidsonderzoek en consequenties voor de behandeling en follow up

Familiair Melanoom. Genetische predispositie melanoom: wanneer indicatie voor erfelijkheidsonderzoek en consequenties voor de behandeling en follow up Familiair Melanoom Genetische predispositie melanoom: wanneer indicatie voor erfelijkheidsonderzoek en consequenties voor de behandeling en follow up Remco van Doorn Disclosure (potentiële) belangenverstrengeling

Nadere informatie

How to present online information to older cancer patients N. Bol

How to present online information to older cancer patients N. Bol How to present online information to older cancer patients N. Bol Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Dutch summary (Nederlandse samenvatting) Goede informatievoorziening is essentieel voor effectieve

Nadere informatie

Chapter IV-3. Nederlandse samenvatting

Chapter IV-3. Nederlandse samenvatting Chapter IV-3 Nederlandse samenvatting 169 Chapter 4 In 1956 werd door Tjio en Levan het correcte aantal chromosomen in een menselijke cel gepubliceerd (n = 46). Op basis van deze bevinding werd een techniek

Nadere informatie

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation

Cover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Deelen, Joris Title: Genetic and biomarker studies of human longevity Issue Date:

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting Het onderwerp van dit proefschrift is depressieve en angst symptomen in chronische dialyse patiënten en andere patiënten. Het proefschrift bestaat uit twee delen (deel A en deel

Nadere informatie

A c. Dutch Summary 257

A c. Dutch Summary 257 Samenvatting 256 Samenvatting Dit proefschrift beschrijft de resultaten van twee longitudinale en een cross-sectioneel onderzoek. Het eerste longitudinale onderzoek betrof de ontwikkeling van probleemgedrag

Nadere informatie

Samenvatting Samenvatting Bij patiënten die met antikanker geneesmiddelen worden behandeld wordt een grote interindividuele variabiliteit gezien in de antitumor werking en de bijwerkingen. Naast klinische

Nadere informatie