Het explosieve kind. Ross W. Greene. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde en chronisch inflexibele kinderen.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Het explosieve kind. Ross W. Greene. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde en chronisch inflexibele kinderen."

Transcriptie

1 Het explosieve kind Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde en chronisch inflexibele kinderen tweede editie Ross W. Greene

2 Eerste editie (vier drukken), juni 2005 Tweede editie, oktober 2010 Oorspronkelijke titel: The Explosive Child: A New Approach for Understanding and Parenting Easily Frustrated, Chronically Inflexible Children, Fourth edition, New York: HarperCollins Publishers Inc., Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Vertaling: Miebeth van Horn, Santpoort-Noord Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslagontwerp: Studio Jan de Boer, Amsterdam Foto omslag: Norbert Schaefer/Corbis/tcs 1998, 2001, 2005, 2006, 2008, 2009, 2010, Ross W. Greene Nederlandse vertaling 2005, 2006, 2008, 2009, 2010, Uitgeverij Nieuwezijds isbn nur 770 Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Counsil (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook en evenmin in een retrieval system worden opgeslagen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Hoewel dit boek met veel zorg is samengesteld, aanvaarden schrijver(s) noch uitgever enige aansprakelijkheid voor schade ontstaan door eventuele fouten en/of onvolkomenheden in dit boek.

3 Voorwoord Welkom bij de tweede Nederlandse editie van Het explosieve kind een vertaling van de vierde Amerikaanse editie, twaalf jaar na de publicatie van de eerste Amerikaanse editie in 1998 en vijf jaar na de eerste Nederlandse editie in Een van de spannende kanten van de in dit boek beschreven zogenaamde Collaborative Problem Solving-aanpak (oftewel gezamenlijk problemen oplossen) om moeilijk hanteerbare kinderen te helpen, is dat die zich voortdurend blijft ontwikkelen terwijl ik hem zo duidelijk en toegankelijk mogelijk probeer te maken voor de volwassenen die leven en werken met kinderen die worstelen met gedragsproblemen. In deze editie zijn de meest recente aanpassingen van het model verwerkt. Mensen vragen vaak: Hoe weet ik of mijn kind explosief is? En natuurlijk is er niet zoiets als een bloedproef. Explosief is simpelweg een metafoor voor kinderen die veel sneller, veel vaker en veel heftiger met schreeuwen, vloeken, spugen, slaan, schoppen, bijten, snijden en spullen kapotmaken gefrustreerd raken dan gewone kinderen. Het gaat om kinderen die veel sneller door het lint gaan en veel minder adaptief en flexibel reageren dan de meeste andere kinderen. De titel van dit boek lijkt weliswaar te impliceren dat het alleen om kinderen gaat die daadwerkelijk exploderen, maar dit boek heeft ook betrekking op kinderen die andere vormen van moeilijk hanteerbaar gedrag vertonen. Uiteraard zijn moeilijk hanteerbare kinderen al op allerlei manieren beschreven: als moeilijk, koppig, manipulatief, aandachttrekkerig, op zoek naar grenzen, dwars, onverzettelijk, on-

4 8 Het explosieve kind gemotiveerd. Ze kunnen al een of meerdere psychiatrische diagnoses hebben, zoals odd (oppositional defiant disorder oftewel oppositioneel opstandige gedragsstoornis), bipolaire stoornis, adhd (aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit), periodieke explosieve stoornis, syndroom van Gilles de la Tourette, depressie, reactieve hechtingsstoornis, non-verbale leerstoornis, Asperger-syndroom en obsessief-compulsieve stoornis. In sommige opzichten kunnen deze diagnoses nuttig zijn misschien vooral als het erom gaat ervoor te zorgen dat mensen de gedragsproblemen van een kind serieus nemen maar ze zorgen er niet voor dat je je problemen beter begrijpt of weet wat je eraan kunt doen. Lange tijd was de gangbare opvatting dat dit soort gedrag het bijproduct was van een passieve, al te tolerante, inconsistente, non-contingente opvoeding. Maar de afgelopen dertig jaar hebben we heel wat opgestoken over moeilijk hanteerbare kinderen en uit onderzoek blijkt dat hun problemen heel wat gecompliceerder zijn dan eerder werd gedacht. We moeten zeker weten dat de hulp die we moeilijke kinderen bieden een weerspiegeling is van wat wij inmiddels over hen weten. Bij het schrijven van deze en de voorafgaande edities van Het explosieve kind stond me voor ogen het gedrag van deze kinderen begrijpelijker te maken en op grond daarvan een praktische, alomvattende benadering te geven die erop is gericht de antagonistische interacties terug te dringen die zo vaak spelen tussen moeilijk hanteerbare kinderen en hun volwassen verzorgers, en het vermogen van deze kinderen te vergroten om flexibel te zijn, frustraties te verdragen, te communiceren, problemen op te lossen, conflicten op te lossen en zichzelf te reguleren. Zoals overal geldt ook hier dat het enige vereiste een open geest is. Dr. Ross W. Greene Boston, Massachusetts

5 Inhoud 1. De episode met de muesli Kinderen doen het goed als ze dat kunnen Tekortschietende vaardigheden en onopgeloste problemen Uit het leven gegrepen drama s De waarheid over consequenties Drie plannen (en een in het bijzonder) Problemen onderweg Scènes uit plan B Wat extra steun Gezinsaangelegenheden De dinosaurus in het schoolgebouw Beter 251 Boeken en websites 256 Index 259

6 1 De episode met de muesli De elfjarige Jennifer wordt wakker, maakt haar bed op, kijkt om zich heen in haar kamer of alles op zijn plaats staat, en gaat naar de keuken om ontbijt voor zichzelf klaar te maken. Ze haalt het pak muesli uit de keukenkast, en ziet dat er niet zoveel meer in zit. Ze denkt bij zichzelf: Ik neem vandaag de helft, en dan eet ik morgenochtend de rest op. Jennifer maakt haar schaaltje mues li klaar en gaat zitten eten. Even later komen haar moeder en haar vijfjarige broertje David de keuken in en de moeder vraagt David wat hij voor zijn ontbijt wil. David antwoordt: Muesli, en de moeder pakt het pak muesli uit de kast. Jennifer, die scherp heeft zitten luisteren, barst in woede uit. Hij mag die muesli niet hebben, krijst Jennifer, en ze loopt rood aan. Waarom niet? vraagt de moeder op hoge toon en met kloppend hart. Ze heeft geen idee waar Jennifers gedrag vandaan komt. Die wil ik morgenochtend opeten, schreeuwt Jennifer, en ze springt van haar stoel. Ik ga je broertje echt niet vertellen dat hij die muesli niet mag, schreeuwt de moeder terug. Hij mag hem niet hebben, schreeuwt Jennifer haar moeder recht in het gezicht. Haar moeder, op haar hoede voor de fysieke en verbale agres-

