Sportparticipatie 2008

Transcriptie

1 Sportparticipatie 2008 O&S juli 2009

2

3 Kort samengevat In het najaar van 2008 is de sportparticipatie van bewoners van de gemeente s-hertogenbosch onderzocht. Het onderzoek is gehouden onder bewoners van jaar. Er is onder andere gekeken naar sportdeelname, lidmaatschap van sportverenigingen en tevredenheid met sportvoorzieningen. Doel van het onderzoek is inzicht geven in het sportgedrag van de bewoners. Hiermee kan het sportbeleid waar nodig aangepast worden. Sportparticipatie Het aandeel sporters in de gemeente s-hertogenbosch is in 2008 licht gedaald: 68% van de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch sport minimaal 1 keer per maand. Dit is iets minder dan in 2006, maar nog steeds hoger dan het landelijk gemiddelde. Het aandeel sporters verschilt van wijk tot wijk. Het aandeel sporters is het hoogst in Rosmalen Zuid, het laagst in West. Mannen, jongeren, hoger opgeleiden, mensen met een hoger inkomen, autochtone Nederlanders en mensen met een gezond gewicht sporten relatief meer. Vooral laag opgeleiden, mensen met een midden inkomen en mensen met overgewicht zijn tussen 2006 en 2008 minder gaan sporten. (On)georganiseerd sporten Het sporten in verenigingsverband lijkt in populariteit af te nemen. Sinds 2001 was het aandeel sporters dat in verenigingsverband sport niet zo laag. Vooral laag opgeleiden en mensen met een midden inkomen zijn minder in verenigingsverband gaan sporten. Mannen, jongeren, autochtonen, hoog opgeleiden, mensen met een hoog inkomen en mensen met een gezond gewicht sporten vaker dan gemiddeld bij een sportvereniging. Tot 2006 was er sprake van een toenemende individualisering van sporters. Deze ontwikkeling is tot staan gekomen. In 2008 is het aandeel sporters dat alleen sport ongeveer even groot als in De top 3 van sporten zijn fitness conditie (29%), fitness kracht (16%) en wandelsport (16%). Dit zijn allen sporten die individueel beoefend kunnen worden. Sportvoorzieningen Een groot deel van de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch (69%) is tevreden over de kwaliteit van de sportvoorzieningen. Slechts 5% vindt de kwaliteit matig of onvoldoende. Over de mogelijkheden om te sporten in de openbare ruimte is men minder tevreden: 53% vindt dat er voldoende mogelijkheden zijn. De tevredenheid is wel gestegen ten opzichte van Het percentage mensen dat sportvoorzieningen mist is sinds 2006 toegenomen. Men zegt vooral voorzieningen voor jeugd van 13 t/m 18 jaar (10%), jeugd t/m 12 jaar (9%) en voor mensen van 55 jaar en ouder (9%) te missen. Welzijn Voor ruim de helft van de sporters is zijn of haar gezondheid de belangrijkste reden om te sporten. Sporters blijken zich ook duidelijk gezonder te voelen: gemiddeld beoordeelt 87% van de bewoners de eigen gezondheid als (zeer) goed of uitstekend. Van de sporters is dit 91%. Sporters hebben ook minder vaak te kampen met (ernstig) overgewicht. Gemiddeld is dit 42%. Onder sporters 37%. 3

4 Hoewel gezelligheid en sociale contacten maar voor 9% van de sporters de belangrijkste reden is om te sporten, blijken sporters zich iets minder vaak eenzaam te voelen. Zeven procent van de sporters vindt dat ze te weinig sociale contacten hebben, tegen 11% van de niet-sporters. Sportdeelname onder mensen met een beperking is beduidend lager dan gemiddeld. Van de mensen die beperkt of ernstig beperkt zijn sport tweederde niet of nauwelijks. Bij mensen die niet of nauwelijks beperkt zijn is dat iets meer dan een kwart. Doelgroepen Hoe ouder men wordt, hoe minder men sport. Vooral onder 65-plussers is de sportparticipatie laag. Als men sport, sport men vooral in zelfgeorganiseerd groepsverband. Fitness conditie en wandelsport zijn populaire sporten onder 50-plussers. Fitness conditie is ook onder jongeren populair, maar ook fitness kracht. Jongeren sporten veelal in verenigings- of commercieel verband. Van alle groepen is de sportparticipatie onder jongeren (81%) het hoogst. Het laagst is de sportparticipatie onder niet-westerse allochtonen: slechts 48% sport minimaal één keer per maand. Favoriete sporten zijn fitness conditie en fitness kracht. Ook relatief populair is zwemmen. Evenals senioren sporten zij het meest in zelfgeorganiseerd groepsverband. BOS(ch)-gebieden Vijf gebieden krijgen op het gebied van sport extra aandacht van de gemeente. Dit zijn de BOS(ch)-gebieden. In deze gebieden blijkt de sportparticipatie beduidend lager te liggen dan gemiddeld. Van de BOS(ch)-gebieden zegt 35% nooit te sporten, gemiddeld is dit 22%. De top tien van favoriete sporten verschilt nauwelijks van gemiddeld. Men doet wel iets meer aan fitness (zowel conditie als kracht) en iets minder aan tennis en golf. Bewoners van de BOS(ch)-gebieden beoordelen hun eigen gezondheid minder goed dan gemiddeld. Ruim 20% noemt de eigen gezondheid slecht of matig. Ook heeft bijna de helft van de bewoners te maken met enige mate van overgewicht. 4

5 Inhoudsopgave Kort samengevat...3 Inhoudsopgave Inleiding Aanleiding en doel Methodiek Leeswijzer Sportparticipatie Sportverenigingen Sportvoorzieningen Sport en welzijn Doelgroepen van het sportbeleid Niet-westerse allochtonen Senioren Jongeren BOS(ch)-gebieden...32 Bijlage A Kaart BOS(ch)-gebieden