7 14 Het explosieve kind sie waartoe haar dochter op dit soort momenten in staat is, vraagt David wanhopig of er niet iets anders is wat hij misschien wil eten. Ik wil muesli, fluistert David, en hij zoekt bescherming achter zijn moeder. Jennifers frustratie en agitatie rijzen de pan uit. Ze duwt haar moeder opzij, grijpt de doos muesli, gooit de deur van de keukenkast dicht, pakt haar schaaltje muesli en stampt naar haar kamer. Haar broertje en haar moeder barsten in tranen uit. Jennifers ouders, broer en zus hebben letterlijk duizenden van dit soort episodes meegemaakt. In veel gevallen duren ze langer en zijn ze heftiger, en gaan ze met meer fysieke of verbale agressie gepaard dan hier beschreven toen Jennifer acht was, heeft ze eens de voorruit uit de auto getrapt. Hulpverleners hebben haar al talloze etiketten opgeplakt, waaronder oppositioneel opstandige gedragsstoornis, bipolaire stoornis en periodieke explosieve stoornis. Maar voor haar ouders is een simpel etiket geen verklaring voor de opschudding, onrust en het trauma dat Jennifers uitbarstingen veroorzaken. Haar broer en zus en haar moeder zijn bang voor haar. Haar extreme ontvlambaarheid en inflexibiliteit vereisen voortdurend opletten en een enorme hoeveelheid energie van haar vader en moeder, waardoor ze de broer en zus van Jennifer niet de aandacht kunnen geven die ze zouden willen. Haar ouders hebben vaak discussies over de beste manier om met haar gedrag om te gaan, maar wat betreft de druk die Jennifer op hun huwelijk uitoefent, zijn ze het volkomen met elkaar eens. Al is ze bovengemiddeld intelligent, Jennifer heeft geen echte vriendjes en vriendinnetjes; kinderen die in eerste instantie vriendschap met haar sluiten, krijgen uiteindelijk veel moeite met haar rigide persoonlijkheid. In de loop der jaren hebben Jennifers ouders bij talloze hulpverleners hulp gezocht, van wie de meesten hun aanrieden om duidelijkere grenzen te stellen en consequenter met Jennifers

8 1 De episode met de muesli 15 gedrag om te gaan, en hun bijbrachten hoe ze formele gedragsbeheersingsstrategieën moesten toepassen. Toen dat soort strategieën mislukten, kreeg Jennifer talloze combinaties van medicijnen, maar zonder noemenswaardig effect. Na acht jaar medicijnen, adviezen, stickerkaarten, time-outs en beloningsprogramma s is Jennifer vrijwel niet veranderd, en dat is al zo sinds haar ouders toen ze een peuter was voor het eerst merkten dat er iets met haar was. Haar uitbarstingen zijn eerder intenser en frequenter geworden. De meeste mensen kunnen zich niet voorstellen hoe vernederend het is om bang te zijn voor je eigen dochter, heeft Jennifers moeder eens gezegd. Mensen die niet zo n soort kind hebben, hebben geen flauw idee wat het is om zo te moeten leven. Neem van mij aan dat dit niet was wat ik me voorstelde toen ik over kinderen droomde. Dit is een nachtmerrie. Je kunt je niet voorstellen hoe gênant het is als Jennifer door het lint gaat in gezelschap van mensen die haar niet kennen, ging haar moeder verder. Ik heb de neiging om dan tegen zo iemand te zeggen dat ik thuis nog twee kinderen heb die helemaal niet zo doen, en dat ik heus een goede moeder ben. Ik weet dat mensen denken dat ze vast een stel slappelingen als ouders heeft en eens een flink pak rammel zou moeten krijgen. Maar neem van mij aan dat we echt alles hebben geprobeerd. Niemand heeft ons kunnen vertellen hoe we haar moeten helpen. Niemand slaagt erin om ons duidelijk te maken wat haar nu eigenlijk mankeert. Ik heb een ontzettende afkeer van wat er van me is geworden. Ik beschouwde mezelf vroeger als een aardig, geduldig, meelevend persoon. Maar Jennifer heeft gemaakt dat ik gedrag vertoon waar ik mezelf niet toe in staat achtte. Ik kan zo niet doorgaan. Ik ken een hoop andere ouders met behoorlijk lastige kinderen. Je weet wel, kinderen die hyperactief zijn en er moeite mee hebben om op te letten. Ik zou er een lief ding voor overhebben

9 16 Het explosieve kind om een kind te hebben dat alleen maar hyperactief is en er moeite mee heeft om op te letten. Jennifer is van een heel ander kaliber. Het geeft me het gevoel dat ik er helemaal alleen voor sta. De waarheid is dat Jennifers moeder er helemaal niet alleen voor staat. Er zijn heel veel Jennifers op de wereld. Hun ouders zijn er al snel achter dat strategieën die normaal goed werken om het gedrag van kinderen vorm te geven zoals uitleggen, beredeneren, geruststellen, aandringen, ombuigen, bevestigen, negeren, belonen en straffen bij hun Jennifer geen succes hebben. Zelfs de medicijnen die meestal worden voorgeschreven, leiden niet tot bevredigende verbeteringen. Als je dit boek leest omdat je zelf een Jennifer hebt, weet je waarschijnlijk heel goed hoe gefrustreerd, verward, kwaad, verbitterd, schuldbewust, overweldigd, uitgeput en hopeloos de ouders van Jennifer zich voelen. Kinderen zoals Jennifer onderscheiden zich door een paar kenmerken namelijk een opmerkelijke inflexibiliteit, een lage frustratietolerantie en slecht ontwikkelde vaardigheden om problemen op te lossen die het leven voor henzelf en de mensen in hun omgeving tot een geweldige opgave maken. Deze kinderen hebben er reusachtige moeite mee om redelijk te blijven denken als ze gefrustreerd raken, en vaak reageren ze extreem star en vaak met verbale of fysieke agressie op de simpelste veranderingen en verzoekjes. Voor het gemak noem ik deze kinderen in dit boek explosief, maar de behandelde benadering is net zo goed van toepassing op kinderen die een uiteenlopend scala van moeilijk hanteerbaar gedrag vertonen. In welk opzicht zijn explosieve kinderen anders dan andere kinderen? Laten we eens bekijken hoe verschillende kinderen op een veelvoorkomend gezinsscenario reageren. Stel je voor dat kind een, Huub, naar een televisieprogramma zit te kijken en dat zijn moeder hem vraagt de tafel te dekken. Huub heeft er niet al te veel moeite mee om van zijn agenda televisie kijken