6

7 1. Inleiding 1.1 Aanleiding en doel Najaar 2008 heeft de afdeling Onderzoek en Statistiek voor de vierde keer onderzoek gedaan naar sportparticipatie onder de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch. Dit in opdracht van de afdeling Sport en Recreatie. Doel van het onderzoek is het inzichtelijk maken wie aan sportactiviteiten deelnemen, waar en op welke wijze dit gebeurt. Met de uitkomsten van dit onderzoek kan de afdeling Sport en Recreatie haar beleid waar nodig aanpassen. De huidige doelstellingen en het toekomstbeeld van sport in s-hertogenbosch voor 2012 zijn vastgelegd in de Sportvisie s- Hertogenbosch: De sportieve kracht van de stad (Gemeente s-hertogenbosch, 2008) 1. Het onderzoek is gedaan volgens de landelijke Richtlijn Sportonderzoek (RSO). Hierdoor is het mogelijk de uitkomsten met andere steden te vergelijken. Het onderzoek is eerder uitgevoerd in 2001, 2004 en Daarom is het ook mogelijk om vergelijkingen te maken in de tijd. Binnen het kader van dit onderzoek onderscheiden sporters zich van niet-sporters door minimaal maandelijks te sporten. Dit volgens de definitie van de RSO. 1.2 Methodiek In het najaar van 2008 zijn enquêtes verstuurd naar inwoners van de gemeente s- Hertogenbosch tussen de 18 en 84 jaar. Ongeveer inwoners hebben de vragenlijst ingevuld. Dit betekent een responspercentage van ca. 30%. Voor het verzamelen van de gegevens is in dit onderzoek gebruik gemaakt van een enquête die zowel schriftelijk als digitaal kon worden ingevuld. Deze enquêtes zijn aangevuld met een telefonisch onderzoek onder ongeveer 200 niet-westerse allochtonen. 1.3 Leeswijzer In dit onderzoek worden verschillende aspecten met betrekking tot het onderwerp sport in s- Hertogenbosch beschreven. Naast de sportdeelname van de inwoners van de gemeente s- Hertogenbosch wordt gekeken naar lidmaatschap van verenigingen en deelname aan trainingen of competities, de tevredenheid over sportvoorzieningen en het verband tussen sport en welzijn. Daarnaast is er extra aandacht voor de doelgroepen van het sportbeleid en de inwoners van de BOS(ch)-gebieden. Dit zijn gebieden in de gemeente s-hertogenbosch, die op basis van gegevens uit eerder onderzoek extra aandacht verdienen. Naast de rapportage worden gedetailleerde gegevens weergegeven in het tabellenboek. Hierin staan alle gegevens uit het onderzoek, waaronder alle percentages van de vragen uit de vragenlijst, RSOkentallen en gegevens per groep op basis van leeftijd, etniciteit enz. 1 Gemeente s-hertogenbosch, Sportvisie s-hertogenbosch: de sportieve kracht van de stad (2008). 7

8

9 2. Sportparticipatie De gemeente s-hertogenbosch wil de sportparticipatie onder de inwoners van de gemeente s- Hertogenbosch bevorderen. Daarvoor is het van belang te weten hoe het gesteld is met sportparticipatie van de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch in 2008 en hoe deze is ontwikkeld in de afgelopen jaren. Het gaat bij sportparticipatie om activiteiten die worden beoefend volgens gebruiken en regels uit de sportwereld. Sportparticipatie s-hertogenbosch boven landelijk gemiddelde 68% van de bewoners van de gemeente s-hertogenbosch sport in 2008 minimaal maandelijks. Het aandeel sporters is hiermee ten opzichte van 2006 licht gedaald. Het SCP berichtte onlangs dat het aandeel sporters in Nederland tot 2007 licht bleef stijgen, van 61% in 2003 tot 65% in 2007 (SCP, 2008) 2. Toch blijft het aandeel sporters in s-hertogenbosch hoger dan gemiddeld in Nederland (65%). Figuur 1: Aandeel (minimaal maandelijkse) sporters % % % % Nederland 's-hertogenbosch 2 Sociaal en cultureel planbureau, Rapportage sport 2008 (2008). 9

10 Afname sporters niet in alle wijken gelijk Net als in 2006 is het aandeel sporters in West het laagst. Wel is het aandeel sporters redelijk stabiel te noemen in deze wijk. Dit kan niet worden gezegd van de wijken Muntel/Vliert, Empel en Noord, waar het aandeel niet-sporters is toegenomen. In vergelijking met het aandeel sporters in de gemeente s-hertogenbosch is er een viertal wijken dat het slechter doet dan gemiddeld. Dit zijn dezelfde wijken als in 2006, namelijk Graafsepoort, Muntel/ Vliert, Noord en West. Figuur 2: Mate van sportparticipatie per wijk 's-hertogenbosch % 28% 32% 's-hertogenbosch % 29% 29% 's-hertogenbosch % 27% 31% 's-hertogenbosch % 32% 34% BOS(ch)-gebieden 31% 24% 45% Rosmalen Zuid 46% 32% 22% Maaspoort 40% 36% 24% Empel 45% 30% 25% Rosmalen Noord 43% 30% 26% De Groote Wielen 44% 30% 27% Binnenstad 48% 24% 27% Engelen 42% 30% 28% Zuidoost 44% 26% 31% Graafsepoort 38% 28% 34% Muntel/ Vliert 37% 29% 34% Noord 37% 24% 39% West 28% 27% 44% minimaal w ekelijks sporten minimaal maandelijks sporten, maar niet w ekelijks niet of nauw elijks sporten 10

11 Afname sporters verschilt per groep Behalve verschillen tussen de wijken, zijn er ook verschillen in sportparticipatie naar achtergrondkenmerken te ontdekken. Net als in 2006 bevinden zich in 2008 onder mannen, jongeren (18-34 jaar), hoger opgeleiden, mensen met een hoger inkomen, autochtone Nederlanders en mensen met een gezond gewicht relatief meer sporters (minimaal maandelijks) dan onder andere inwoners van s-hertogenbosch. In de figuur hiernaast is ook te zien in welke groepen het aandeel sporters het meest is gedaald sinds Een significante afname van het aandeel sporters is te zien bij laag opgeleiden, mensen met een midden inkomen en mensen met overgewicht. Ook bij andere groepen is een afname van sporters waar te nemen; jarigen en autochtone Nederlanders. Deze laatst genoemde dalingen geven slechts een indicatie, ze zijn niet significant. Figuur 3: Percentage (minimaal maandelijks) sporters naar achtergrondkenmerken kenmerk sporters geslacht man 70% 74% vrouw 66% 69% leeftijd % 81% % 81% % 73% % 68% % 66% % 58% etniciteit autochtonen 72% 76% westerse allochtonen 63% 62% niet-westerse allochtoon 48% 49% opleiding laag 50% 57% midden 72% 72% hoog 78% 82% netto inkomen laag 50% 50% midden 67% 73% hoog 79% 86% BMI te licht 62% 49% gezond gewicht 74% 74% overgewicht 64% 71% ernstig overgewicht 50% 55% 11

12 Fitness steeds populairder, populariteit overige top 10 sporten daalt licht Fitness conditie is in s-hertogenbosch de populairste sport. De tweede plek wordt ingenomen door fitness kracht. Deze sport is in populariteit sterk gestegen, in 2006 was fitness kracht de vijfde sport. Hierdoor zijn wandelsport en hardlopen respectievelijk nummer drie en vier geworden. De populariteit van fitness conditie is ten opzichte van 2006 ongeveer gelijk gebleven. Wel is fitness conditie sinds 2001 duidelijk populairder geworden. Ook landelijk gezien wordt fitness steeds populairder. De toenemende populariteit van fitness is in Nederland zelfs grotendeels verantwoordelijk voor de toename in sportparticipatie sinds de vroege jaren negentig (SCP). De populariteit van wandelsport in s-hertogenbosch lijkt na een stijging tot 2006 tot staan te zijn gebracht. De populariteit van tennis, zwemsport, veldvoetbal en aerobics is de laatste jaren iets afgenomen. Figuur 4: Top tien meest favoriete sporten, ontwikkeling sinds fitness conditie 29% fitness kracht w andelsport hardlopen/ joggen/ trimmen 16% 15% 16% w ielrennen/ mountainbiken tennis zw emsport 10% 11% 12% veldvoetbal aerobics/ steps golf 5% 5% 5% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

13 Gezondheid is de belangrijkste reden om te sporten In 2008 is voor het eerst gevraagd wat voor de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch de belangrijkste reden is om te sporten. Hierbij konden ze kiezen uit acht mogelijkheden. Ruim de helft van de sporters sport omdat het goed is voor de gezondheid, conditie en weerstand. Hiermee is gezondheid veruit de belangrijkste reden voor de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch om te sporten. Hierna is ik vind sport een leuke vorm van vrijetijdsbesteding voor 16% de belangrijkste reden om te sporten. Als mensen anders hebben ingevuld werd onder andere genoemd; de combinatie gezondheid en ontspanning en medische redenen. Figuur 5: Wat is voor u de belangrijkste reden om te sporten? Ik sport omdat het goed is voor mijn gezondheid, conditie en weerstand 57% Ik vind sport een leuke vorm van vrijetijdsbesteding 16% Ik sport voor de gezelligheid en het opdoen van sociale contacten 9% Sporten is voor mij een goede manier om stress te verminderen Door te sporten blijf/kom ik op mijn streefgewicht Sporten geeft mij een goed humeur Ik sport om te presteren, beter te zijn dan anderen Anders 5% 5% 3% 1% 4% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 13

14 Sporters behalen alleen in de zomer de bewegingsnorm vaker dan niet-sporters Bewegen is belangrijk voor een goede gezondheid. Om dit te meten is de bewegingsnorm ontwikkeld. Je voldoet aan de bewegingsnorm wanneer je minimaal 5 dagen per week een half uur matig intensief beweegt. Onder matig intensief bewegen vallen activiteiten waardoor de ademhaling en hartslag licht gaan stijgen, zoals fietsen, goed doorstappen, het gras maaien, traplopen, dansen e.d. De helft van de inwoners van gemeente s-hertogenbosch behaalt in 2008 de bewegingsnorm in de zomer, in de winter is dit 37%. Zowel voor de zomer als voor de winter is dit aandeel afgenomen sinds Opvallend is dat er tussen sporters (minimaal maandelijks) en niet-sporters (niet of nauwelijks) geen verschil is wat betreft het halen van de bewegingsnorm in de winter, terwijl deze in de zomer wel duidelijk aanwezig is. Figuur 6: Sportparticipatie en het behalen van de bewegingsnorm zomer en winter minimaal maandelijks sporten niet of nauwelijks sporten 's-hertogenbosch % 36% 37% 43% 50% 52% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% bewegingsnorm zomer bewegingsnorm winter 14

15 3. Sportverenigingen Sporters kunnen hun sport beoefenen op verschillende manieren. Bijvoorbeeld bij een sportvereniging of sportclub of als deelnemer aan een evenement, zoals een sportvakantie, bedrijfssport of een georganiseerd toernooi. Een sporter kan ook ongeorganiseerd sporten. Dit kan alleen, maar ook in groepsverband. We spreken in het vervolg van gebonden (als lid of deelnemer) en ongebonden sporters (ongeorganiseerd of zelf georganiseerd). Gebonden en ongebonden sport sluiten elkaar daarbij niet uit. Individualisering neemt niet meer toe Uit eerder onderzoek naar sportparticipatie in de gemeente s-hertogenbosch bleek dat er sprake was van individualisering onder de sporters. Dit blijkt onder andere uit het feit dat de populairste sporten veelal uit sporten bestaan die je individueel kan beoefenen. Ook dit jaar zijn de twee populairste sporten (fitness conditie en fitness kracht) sporten die voornamelijk individueel kunnen worden beoefend. Toch lijkt de individualisering onder sporters niet meer toe te nemen. Het aandeel sporters dat alleen sport nam tussen 2001 en 2006 sterk toe (zie onderstaande figuur). In 2008 is het aandeel sporters dat alleen sport echter niet verder toegenomen. Ook de daling in het aandeel mensen dat zelfgeorganiseerd in groepsverband sport tussen 2001 en 2006 zet niet door in Daarnaast loopt het sporten in verenigingsverband en in commercieel verband ook steeds verder terug. Figuur 7: Percentage sporters dat in (on)gebonden verband sport, ontwikkeling sinds (meerdere antwoorden mogelijk) ongebonden alleen, ongeorganiseerd zelf georganiseerd, in groepsverband 24% 35% gebonden verenigingsverband commercieel verband 27% 33% ander verband 18% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45%