10 1 De episode met de muesli 17 over te schakelen naar de agenda van zijn moeder de tafel dekken. Dus als zij zegt: Ik wil dat je de televisie uitzet en de tafel gaat dekken, zal hij waarschijnlijk antwoorden: Goed mam, ik kom er aan, en even later de tafel gaan dekken. Kind twee, Jeremy, is wat moeilijker. Hij heeft er meer problemen mee om van zijn eigen agenda naar die van zijn moeder over te schakelen, maar is wel in staat om zijn frustratie te beheersen en het roer om te gooien (vaak onder bedreiging van straf). Dus in antwoord op: Ik wil dat je de televisie uitzet en de tafel gaat dekken, schreeuwt hij wellicht in eerste instantie: Vergeet het maar. Daar heb ik nou geen zin in, of hij begint te klagen: Ik moet van jou altijd dingen doen als ik net iets leuks aan het doen ben. Maar met wat extra hulp zijn dit soort wat moeilijkere kinderen wel in staat om op een andere versnelling over te schakelen: Jeremy, als je nu niet meteen de televisie uitzet en de tafel dekt, ga je maar op je kamer zitten afkoelen. En dan heb je Jennifer, kind drie, het explosieve kind voor wie het roer omgooien van haar eigen agenda naar die van haar moeder vaak een onvoorstelbaar intense, slopende mate van frustratie met zich meebrengt. In reactie op: Ik wil dat je de televisie uitzet en de tafel gaat dekken, draait zo n kind volkomen vast en ontploft het vaak doodeenvoudig, en op zo n moment valt niet meer te voorspellen wat het kind gaat zeggen of doen. Explosieve kinderen zijn er in alle soorten en maten. Sommige ontploffen letterlijk tientallen keren per dag; andere maar een paar keer per week. Veel van hen gaan alleen thuis door het lint, anderen alleen op school, sommigen zowel thuis als op school. Een zo n kind, de pittige, charismatische veertienjarige Richard bij wie adhd was geconstateerd, begon tijdens onze eerste sessie te huilen toen ik vroeg of hij het een goed idee vond dat we hem zouden helpen zijn frustratie beter te hanteren, zodat hij beter met de andere gezinsleden overweg zou kunnen. Een ander kind, Jan, een innemende, slimme, maar wel humeurige tienjarige jongen, bij wie een bipolaire stoornis was vastge-

11 18 Het explosieve kind steld, had een uiterst voorspelbaar patroon om op de meest triviale zaken inflexibel en irrationeel te reageren; zijn gevloek en geschreeuw waartoe zijn frustratie aanleiding gaf maakte vaak vergelijkbaar gedrag los bij zijn ouders. Weer een ander kind, Martin een slim, actief, impulsief, prikkelbaar, gemakkelijk geagiteerd rakend achtjarig jongetje dat leed aan het syndroom van Gilles de la Tourette, depressie en adhd, reageerde op onverwachte veranderingen met een onvoorstelbare intensiteit (en zo nu en dan met fysiek geweld). Bij een gelegenheid deed Martins vader zonder nadenken een lamp uit in de kamer waar Martin een computerspelletje zat te spelen, waarmee hij een driftbui van een uur losmaakte. Wat je al lezend duidelijk moet worden, is dat deze kinderen prachtige eigenschappen en een geweldig potentieel hebben. In de meeste opzichten hebben hun algemene cognitieve vaardigheden zich in een normaal tempo ontwikkeld. Toch benemen hun inflexibiliteit en hun lage frustratietolerantie vaak het zicht op hun positievere karaktertrekken en bezorgen die hun zelf en de mensen in hun omgeving erg veel ellende. Ik kan geen andere groep kinderen bedenken die zo verkeerd wordt begrepen. Hun ouders zijn altijd liefhebbende en welmenende mensen die zich vaak schuldig voelen omdat ze niet meer in staat zijn om echt van hun kind te houden. Weet je, zei de moeder van Jennifer, zodra ik een beetje hoop krijg, zodra er iets tussen Jennifer en mij prettig is verlopen, sta ik mezelf toe om een beetje optimistisch te worden en haar weer aardig te gaan vinden. En dan stort alles weer in bij haar volgende uitbarsting. Ik schaam me dood dat ik het zeg, maar een groot deel van de tijd vind ik haar echt niet aardig, en ik vind het al helemaal niet leuk wat ze ons gezin aandoet. We verkeren constant in een crisis. Het zal duidelijk zijn dat er met de Jennifers van deze wereld iets bijzonders aan de hand is. Dat is voor ouders een cruciale, maar ook vaak pijnlijke conclusie. Maar er is hoop, op voorwaar-

12 1 De episode met de muesli 19 de dat hun ouders, leerkrachten, familieleden en therapeuten erin slagen om vat te krijgen op nog een andere conclusie: explosieve kinderen hebben vaak een andere opvoedkundige aanpak en een andere benadering van grenzen stellen nodig dan andere kinderen. Om effectiever met explosieve kinderen te kunnen omgaan, moeten we in de allereerste plaats begrijpen waarom deze kinderen zich zo gedragen. Zodra mensen meer inzicht hebben in het waarom van het gedrag van deze kinderen, wordt duidelijk welke strategieën nodig zijn om te helpen de zaken te verbeteren. In sommige gevallen zal een verbeterd begrip voor de problemen van een kind op zichzelf al tot een verbetering in de omgang tussen kind en volwassene leiden, zelfs voordat er formele strategieën worden uitgetest. De eerste hoofdstukken zijn bedoeld om je te helpen begrijpen waarom deze kinderen zich zo slecht aanpassen aan veranderingen en verzoeken, snel gefrustreerd raken, en bij het minste of geringste ontploffen. Ook komt aan bod waarom sommige vaak toegepaste strategieën voor de omgang met moeilijke kinderen soms minder effectief zijn dan je zou verwachten. In de hoofdstukken daarna lees je over alternatieve strategieën die nuttig zijn geweest voor veel van de kinderen, gezinnen en leerkrachten met wie ik in de loop der jaren heb gewerkt. Als je de ouder bent van een explosief kind, zorgt dit boek er misschien voor dat er weer wat licht in de duisternis komt en dat je zelfbewust en competent met de moeilijkheden van je kind leert omgaan. Als je een familielid, vriend, leerkracht of therapeut bent, moet dit boek je op zijn minst helpen meer begrip te hebben. Er is geen panacee. Maar er is wel reden voor optimisme en hoop.

13 2 Kinderen doen het goed als ze dat kunnen Een van de verbazingwekkendste en meest bevredigende facetten van het ouderschap is toezien hoe je kind met het verstrijken van elk jaar weer nieuwe vaardigheden onder de knie krijgt en steeds complexere taken kan uitvoeren. Kruipen wordt lopen, en lopen wordt rennen; brabbelen ontwikkelt zich langzaam tot echt praten; glimlachen groeit uit tot hogere vormen van sociaal gedrag; het leren van de letters van het alfabet leidt tot het lezen van hele woorden, en daarna zinnen, paragrafen, en vervolgens hele boeken. Het spreekt voor zich dat kinderen deze en een massa andere vaardigheden ieder in hun eigen tempo ontwikkelen. Ook varieert de ontwikkeling bij een en hetzelfde kind vaak; zo zijn er kinderen die gemakkelijk leren lezen en moeizaam leren optellen en aftrekken. In sommige gevallen ontwikkelt een vaardigheid zich te langzaam omdat een kind niet genoeg aan het materiaal wordt blootgesteld misschien kan Steven een bal niet zo goed wegslaan, omdat niemand hem ooit heeft laten zien hoe je dat doet. Maar vaker is het zo dat kinderen moeite hebben een bepaalde vaardigheid onder de knie te krijgen, ook al willen ze het heel graag en hebben ze ook de instructie gekregen die nodig is om de vaardigheid te leren. Het is niet zo dat ze het niet willen leren, ze leren het simpelweg niet zo makkelijk als je zou verwachten. Als kinderen op een bepaald vlak erg achter liggen op de ontwikkeling die van ze mag worden verwacht, bieden we

14 2 Kinderen doen het goed als ze dat kunnen 21 hun vaak extra hulp (bijvoorbeeld in de vorm van wiskundebijles op school of een speciale instructie in het wegslaan van een honkbal). Zoals sommige kinderen achterliggen op het gebied van lezen of sport, zo kunnen anderen de kinderen over wie dit boek gaat niet de gehoopte vooruitgang boeken op het gebied van andere cruciale vaardigheden: flexibiliteit, frustratietolerantie en het oplossen van problemen. Om goed te kunnen omgaan met andere mensen en de uitdagingen aan te kunnen waar het leven ons voor stelt zonder volledig uit het lood te raken, moet je je kunnen aanpassen, bedreven zijn in het oplossen van problemen, over het vermogen beschikken geschillen op een vriendelijke manier uit te praten en de emoties te reguleren die je ervaart als je gefrustreerd raakt. Je kunt je eigenlijk maar weinig situaties voorstellen waarin geen flexibiliteit, frustratietolerantie en het oplossen van problemen van een kind worden gevraagd. Als twee kinderen het niet eens zijn over welk spel ze gaan spelen, hopen we van harte dat beide kinderen over de vaardigheid beschikken om tot een compromis te komen en problemen op te lossen, zodat ze de onenigheid op een aangename, en voor beiden acceptabele manier kunnen oplossen. Als ouders zich vanwege slecht weer gedwongen zien om het uitstapje naar het pretpark waar hun kind erg naar uitziet af te blazen, hopen we dat het kind in staat is op gepaste wijze uitdrukking aan zijn teleurstelling te geven, het roer om te gooien, en genoegen te nemen met een alternatief. Als een kind volkomen in een computerspelletje opgaat, en het is tijd om de tafel te dekken, dan hopen we dat het kind in staat is om zijn spelletje te onderbreken, zijn vanzelfsprekende gevoelens van frustratie te beheersen, en helder genoeg te denken om te beseffen dat hij op een later tijdstip het spel kan hervatten. En als een kind besluit dat ze de helft van de muesli vandaag gaat opeten en de rest morgen, en haar broertje besluit dat hij vandaag ook muesli wil, dan hopen we opnieuw dat het kind het zwart-witdenken (ik moet en

15 22 Het explosieve kind zal morgen díé muesli eten, dus die krijgt mijn broer niet) achter zich kan laten en een flexibele en voor beide acceptabele oplossing kan bedenken (nou ja, ik hoef ook niet per se precies díé muesli te hebben, ik kan mama vragen om nieuwe te kopen en ik weet niet eens of ik morgen wel zin in muesli heb). Sommige kinderen vaak beschouwd als moeilijk hanteerbaar zijn vaak al vanaf het moment dat ze worden geboren inflexibel en snel gefrustreerd. Ze hebben als zuigeling vaak last van krampen, slapen onregelmatig, eten slecht, zijn moeilijk te troosten, overreageren op geluiden, licht en nare gevoelens (honger, kou, een natte luier, enzovoort) en reageren slecht op veranderingen. Andere kinderen krijgen pas later last met hun flexibiliteit, frustratietolerantie en het oplossen van problemen, als er meer aanspraak wordt gemaakt op vaardigheden als taal, organisatie, impulsbeheersing, de regulering van emoties en sociale vaardigheden. Een belangrijk punt is dit: de kinderen over wie dit boek gaat, zijn niet opzettelijk explosief net zomin als een kind ooit opzettelijk een leesstoornis heeft maar het ontbreekt ze aan de vaardigheden die van levensbelang zijn om flexibel en bestand tegen frustraties te zijn. Het maakt een enorm verschil of je het explosieve gedrag van een kind beschouwt als het gevolg van een achterblijvende ontwikkeling of als aangeleerd, gepland, opzettelijk, doelgericht gedrag. Als je naar de laatstgenoemde versie neigt geneigd of daartoe overgehaald bent, zullen etiketten als koppig, manipulatief, dwingend, brutaal, aandacht trekkend, overheersend, dwars en opstandig je volkomen redelijk in de oren klinken. En als je de ouder bent van zo n kind, ben je er waarschijnlijk ook aan gewend dat je de schuld krijgt van het explosieve gedrag van je zoon of dochter. De gebruikelijke opvatting is namelijk zelfs onder veel goedbedoelende professionals dat kinderen explosief zijn omdat hun ouders passieve, toegeeflijke, inconsistente opvoeders zijn. Bij die aanname wordt uiteraard geen rekening ge-