16 Jongeren sporten het meest in verenigingsverband Aangezien het sporten in verenigingsverband steeds meer afneemt, en de gemeente sporten in verenigingsverband juist wil stimuleren, is het van belang welke groepen mensen er wel en niet in verenigingsverband sporten. De mensen die anno 2008 meer dan gemiddeld sporten in verenigingsverband zijn jongeren (18-34 jarigen), hoog opgeleiden, mensen met een hoog inkomen mannen, autochtonen en mensen met een gezond gewicht sporten vaker dan gemiddeld bij een sportvereniging. De cijfers uit 2006 laten hetzelfde beeld zien. Naast de huidige stand van zaken is ook te zien in welke groepen het sporten in verenigingsverband het meest is veranderd sinds Een significante afname van het sporters bij een sportvereniging is te zien bij laag opgeleiden en mensen met een midden inkomen. Ook bij andere groepen is een afname in sporten in verenigingsverband waar te nemen; mannen, jarigen en mensen met een hoog inkomen. Deze laatste dalingen geven slechts een indicatie, ze zijn niet significant. Figuur 8: kenmerk geslacht Percentage sporten in verenigingsverband naar achtergrondkenmerken Sporten in verenigingsverband man 38% 42% vrouw 29% 30% leeftijd % 48% % 42% % 37% % 33% % 32% % 24% etniciteit autochtonen 37% 39% westerse allochtonen 30% 31% niet-westerse allochtoon 15% 18% opleiding laag 23% 26% midden 34% 37% hoog 40% 42% netto inkomen laag 24% 22% midden 30% 35% hoog 44% 50% BMI te licht 31% 30% gezond gewicht 35% 39% overgewicht 32% 34% ernstig overgewicht 21% 19% Deelname aan trainingen en competities daalt licht Aan de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch is gevraagd of zij de afgelopen 12 maanden hebben deelgenomen aan trainingen, lessen, competitie en/of toernooien. Vooral de deelname aan lessen/cursussen en trainingen is sinds 2001 teruggelopen. Maar ook deelname aan competitie, toernooien en sportevenementen neemt steeds verder af. Vooral senioren (55 plussers) niet-westers allochtonen, laag opgeleiden, mensen met een laag inkomen en mensen met ernstig overgewicht nemen minder dan gemiddeld deel aan lessen/ cursussen/ trainingen en competitie/ toernooien/ sportevenementen. Mannen nemen minder vaak deel aan lessen/ cursussen of trainingen en vrouwen nemen minder vaak deel aan competitie/ toernooien of sportevenementen. Vooral mannen 65 plussers, laag opgeleiden en autochtonen zijn minder deel gaan nemen aan lessen/ cursussen of trainingen. De afname in deelname aan competitie, toernooien of 16

17 sportevenementen is hoofdzakelijk te vinden bij mannen, 55 tot 64 jarigen, laag opgeleiden, nietwesters allochtonen en mensen met een midden inkomen. Figuur 9: Percentage inwoners dat deelneemt aan lessen/ cursussen/ trainingen of competitie/ toernooien. lessen/ cursussen /trainingen 35% competitie /toernooien /sportevenementen 23% 0% 10% 20% 30% 40% 50% Tevredenheid over mogelijkheden om te sporten in verenigingsverband is hoog Het aandeel inwoners dat vindt dat er voldoende mogelijkheden zijn om te sporten in verenigingsverband is toegenomen van 57% in 2001 tot 71% in Op dit moment vindt 10% dat er matig of onvoldoende mogelijkheden zijn om te sporten in verenigingsverband. Dit komt vooral omdat deze inwoners de verenigingen te duur vinden (39%). Ook vindt 35% van de sporters, die niet tevreden zijn over de mogelijkheden om te sporten in verenigingsverband, de tijden om te sporten in verenigingsverband beperkt. Figuur 10: Het percentage mensen dat vindt dat er voldoende mogelijkheden zijn om te sporten in verenigingsverband binnen de gemeente s-hertogenbosch % 10% 19% % 13% 19% % 14% 26% % 16% 27% (ruim) voldoende matig/ onvoldoende weet niet, geen mening 17

18 4. Sportvoorzieningen Om te kunnen sporten maken mensen veelal gebruik van voorzieningen. Naast de aanwezigheid en het gebruik van sportvoorzieningen, speelt de kwaliteit van deze voorzieningen een belangrijke rol. Aan de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch zijn dan ook vragen gesteld die betrekking hebben op de mogelijkheden om te sporten in de openbare ruimte en over de kwaliteit van de sportvoorzieningen. Veel sporters gebruiken binnensportaccommodaties Wanneer sporters gebruik maken van sportvoorzieningen dan gaat het in de meeste gevallen om binnensportaccommodaties binnen de gemeente s-hertogenbosch, zoals een sporthal, gymnastieklokaal of een sportschool. Ook andersoortige voorzieningen (park, bos, openbare weg) worden veel gebruikt, zowel binnen als buiten de gemeente s-hertogenbosch. Figuur 11: In wat voor soort voorziening heeft u deze sporten de afgelopen 12 maanden beoefend? Officiële binnensportaccomodatie 22% 58% Officiële buitensportaccomodatie 17% 24% Sportvoorziening in de openbare ruimte 3% 5% Andersoortige voorziening 40% 51% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% binnen 's-hertogenbosch buiten 's-hertogenbosch 18

19 Tevredenheid kwaliteit sportvoorzieningen blijft hoog In 2008 vindt een meerderheid (69%) van de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch de kwaliteit van de sportvoorzieningen binnen de gemeente s-hertogenbosch in het algemeen voldoende of goed. Slechts 5% vindt de kwaliteit matig of onvoldoende. Ook geven maar weinig inwoners aan dat ze bepaalde sportvoorzieningen missen. Als ze iets missen, dan is er vooral behoefte aan sportvoorzieningen in de openbare ruimte. Ten opzichte van 2006 is de tevredenheid over de kwaliteit van de voorzieningen iets gestegen. In 2006 was er nog sprake van een duidelijke stijging in de tevredenheid over de kwaliteit van sportvoorzieningen ten opzichte van eerdere jaren. Figuur 12: Het percentage mensen dat de kwaliteit van de sportvoorzieningen binnen de gemeente s-hertogenbosch over het algemeen voldoende vindt % 5% 26% % 7% 26% % 9% 29% % 11% 29% goed/ (ruim) voldoende matig/ onvoldoende weet niet, geen mening Tevredenheid met mogelijkheden om te sporten in de openbare ruimte neemt toe Van de inwoners van de gemeente s-hertogenbosch vindt 53% dat er voldoende mogelijkheden zijn om te sporten in de openbare ruimte. De tevredenheid is hiermee gestegen ten opzichte van Aan de andere kant is het aandeel inwoners dat ontevreden is, gedaald. Van de inwoners die ontevreden zijn, vindt het grootste deel (38%) dat er te weinig grasveldjes in de buurt zijn. Andere redenen die inwoners vaak invullen zijn te weinig pleintjes (34%) en te weinig paden en wegen in de omgeving (33%). Opvallend is dat het aandeel inwoners dat de voorzieningen vies of slecht onderhouden vindt, is gedaald ten opzichte van Figuur 13: Het percentage mensen dat de mogelijkheden om te sporten/ bewegen in de openbare ruimte (pleintjes, trapveldjes, parken, bos, etc.) binnen de gemeente s-hertogenbosch voldoende vindt? % 25% 22% % 29% 23% % 31% 28% % 32% 28% (ruim) voldoende matig/ onvoldoende weet niet, geen mening 19