16 2 Kinderen doen het goed als ze dat kunnen 23 houden met het feit dat deze explosieve kinderen vaak broertjes en zusjes hebben die zich goed gedragen, en dat veel welgemanierde kinderen ouders hebben die er inconsistente opvoedmethoden op nahouden. Zoals te verwachten, leidt deze aanname tot conventionele strategieën om kinderen zich goed te laten gedragen en te laten zien wie er eigenlijk de baas is door hun ouders bij te brengen dat ze strenger en consistenter moeten zijn. Meestal worden dan populaire methoden aangeraden als stickerkaarten en puntensystemen, beloningen (zoals bepaalde privileges) en straffen (zoals time-outs en huisarrest). Als je hebt gemerkt dat deze aanname en de ermee samenhangende etiketten en strategieën in jouw geval geen productief resultaat opleveren, ben je bepaald niet de enige. In dit boek moedig ik je aan om dit soort conventionele verklaringen overboord te zetten en eens een alternatieve verklaring in overweging te nemen: dat het explosieve gedrag van je kind niet gepland noch opzettelijk is, en dat het de weerspiegeling is van een ontwikkelingsachterstand in flexibiliteit, frustratietolerantie en het oplossen van problemen. Vanuit dit standpunt bezien zou het wel eens contraproductief kunnen zijn om veel energie te steken in een poging om je kind te belonen en te straffen en hem bij te brengen wie er de baas is, omdat zo n aanpak vaak de voorwaarden creëert voor explosies en hem niet de vaardigheden zal bijbrengen die hij ontbeert. Het allerbelangrijkste thema van dit boek vormt de titel van dit hoofdstuk: kinderen doen het goed als ze dat kunnen. De gedachte hierachter is dat je kind het goed zou doen als hij dat zou kunnen. Het goed doen is altijd te verkiezen boven het niet goed doen. Dus als je kind over de vaardigheden zou beschikken om zonder overstuur te raken in te zien dat er wel eens meningsverschillen zijn, dat plannen soms wijzigen, dat volwassenen grenzen stellen en dat er eisen aan hem worden gesteld, dan zou hij wel flexibeler met dit soort uitdagingen omgaan. Maar aangezien hij niet over die vaardigheden beschikt, doet hij dat niet.

Het explosieve kind. Ross W. Greene. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde, chronisch inflexibele kinderen

Het explosieve kind. Ross W. Greene. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde, chronisch inflexibele kinderen Het explosieve kind Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde, chronisch inflexibele kinderen derde, geheel herziene editie Ross W. Greene Eerste editie (vier drukken), juni 2005 Tweede editie

Nadere informatie

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen.

Wat is PDD-nos? VOORBEELDPAGINA S. Wat heb je dan? PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Wat is PDD-nos? 4 PDD-nos is net als Tourette een neurologische stoornis. Een stoornis in je hersenen. Eigenlijk vind ik stoornis een heel naar woord. Want zo lijkt het net of er iets niet goed aan me

Nadere informatie

Geen gewone puber. Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen. Noor Tromp

Geen gewone puber. Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen. Noor Tromp Geen gewone puber Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen Noor Tromp Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer,

Nadere informatie

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1

Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Achtergrondinformatie opdracht 1, module 1, les 1 Er zijn leuke en fijne momenten in de opvoeding, maar ook moeilijke en zware momenten. Deze moeilijke momenten hebben soms te maken met een bepaalde fase

Nadere informatie

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT

HANDIG ALS EEN HOND DREIGT l a n d e l i j k i n f o r m a t i e c e n t r u m g e z e l s c h a p s d i e r e n HANDIG ALS EEN HOND DREIGT OVER HOUDEN VAN HUISDIEREN HIER LEES JE HANDIGE INFORMATIE OVER HONDEN DIE DREIGEN. JE KUNT

Nadere informatie

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S

2 Ik en autisme VOORBEELDPAGINA S 2 Ik en autisme In het vorige hoofdstuk is verteld over sterke kanten die mensen met autisme vaak hebben. In dit hoofdstuk vertellen we over autisme in het algemeen. We beginnen met een stelling. In de

Nadere informatie

Als opvoeden even lastig is

Als opvoeden even lastig is Als opvoeden even lastig is Hoe pak je dat dan aan? Soms weet ik niet meer wat ik moet doen om hem stil te krijgen. Schattig? Je moest eens weten. Hoezo roze wolk? Mijn dochter kan af en toe het bloed

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS)

Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Oplossingsgerichte vragen (Het Spel van Oplossingen IKB & TS) Stel dat dat (te grote wonder) gebeurt, ik betwijfel of dat zal gebeuren, maar stel je voor dat, wat zou je dan doen dat je nu niet doet? (p36)

Nadere informatie

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL

KINDEREN LEKKER IN HUN VEL KINDEREN LEKKER IN HUN VEL 1. Welkom wij zijn Karin Hallegraeff en Noelle van Delden van Praktijk IKKE Karin stelt zich voor en er komt een foto van Karin in beeld. Noelle stelt zich voor en er komt een

Nadere informatie

Bevriend met Bram of met een autist

Bevriend met Bram of met een autist Bevriend met Bram of met een autist Eerste druk, januari 2010 2010 Nanno Ymus isbn: 978-90-484-0990-7 nur: 283 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl De namen, plaatsen en gebeurtenissen

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197

Inhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197 Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou!

Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou! Hallo Ben jij een kind van gescheiden ouders? Dit werkboekje is speciaal voor jou Als je ouders uit elkaar zijn kan dat lastig en verdrietig zijn. Misschien ben je er boos over of denk je dat het jouw

Nadere informatie

Wat vertel ik mijn kind als ik opgenomen word? Praten helpt. Verslavingspreventie Mondriaan

Wat vertel ik mijn kind als ik opgenomen word? Praten helpt. Verslavingspreventie Mondriaan Wat vertel ik mijn kind als ik opgenomen word? Praten helpt Verslavingspreventie Mondriaan Wat vertel ik mijn kind als ik opgenomen word? Alle ouders hebben het beste voor met hun kinderen. Ouders vragen

Nadere informatie

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang.