20 Aandeel dat sportvoorzieningen mist is toegenomen Het percentage mensen dat sportvoorzieningen mist is sinds 2006 flink toegenomen. Op dit moment mist bijna een derde sportvoorzieningen voor een bepaalde groep mensen. Een op de vijf mensen mist geen sportvoorzieningen. De mensen die sportvoorzieningen missen, missen vooral voorzieningen voor jeugd van 13 t/m 18 jaar (10%), jeugd t/m 12 jaar (9%) en voor mensen van 55 jaar en ouder (9%). De helft weet niet of er sportvoorzieningen missen voor bepaalde groepen, of heeft hier geen mening over. Figuur 14: Het percentage mensen dat al dan niet sportvoorzieningen mist voor bepaalde groepen binnen de gemeente s-hertogenbosch % 20% 49% % 29% 45% % 28% 43% % 26% 47% Ja, mist sportvoorzieningen nee, mist geen sportvoorzieningen weet niet geen mening Een derde mist een bepaald soort sportvoorziening Het aandeel mensen dat een bepaald soort sportvoorziening mist binnen de gemeente s- Hertogenbosch is niet veel veranderd de laatste jaren. Ongeveer een derde van de mensen mist een bepaald soort sportvoorziening. Als de mensen een sportvoorziening missen, gaat het in de meeste gevallen (15%) om voorzieningen om te kunnen sporten in de openbare ruimte (pleintjes etc.). Dit was in 2006 ook het geval. Figuur 15: Het percentage mensen dat al dan niet een bepaald soort sportvoorziening mist binnen de gemeente s- Hertogenbosch % 26% 41% % 25% 39% % 26% 39% % 23% 42% Ja, mist sportvoorzieningen nee, mist geen sportvoorzieningen weet niet geen mening 20

21 5. Sport en welzijn Er wordt verondersteld dat sportdeelname een positief effect heeft op de gezondheid en het welzijn van mensen. Om dit na te gaan zijn in 2008 voor het eerst ook vragen over gezondheid in de vragenlijst opgenomen. In dit hoofdstuk komt onder andere aan bod of er verschillen zichtbaar zijn tussen sporters en sporters t.a.v. gezond voelen en de Body Mass Index (BMI) 3. Ook wordt er gekeken naar het verband tussen sport en eenzaamheid en de deelname aan sport door mensen met een beperking. Omdat deze vragen in 2008 voor het eerst zijn gesteld, is er nog geen tijdsvergelijking mogelijk. Sporters voelen zich gezonder Sporten heeft een positief effect op de mate waarin mensen zich gezond voelen. In totaal noemt 87% van alle inwoners van de gemeente s-hertogenbosch zijn of haar gezondheid goed, zeer goed of uitstekend. Onder sporters is dit percentage hoger, namelijk 91%. Inwoners die minder dan één keer per maand sporten zijn minder tevreden over hun eigen gezondheid. Hiervan noemt 75% de gezondheid (zeer) goed of uitstekend. Figuur 16: Percentage mensen met een (zeer) goede of uitstekende gezondheid, naar sportparticipatie (hoeveel keer heeft u de afgelopen 12 maanden gesport?). 's-hertogenbosch totaal minimaal maandelijks sporten 87% 91% niet of nauwelijks sporten 75% Sporters hebben minder vaak te maken met overgewicht Van de sporters in de gemeente s-hertogenbosch heeft 37% te maken met een vorm van overgewicht 4. Zij hebben minder vaak te maken met overgewicht dan niet-sporters. Van de mensen die minder dan maandelijks sporten heeft 51% te maken met overgewicht. Veertien procent zelfs met ernstig overgewicht. Figuur 17: Body Mass Index (BMI), naar sportparticipatie (hoeveel keer heeft u de afgelopen 12 maanden gesport?) 's-hertogenbosch totaal 9% 33% 57% minimaal maandelijks sporten 7% 30% 61% niet of nauwelijks sporten 14% 37% 47% ernstig overgewicht overgewicht gezond gewicht te licht 3 Het BMI wordt berekend door het gewicht te delen door het kwadraat van de lichaamslengte in meters. Bij een BMI van 25 of hoger spreken we van overgewicht, een BMI van 30 of hoger duidt op ernstig overgewicht. Een BMI tussen 18,5 en 25 duidt op een gezond gewicht, een BMI lager dan 18,5 op ondergewicht. 4 Overgewicht wordt bepaald aan de hand van de BMI. 21

22 Sporters voelen zich iets minder vaak eenzaam Mensen die minimaal maandelijks sporten geven iets minder vaak aan dat ze te weinig sociale contacten hebben dan mensen die minder dan maandelijks sporten. Het verband tussen sportparticipatie en eenzaamheid is echter klein. Van de sporters vindt 7% dat ze te weinig sociale contacten hebben, tegenover 11% van de niet-sporters. Het opdoen van sociale contacten is niet de belangrijkste reden om te sporten. Gevraagd naar de belangrijkste reden om te sporten, staan sociale contacten op de derde plaats (zie Hoofdstuk 2). Bovendien zijn sporten die vooral individueel kunnen worden beoefend populair. Figuur 18: Vindt u in het algemeen dat u voldoende sociale contacten met andere mensen hebt, dat wil zeggen buiten het werk, school of huishouden? (naar sportparticipatie) 's-hertogenbosch totaal 8% 16% 74% minimaal maandelijks sporten 7% 16% 76% niet of nauwelijks sporten 11% 15% 71% nee, ik vind dat ik te weinig contacten heb ja, maar ik zou er wel wat meer willen ja, zeker weet niet geen mening Sportdeelname onder mensen met beperkingen is laag In 2007 is de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) in werking getreden. Door de invoering van de Wmo wordt de gemeente gestimuleerd om meedoen onder alle bevolkingsgroepen zoveel mogelijk te bevorderen. Dit geldt dus ook met sport. Hierbij vormt de groep mensen met een beperking een kwetsbare groep. Het blijkt namelijk dat mensen die in enige mate beperkt zijn minder vaak sporten dan mensen zonder beperkingen. Van de mensen die beperkt of ernstig beperkt zijn sport tweederde niet of nauwelijks. Bij mensen die niet of nauwelijks beperkt zijn is dat iets meer dan een kwart. Figuur 19: Sportparticipatie, naar mate van beperkingen (hoeveel keer heeft u de afgelopen 12 maanden gesport?) (ernstig) beperkt 66% 17% 17% licht beperkt 42% 29% 30% niet of nauwelijks beperkt 27% 29% 43% 's-hertogenbosch totaal 32% 28% 40% niet of nauwelijks sporten minimaal maandelijks, maar niet wekelijks sporten minimaal wekelijks sporten 22

23 Sporters weten iets vaker waar ze terecht kunnen voor informatie over sport en bewegen Regelmatige sporters denken vaker te weten waar ze terecht kunnen voor informatie over sport en bewegen dan mensen die niet of nauwelijks sporten. Ruim een derde van de niet sporters geeft aan die informatie ook niet nodig te hebben. Figuur 20: Weet u waar u terecht kunt voor informatie over sport en bewegen, naar sportparticipatie. 's-hertogenbosch totaal 20% 40% 12% 29% minimaal maandelijks sporten 21% 43% 10% 26% niet of nauwelijks sporten 17% 33% 16% 35% ja, dat weet ik precies Ja, waarschijnlijk wel Nee, maar ik zou het wel willen weten Nee, en ook geen informatie over nodig Bewegingscentrum 55 plus redelijk goed toegankelijk voor minder valide Een heel groot deel van de inwoners van s-hertogenbosch weet niet of het bewegingscentrum voor 55 plus goed is afgestemd op mensen die minder goed ter been zijn. Van de mensen die het wel weten, vindt het grootste deel dat het (zeer) goed is afgestemd. Senioren en mensen met een beperking hebben vaker een mening over de toegankelijkheid van het bewegingscentrum 55 plus dan jongere mensen. Figuur 21: Hoe goed is het bewegingscentrum afgestemd op mensen die minder goed ter been zijn, naar leeftijd. 's-hertogenbosch totaal 13% 5% 81% 65 jaar en ouder 24% 7% 67% 55 t/m 64 jaar 17% 8% 72% 45 t/m 54 jaar 12% 5% 81% 35 t/m 44 jaar 9% 3% 87% 25 t/m 34 jaar 5% 4% 91% 18 t/m 24 jaar 14% 4% 81% (zeer) goed niet goed, niet slecht (zeer) slecht weet niet geen mening 23

24 6. Doelgroepen van het sportbeleid In het sportbeleid van de gemeente s-hertogenbosch is extra aandacht voor een aantal specifieke doelgroepen. In de sportvisie wordt gezegd: pas als de sportdeelname van jongeren, allochtonen en senioren in 2012 in onze stad 10% hoger ligt dan het landelijk gemiddelde, vinden wij dat wij hierin geslaagd zijn. In dit hoofdstuk zal daarom de sportparticipatie worden bekeken van niet-westerse allochtonen, senioren en jongeren. Daarbij moet de kanttekening geplaatst worden dat het sportbeleid zich bij jongeren vooral richt op 4-19 jarigen. Een groep die niet of nauwelijks in dit onderzoek wordt meegenomen. Sportparticipatie onder 65-plussers en allochtonen is laag De sportparticipatie onder de verschillende doelgroepen verschilt sterk. Onder jongeren is de sportparticipatie hoog: 81% van de jongeren in de leeftijd sport minimaal 1 keer per maand. De sportdeelname is het laagst onder niet-westerse allochtonen. Ruim de helft van de niet-westerse allochtonen sport minder dan maandelijks. Overigens lijkt de sportdeelname van alle doelgroepen, behalve allochtonen, in s-hertogenbosch hoger dan het landelijk gemiddelde voor deze groepen (SCP, 2008). Figuur 22: Sportparticipatie onder jongeren, senioren en allochtonen (hoeveel keer heeft u de afgelopen 12 maanden gesport?), in vergelijking met Nederland. Totaal 68% 18 t/m 24 jaar 81% 50 t/m 64 jaar 67% 65 jaar en ouder allochtonen 55% 53% niet-westerse allochtonen 48% 0% 30% 60% 90% Nederland 's-hertogenbosch 24

25 6.1 Niet-westerse allochtonen Vooral fitness is populair onder niet-westerse allochtonen Net als onder de rest van de inwoners zijn fitness ten behoeve van conditie en ten behoeve van kracht de twee meest populaire sporten onder niet-westerse allochtonen. Vooral wielrennen/ mountainbiken is onder deze groep duidelijk minder populair. Uit het SCP onderzoek naar sportparticipatie blijkt ook dat niet-westerse allochtonen liever niet fietsen. Niet als sport en niet als vervoermiddel. Wel zijn teamsporten populair onder niet-westerse allochtonen, vooral voetbal. Opvallend is ook de populariteit van zwemsport onder niet-westerse allochtonen in s-hertogenbosch. Figuur 23: Top tien sporten die minimaal maandelijks worden beoefend voor niet-westerse allochtonen. fitness conditie 40% fitness kracht 26% zwemsport hardlopen/joggen/trimmen wandelsport 12% 11% 13% veldvoetbal zaalvoetbal 7% 7% aerobics/steps danssport wielrennen/mountainbiken 4% 4% 4% 0% 10% 20% 30% 40% 's-hertogenbosch totaal niet-westerse allochtonen Aandeel niet-westerse allochtonen met overgewicht is gemiddeld Het aandeel niet-westerse allochtonen met overgewicht is vergelijkbaar met het totale aandeel inwoners in s-hertogenbosch met overgewicht. Dit blijkt uit de verdeling van het BMI voor nietwesterse allochtonen. Dit is opvallend, omdat de sportparticipatie onder niet-westerse allochtonen laag is. Figuur 24: Body Mass Index (BMI), totaal en voor niet-westerse allochtonen. 's-hertogenbosch 9% 33% 57% niet-westerse allochtonen 10% 35% 54% ernstig overgewicht overgewicht gezond gewicht ondergewicht 25