Die nacht draait Cees zich naar me toe. In het donker voel ik heel zachtjes zijn lippen op mijn wang. Vanavond ga ik mijn man vertellen dat ik bij hem wegga. Na het eten vertel ik het hem. Ik heb veel tijd besteed aan het maken van deze laatste maaltijd. Met vlaflip toe. Ik hoop dat de klap niet te hard

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Hoogbegaafdheid en onderpresteren

Hoogbegaafdheid en onderpresteren Hoogbegaafdheid en onderpresteren Onderwijs Praktijk Texel Hoogbegaafdheid en onderpresteren Veel kinderen weten niet dat leren leuk kan zijn en weten niet wat ze nodig hebben om zich minder ellendig te

Nadere informatie

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over,

Theorieboek. leeftijd, dezelfde hobby, of ze houden van hetzelfde. Een vriend heeft iets voor je over, 3F Wat is vriendschap? 1 Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met de mond vol

Nadere informatie

WAT IS ADHD kort gezegd

WAT IS ADHD kort gezegd A D H D e n gedr ag HET DOEL van deze brochure WAT IS ADHD kort gezegd WAT ZIJN gedragsproblemen 07 08 11 OORZAKEN van gedragsproblemen als je ADHD hebt 12 ADHD en gedragsstoornissen 14 PEDAGOGISCHE ONDERSTEUNING

Nadere informatie

Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek

Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke

Nadere informatie

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.

Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen. Bidden Teksten bewerkt uit het gezinsboek Ons Dagelijks Brood veertigdagentijd van pastoor M. Hagen door EBP voor www.kinderenbiddenvoorkinderen.nl en kinderactiviteiten www.lambertuskerk-rotterdam.nl

Nadere informatie

LEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN

LEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

ze terug in de la. Dan haalt ze de pannen van het fornuis en zet ze op de onderzetters. Thomas vouwt zijn handen en doet zijn ogen dicht.

ze terug in de la. Dan haalt ze de pannen van het fornuis en zet ze op de onderzetters. Thomas vouwt zijn handen en doet zijn ogen dicht. 1. Te laat thuis Wanneer gaan we eten, mam? Thomas loopt de keuken in en tilt de deksel van een pan. Mmm! Macaroni! Daar heb ik wel zin in. Mama pakt de deksel uit Thomas hand en doet hem weer op de pan.

Nadere informatie

Wat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken

Wat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken Wat je voelt is wat je denkt! De theorie van het rationeel denken Mensen zoeken hulp omdat ze overhoop liggen met zichzelf of met anderen. Dit kan zich op verschillende manieren uiten. Sommige mensen worden

Nadere informatie

Doelstellingen van PAD

Doelstellingen van PAD Beste ouders, We kozen er samen voor om voor onze school een aantal afspraken te maken rond weerbaarheid. Aan de hand van 5 pictogrammen willen we de sociaal-emotionele ontwikkeling van onze leerlingen

Nadere informatie

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL.

Er is toch niemand die jou aardig vindt. SUKKEL. Liefde Ik laat je nooit in de steek. Ik zal je helpen. Jij bent mijn beste vriendin. Het mooiste wat ik heb, geef ik aan jou. Ik ben verliefd... Ik heb alles voor je over. IK HOU VAN JOU! Ik bid voor je.

Nadere informatie

Wat heeft dit kind nodig?

Wat heeft dit kind nodig? ADHD PDD-NOS Leerstoornis Gedragsstoornis Team Wat heeft dit kind nodig? Lynn leest in haar leesboek. Tegelijkertijd tikt ze constant met haar pen op haar tafel. Dat doet ze wel vaker. De kinderen van

Nadere informatie

Vragenlijst Depressie

Vragenlijst Depressie Vragenlijst Depressie Deze vragenlijst bestaat uit een aantal uitspraken die in groepen bij elkaar staan (A t/m U). Lees iedere groep aandachtig door. Kies dan bij elke groep die uitspraak die het best

Nadere informatie

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling

Tijdschrift Kindermishandeling April 2013 Onderwijsspecial deel 2. 8 tips voor een goed gesprek met je leerling 8 tips voor een goed gesprek met je leerling Edith Geurts voor Tijdschrift Kindermishandeling Het kan zijn dat je als leerkracht vermoedt dat een kind thuis in de knel zit. Bijvoorbeeld doordat je signalen

Nadere informatie

EEN DIERBARE VERLIEZEN

EEN DIERBARE VERLIEZEN EEN DIERBARE VERLIEZEN 994 Inleiding Deze folder is bedoeld voor nabestaanden. U leest hierin over de gevoelens die u kunt ervaren en hoe u in deze moeilijke tijd goed voor uzelf kunt zorgen. U heeft kort

Nadere informatie

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?"

Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer. Introductiefase: 2. Vraag: Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent? Les 1 Voorspellen Leestekst: De nieuwe computer "Welkom:..." Introductiefase: 1. "We gaan vandaag proberen te voorspellen." 2. Vraag: "Kan iemand mij vertellen wat voorspellen betekent?" 3. Discussie:...

Nadere informatie

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN

VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN E-BLOG VIER EENVOUDIGE TAKTIEKEN OM LASTIGE COLLEGA S VOOR JE TE WINNEN in samenwerken Je komt in je werk lastige mensen tegen in alle soorten en maten. Met deze vier verbluffend eenvoudige tactieken vallen

Nadere informatie

<prikkelaar toevoegen> Compaen pakt aan.

<prikkelaar toevoegen> Compaen pakt aan. Compaen pakt aan. Ik weet hoe ik jou kan bereiken Versterk je leerkracht: Hoe bereik ik de kinderen in mijn klas? 19 maart 2014 Jelte van der Kooi trainer/ adviseur schoolbegeleider

Nadere informatie

Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans

Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Je kind in balans Caroline Penninga-de Lange Je kind in balans Op weg naar emotionele stabiliteit UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER Van Caroline Penninga-de Lange verschenen eerder bij Uitgeverij Boekencentrum:

Nadere informatie

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN

SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN SOCIALE VAARDIGHEDEN MET AFLATOUN Dit thema is opgesplitst in drie delen; gevoelens, ruilen en familie. De kinderen gaan eerst aan de slag met gevoelens. Ze leren omgaan met de gevoelens van anderen. Daarna

Nadere informatie

Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering.

Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. Bij SNAP leren we ouders en kinderen vaardigheden om problemen op te lossen en meer zelfcontrole te ontwikkelen. Deze folder legt uit hoe je SNAP kan gebruiken voor een blijvende verandering. SNAP (STOP

Nadere informatie

een dierbare verliezen

een dierbare verliezen een dierbare verliezen een dierbare verliezen U heeft kort geleden iemand verloren. Dat kan heel verwarrend zijn. Vaak is het moeilijk te accepteren dat iemand er niet meer is. Soms is het verdriet of

Nadere informatie

De epilepsie van Annemarie Als je hersens soms op hol slaan

De epilepsie van Annemarie Als je hersens soms op hol slaan Annemarie begreep er niks van. Had ze zo raar op de grond liggen doen? Wat stom. Zelf wist ze alleen nog maar dat haar buik naar aanvoelde en dat ze heel bang werd. Van de rest wist ze niets. Annemaries

Nadere informatie

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld:

Hoe je je voelt. hoofdstuk 10. Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: hoofdstuk 10 Hoe je je voelt Het zal je wel opgevallen zijn dat je op een dag een heleboel verschillende gevoelens hebt. Je kunt bijvoorbeeld: zenuwachtig wakker worden omdat je naar school moet, vrolijk

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

Jouw reis door de Bijbel. Uitgeverij Jes! Zoetermeer

Jouw reis door de Bijbel. Uitgeverij Jes! Zoetermeer Nieske Selles-ten Brinke Jouw reis door de Bijbel Dagboek voor kinderen Uitgeverij Jes! Zoetermeer Onder de naam Jes! Junior verschijnen boeken voor kinderen tot twaalf jaar. Jes! Junior is een imprint

Nadere informatie

Communicatie op de werkvloer

Communicatie op de werkvloer Communicatie op de werkvloer Voor een goede communicatie op de werkvloer is het noodzakelijk dat we letterlijk dezelfde taal spreken. Een goede kennis van het vakjargon is dan ook erg belangrijk. Net zo

Nadere informatie

Sociale/pedagogische vragenlijst

Sociale/pedagogische vragenlijst Bijlage 1 Sociale/pedagogische vragenlijst voor ouders en begeleiders van mensen met een matige tot (zeer) ernstige verstandelijke beperking, al dan niet in combinatie met een lichamelijke beperking 1

Nadere informatie

Informatie en advies voor ouders

Informatie en advies voor ouders Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders 1 2 Wist u dat de gevolgen van het zien of horen van geweld in het gezin net zo groot zijn als zelf geslagen worden? Ook als het geweld gestopt

Nadere informatie

Anne Marie van Bilsen, www.praktijk-deregenboog.nl 1

Anne Marie van Bilsen, www.praktijk-deregenboog.nl 1 Anne Marie van Bilsen, www.praktijk-deregenboog.nl 1 Titel: 12 basisbehoeften Auteur: Anne Marie van Bilsen Omslagontwerp: R.P. da Costa Druk: ebook Uitgever: Praktijk de Regenboog December 2012 tweede

Nadere informatie

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut

Geweld in huis raakt kinderen. Informatie en advies voor ouders. huiselijkgeweldwb.nl 0900 126 26 26. 5 cent per minuut Geweld in huis raakt kinderen Informatie en advies voor ouders Grafisch ontwerp: Ontwerpstudio 2 MAAL EE Bij huiselijk geweld tussen (ex-)partners worden kinderen vaak over het hoofd gezien. Toch hebben

Nadere informatie

Achtergrondinformatie

Achtergrondinformatie Achtergrondinformatie opdracht 1, module 2, les 7 Vriendschappen Vriendjes spelen een belangrijke rol in het leven van een kind. Kinderen spelen met elkaar en maken plezier. En vriendjes leren van elkaar.

Nadere informatie

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst

SIPP persoonlijkheidsvragenlijst SIPP persoonlijkheidsvragenlijst Deze vragenlijst bestaat uit een aantal stellingen. Deze stellingen hebben betrekking op de laatste 3 maanden. Door per stelling aan te geven in hoeverre u het hier bent,

Nadere informatie

Moeder worden, moeder zijn

Moeder worden, moeder zijn Moeder worden, moeder zijn Uitgeverij Eenvoudig Communiceren Postbus 10208 1001 EE Amsterdam Telefoon: (020) 520 60 70 Fax: (020) 520 60 61 E-mail: info@eenvoudigcommuniceren.nl Website: www.eenvoudigcommuniceren.nl

Nadere informatie

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS

DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS WWW.PESTWEB.NL DO'S EN DON'TS VOOR OUDERS Kinderen en jongeren willen je hulp, als je maar (niet)... Wat kinderen zeggen over pesten Kinderen gaan over het algemeen het liefst met hun probleem naar hun

Nadere informatie

Welke voorkeur heb jij?

Welke voorkeur heb jij? Pedagogische vaardigheden: Welke voorkeur heb jij? Als pedagogisch medewerker maak je in de omgang met de kinderen in jouw groep gebruik van verschillende pedagogische vaardigheden. Wat zijn jouw voorkeursvaardigheden

Nadere informatie

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders

Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders Leo Leeuwtje Eerste druk, 2013 2013 Arinka Linders AVI E5 M6 Illustraties: Michiel Linders isbn: 9789048431052 nur: 282 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming

Nadere informatie

Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd. Beste mensen,

Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd. Beste mensen, Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd Liturgie: Welkom Gezang 172: 1,3,4 Begroeting Psalm 139: 1,2 Gebed Projektlied: Nieuw leven Kindernevendienst Schriftlezing:

Nadere informatie

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2]

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 [2] Voorwoord Voor je ligt het e-book: Praktisch en Positief Opvoeden met structuur van de PEPmethode. Op basis

Nadere informatie

Stil blijft Lisa bij de deur staan. Ook de man staat stil. Ze kijken elkaar aan.

Stil blijft Lisa bij de deur staan. Ook de man staat stil. Ze kijken elkaar aan. Wild Op het laatste moment ziet Lisa de man pas. Ze hangt de was op in de tuin. En ineens komt hij achter de lakens vandaan. Lisa laat het mandje met was in het gras vallen. Ze gilt. De man ziet er slecht

Nadere informatie

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.

Relaties. HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo. Relaties HDYO heeft meer informatie beschikbaar over de Ziekte van Huntington voor jongeren, ouders en professionals op onze website: www.hdyo.org Relaties kunnen een belangrijke rol spelen bij het omgaan

Nadere informatie

Kind & echtscheiding. Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen!