26 Niet-westerse allochtonen niet vaak lid van sportvereniging De deelname van niet-westerse allochtonen aan georganiseerde sport is laag. Ze sporten het meest in zelfgeorganiseerd groepsverband. Het feit dat maar weinig niet-westerse allochtonen lid zijn van een sportvereniging komt overeen met het beeld in heel Nederland. Ook de deelname van nietwesterse allochtonen aan lessen, cursussen, trainingen en sport in competitieverband is lager dan die van autochtonen in de gemeente s-hertogenbosch. Dit wijkt af met het landelijke beeld: landelijk gezien zijn er wat betreft de deelname aan lessen, cursussen e.d. nauwelijks verschillen tussen allochtonen en autochtonen. Figuur 25: Georganiseerd verband sporten voor niet-westerse allochtonen (op welke manier beoefende u deze sporten in de afgelopen 12 maanden? (meerdere antwoorden mogelijk). ongebonden alleen, ongeorganiseerd zelfgeorganiseerd, in groepsverband 23% 33% verenigingsverband 15% gebonden commercieel verband 22% anders 10% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 's-hertogenbosch totaal niet-westerse allochtonen 26

27 6.2 Senioren Wandelsport populair onder 50-plussers Inwoners ouder dan 50 jaar, vooral 65-plussers, hebben andere voorkeuren voor sporten. Wandelsport is erg populair onder deze doelgroep. Opvallend is ook de populariteit van bridge onder 65-plussers. Figuur 26: Top tien sporten sporten die minimaal maandelijks worden beoefend onder senioren. 50 tot plus fitness conditie 29% 27% wandelsport wandelsport 26% 23% fitness conditie wielrennen/mountainbiken/ toerfietsen 17% 18% bridge tennis 14% 11% zwemsport hardlopen/joggen/trimmen 10% 10% wielrennen/mountainbiken/ toerfietsen zwemsport 10% 10% tennis fitness kracht 9% 9% gymnastiek/turnen golf 7% 7% golf bridge 5% 7% biljart/pool/snooker danssport 4% 5% hardlopen/joggen/trimmen 0% 10% 20% 30% 30% 20% 10% 0% totaal totaal 65 jaar en ouder 27

28 Senioren hebben vaak te maken met overgewicht De senioren in de gemeente s-hertogenbosch hebben vaker te maken met overgewicht dan de gemiddelde inwoner van de gemeente s-hertogenbosch. Dit geldt vooral voor 65-plussers. Van de 65-plussers in de gemeente s-hertogenbosch heeft 55% te maken met enige mate van overgewicht. Dit is gelijk aan het gemiddelde aandeel 65-plussers met overgewicht in Nederland (CBS, 2008). Figuur 27: Body Mass Index (BMI) voor senioren in s-hertogenbosch en Nederland (NL). 's-hertogenbosch totaal 50 t/m 64 jaar 65 jaar en ouder 9% 11% 12% 33% 38% 43% 57% 48% 45% NL 65 jaar en ouder 14% 41% 44% ernstig overgewicht overgewicht gezond gewicht ondergewicht Senioren sporten vooral in zelfgeorganiseerd groepsverband De mate waarin senioren meedoen aan sport in wel of niet georganiseerd verband verschilt op twee punten van het gemiddelde. Ten eerste sporten senioren minder vaak alleen. Ten tweede sporten ze juist meer in zelfgeorganiseerd groepsverband. Daarnaast sporten 65-plussers relatief weinig in commercieel verband. Figuur 28: Georganiseerd verband sporten voor senioren (op welke manier beoefende u deze sporten in de afgelopen 12 maanden?), meerdere antwoorden mogelijk. 50 tot plus alleen, ongeorganiseerd 29% 29% alleen, ongeorganiseerd zelfgeorganiseerd, in groepsverband 44% 39% zelfgeorganiseerd, in groepsverband 31% 22% verenigingsverband verenigingsverband commercieel verband 24% 12% commercieel verband anders 15% 16% anders 0% 10% 20% 30% 40% 50% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 's-hertogenbosch totaal 65 jaar en ouder 's-hertogenbosch totaal 28

29 Naarmate men ouder wordt neemt de deelname aan trainingen of competities af Senioren nemen over het algemeen minder deel aan trainingen of competities. Dit geldt vooral voor 65 plussers. Dit hangt waarschijnlijk samen met het feit dat deze senioren ook minder in verenigingsverband sporten. Sinds 2006 is de deelname aan competities afgenomen voor 50 tot 64 jarigen. Sinds 2004 is de deelname aan trainingen en competities van 65 plussers toegenomen. In 2008 lijkt deze toename echter niet verder door te zetten, maar zelfs iets af te nemen. Figuur 29: Percentage senioren dat deelneemt aan lessen/ cursussen/ trainingen of competitie/ toernooien. 50 tot plus lessen/ cursussen/ trainingen 27% 16% lessen/ cursussen/ trainingen competitie/ toernooi 18% 16% competitie/ toernooi 0% 10% 20% 30% 40% 40% 30% 20% 10% 0% 's-hertogenbosch totaal 65 jaar en ouder 's-hertogenbosch totaal 29

30 6.3 Jongeren Een derde van de jongeren doet aan fitness De sportparticipatie onder jarige jongeren is, met 81%, hoog. Iets meer dan 10% van de jongeren in de gemeente s-hertogenbosch sport helemaal nooit, 40% sport minimaal wekelijks. Verder zijn er een aantal echte jeugdsporten. Dit zijn sporten die vooral onder jongeren populair zijn. Dit zijn in s-hertogenbosch vooral fitness kracht, veldvoetbal, danssport en paardensport. Figuur 30: Top tien sporten die minimaal maandelijks worden beoefend voor jongeren in de leeftijd jaar. fitness kracht fitness conditie 30% 32% veldvoetbal 16% hardlopen/joggen/trimmen danssport paardensport zwemsport tennis badminton hockey 10% 8% 8% 8% 6% 6% 6% 0% 10% 20% 30% 40% 18 t/m 24 jaar 's-hertogenbosch totaal 30

31 Overgewicht jongeren gemiddeld In heel Nederland hebben jongeren minder vaak te maken met overgewicht dan overige leeftijdsgroepen. In s-hertogenbosch heeft 19% van de jongeren in de leeftijd 20 tot 25 te maken met overgewicht 5, in totaal heeft 42% van álle inwoners van de gemeente s-hertogenbosch te maken met overgewicht. Wanneer we het aandeel jongeren met overgewicht in s-hertogenbosch vergelijken met landelijke cijfers dan blijkt dat het aandeel jongeren met overgewicht in s-hertogenbosch dicht bij het landelijk gemiddelde ligt (20%, CBS). Figuur 31: Body Mass Index (BMI) voor jongeren in de leeftijd 20 tot en met 24, voor s-hertogenbosch en Nederland (NL). 's-hertogenbosch totaal 20 t/m 24 jaar 9% 18% 33% 78% 57% NL 20 t/m 24 jaar 3% 16% 76% ernstig overgewicht overgewicht gezond gewicht ondergewicht Jongeren sporten vooral bij verenigingen of in commercieel verband Het is al jaren zo dat jongeren vaker dan gemiddeld lid zijn van een vereniging of een commerciële sportschool (SCP, 2008). Ook in s-hertogenbosch is dit het geval. Ook nemen jongeren vaker deel aan lessen, cursussen of trainingen. Figuur 32: georganiseerd verband sporten voor jongeren (op welke manier beoefende u deze sporten in de afgelopen 12 maanden?), meerdere antwoorden mogelijk. ongebonden alleen, ongeorganiseerd zelfgeorganiseerd, in groepsverband 32% 37% verenigingsverband 49% gebonden commercieel verband anders 22% 45% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 18 t/m 24 jaar 's-hertogenbosch totaal 5 Voor jongeren onder de 20 jaar gelden andere grenzen voor overgewicht. Zij zijn niet meegenomen in deze analyse. 31

32 7. BOS(ch)-gebieden De gebieden in s-hertogenbosch waar de gemeente op het gebied van sport extra aandacht aan besteed noemen we BOS 6 (ch)-gebieden. Het zijn gebieden die in de afgelopen jaren een ongunstig beeld lieten zien op het gebied van onder andere sportparticipatie, overgewicht en bewegingsnorm. Het sportbeleid richt zich ook in deze gebieden echter vooral op de 4-19 jarigen, een groep die in het sportparticipatie onderzoek niet of nauwelijks onderzocht wordt. Sportparticipatie in de BOS(ch)-gebieden laag De sportparticipatie in de BOS(ch)-gebieden is lager dan gemiddeld in s-hertogenbosch. Van de inwoners van de BOS(ch)-gebieden sport 35% nooit, tegenover ruim 20% gemiddeld in s- Hertogenbosch. Ook het aandeel sporters dat regelmatig sport (minimaal maandelijks) is in de BOS(ch)-gebieden lager. Figuur 33: Hoeveel keer heeft u de afgelopen 12 maanden in totaal gesport, s-hertogenbosch totaal en BOS(ch)- gebieden. 's-hertogenbosch % 28% 32% BOS(ch)-gebieden 31% 24% 45% minimaal wekelijks sporten minimaal maandelijks maar niet wekelijks sporten niet of nauwelijks sporten Top 10 BOS(ch)-gebieden verschilt nauwelijks Als het gaat om de meest favoriete sporten, dan verschillen de inwoners van de BOS(ch)-gebieden nauwelijks van de overige inwoners van de gemeente s-hertogenbosch. Fitness conditie en fitness kracht worden in de BOS(ch)-gebieden iets vaker beoefend. Tennis en golf zijn minder populair in de BOS(ch)-gebieden. 6 BOS staat voor Buurt, Onderwijs en Sport. 32

33 Figuur 34: Top 10 sporten die minimaal maandelijks worden beoefend s-hertogenbosch totaal en BOS(ch)-gebieden. fitness conditie 33% fitness kracht 21% wandelsport 16% hardlopen/ joggen/ trimmen wielrennen/ mountainbike/ toerfietsen zwemsport veldvoetbal tennis aerobics/ steps 12% 11% 10% 7% 7% 5% golf 0% 10% 20% 30% 40% 50% BOS(ch)-gebieden 's-hertogenbosch 2008 Inwoners van de BOS(ch)-gebieden sporten vaker in zelfgeorganiseerd groepsverband De deelname van de inwoners van BOS(ch)-gebieden aan georganiseerde sporten verschilt van die van de overige inwoners van de gemeente s-hertogenbosch. De inwoners van de gemeente s- Hertogenbosch sporten gemiddeld genomen vooral alleen of in verenigingsverband. Inwoners van de BOS(ch)-gebieden sporten relatief veel in zelfgeorganiseerd groepsverband. Figuur 35: Georganiseerd verband sporten (op welke manier beoefende u deze sporten in de afgelopen 12 maanden?) als percentage van het aantal sporters, s-hertogenbosch en BOS(ch)-gebieden. ongebonden alleen, ongeorganiseerd zelf georganiseerd, in groepsverband 41% 39% verenigingsverband 39% gebonden commercieel verband ander verband 26% 35% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 's-hertogenbosch BOS(ch)-gebieden Gezondheid van de inwoners van de BOS(ch)-gebieden minder goed Inwoners van de BOS(ch)-gebieden zijn minder tevreden over hun gezondheid. Ruim 20% noemt de eigen gezondheid slecht of matig, terwijl dit in heel s-hertogenbosch ongeveer 15% is. Bovendien hebben inwoners van de BOS(ch)-gebieden vaker te maken met overgewicht. Bijna de helft van de inwoners van de BOS(ch)-gebieden heeft te maken met enige mate van overgewicht. 33

34 Figuur 36: Body Mass Index (BMI), voor s-hertogenbosch en de BOS(ch)-gebieden. BOS(ch)-gebieden 12% 36% 50% 's-hertogenbosch % 33% 57% ernstig overgewicht overgewicht gezond gewicht ondergewicht 34

35 Bijlage A Kaart BOS(ch)-gebieden In onderstaand figuur worden de BOS(ch)-gebieden in kaart weergegeven. Figuur A1: BOS(ch)-gebieden. Hambaken en Orthen Links Graafsewijk en Aa-wijk Haren, Donk en Reit Boschveld en Deuteren Kruiskamp en Schutskamp 35