Kind & echtscheiding. Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen! Kind & echtscheiding Geen lid van het gezin? ook dan kun jij een kind steunen! Kind in een echtscheidingssituatie Per jaar belanden ongeveer 70.000 kinderen in een echtscheiding. De gevolgen van een echtscheiding

Nadere informatie

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties

Deel het leven Johannes 4:1-30 & 39-42 7 december 2014 Thema 4: Gebroken relaties Preek Gemeente van Christus, Het staat er een beetje verdwaald in dit hoofdstuk De opmerking dat ook Jezus doopte en leerlingen maakte. Het is een soort zwerfkei, je leest er ook snel overheen. Want daarna

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram,

Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, Soms is er thuis ruzie Dan is mama boos en roept soms omdat ik mijn speelgoed niet opruim Maar ik heb daar helemaal niet mee gespeeld Dat was Bram, mijn kleine broer Dat is niet van mij mama Dan zegt ze

Nadere informatie

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0

Copyright Marlou en Anja Alle rechten voorbehouden Opeenrijtje.com info@opeenrijtje.com 3.0 2 Deel 1 Beïnvloeden van gedrag - Zeg wat je doet en doe wat je zegt - 3 Interactie Het gedrag van kinderen is grofweg in te delen in gewenst gedrag en ongewenst gedrag. Gewenst gedrag is gedrag dat we

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

Niet veel mensen krijgen deze ziekte en sommige volwassenen hebben er vaak nog nooit van gehoord of weten er weinig vanaf.

Niet veel mensen krijgen deze ziekte en sommige volwassenen hebben er vaak nog nooit van gehoord of weten er weinig vanaf. Je leest waarschijnlijk dit boekje omdat je mama of papa of iemand anders speciaal in je familie Amyotrofische Lateraal Sclerose heeft. Het is een lang woord en het wordt vaak afgekort tot ALS. Niet veel

Nadere informatie

Mindfulness voor je kids. oefeningen

Mindfulness voor je kids. oefeningen Mindfulness voor je kids oefeningen David Dewulf Mindfulness voor je kids oefeningen Wil je meer weten over Mindfulness voor je kids? Ontvang de nieuwsbrief van I AM met maandelijks nieuwe tips. Mail

Nadere informatie

6555 BW Wat kun je doen als je te snel boos bent.indd 12

6555 BW Wat kun je doen als je te snel boos bent.indd 12 Hoofdstuk twee Een geheimpje over boosheid Iedereen wordt wel eens boos. Het is zelfs zo n gewoon gevoel dat we een heleboel woorden hebben om het te beschrijven. Hier zijn een paar woorden die allemaal

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

Aan de slag met de Werk Ster!

Aan de slag met de Werk Ster! Aan de slag met de Werk Ster! Werk Ster Copyright EgberinkDeWinter 2013-2014 Werk Ster Stappen naar werk De Werk Ster helpt je duidelijk te krijgen waar jij op dit moment staat op weg naar werk. Je krijgt

Nadere informatie

1 Het sociale ontwikkelingstraject

1 Het sociale ontwikkelingstraject 1 Het sociale ontwikkelingstraject Tijdens de schoolleeftijd valt de nadruk sterk op de cognitieve ontwikkeling. De sociale ontwikkeling is in die periode echter minstens zo belangrijk. Goed leren lezen,

Nadere informatie

Eerste druk, augustus 2012 2012 chamo C.C. Paetzhold, C.C.Mozer. Foto s en cover: Hamo

Eerste druk, augustus 2012 2012 chamo C.C. Paetzhold, C.C.Mozer. Foto s en cover: Hamo Dé Afkickmethode Eerste druk, augustus 2012 2012 chamo C.C. Paetzhold, C.C.Mozer. Foto s en cover: Hamo isbn: 978-90-484-2558-7 nur: 751 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel

Nadere informatie

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113

Inhoud. Woord vooraf 7. Het allereerste begin 9. Oervaders 19. Israël als moeder 57. Wijsheid voor ouders en kinderen 83. Koninklijke vaders 113 Inhoud Woord vooraf 7 Het allereerste begin 9 Oervaders 19 Israël als moeder 57 Wijsheid voor ouders en kinderen 83 Koninklijke vaders 113 Profetische opvoedkunde 145 Kinderen in zijn koninkrijk 177 Leerling

Nadere informatie

Met sorry maak je dit niet ongedaan

Met sorry maak je dit niet ongedaan Met sorry maak je dit niet ongedaan Ervaringen en adviezen van als kind mishandelde vrouwen Fiet van Beek Met sorry maak je dit niet ongedaan werd geschreven in opdracht van Stichting Alexander en financieel

Nadere informatie

Online Titel Competentie Groepsfase Lesdoel Kwink van de Week

Online Titel Competentie Groepsfase Lesdoel Kwink van de Week onderbouw Les 1 Online Dit ben ik! Besef van jezelf Forming Ik kan mezelf voorstellen aan een ander. Ken je iemand nog niet? Vertel hoe je heet. Les 2 Online Hoe spreken we dit af? Keuzes maken Norming

Nadere informatie

3/12/2013. Mijn broer heeft ADHD. Mijn broer heeft ADHD. Mijn grote broer heeft ADHD. Het zal je broer maar wezen. Ouders opgepast

3/12/2013. Mijn broer heeft ADHD. Mijn broer heeft ADHD. Mijn grote broer heeft ADHD. Het zal je broer maar wezen. Ouders opgepast Mijn broer heeft ADHD Mijn broer heeft ADHD Ouders hebben twee of meer kinderen Waarvan één (soms ook meerdere) stoorzender(s) Hoe houden we dit gezin in evenwicht? Waar moeten we op letten? Het zal je

Nadere informatie

Voortaan haal ik, zodra ik wilde wingerd zie, de plant gelijk uit de heg. Wat opvalt is, dat hij steeds weer terugkomt: op blijven letten dus!

Voortaan haal ik, zodra ik wilde wingerd zie, de plant gelijk uit de heg. Wat opvalt is, dat hij steeds weer terugkomt: op blijven letten dus! Liefde Je kunt je soms lelijk vergissen! Het lijkt heel wat, maar als je beter kijkt of de gevolgen ziet, dan is het toch ineens heel anders! Je zou s zomers mijn heg moeten zien. Niets bijzonders, hoor!

Nadere informatie

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht

Nadere informatie

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet!

Gevaarlijke liefde. Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Ik geloof dat hij Ramon heet! Gevaarlijke liefde Gevaarlijke liefde In de pauze Mooi hè, Kim? Maar wel duur! Weet jij wie die jongen is? Zit hij ook bij ons op school? Als je verliefd wordt ben je in de wolken. Tegelijk voel je je

Nadere informatie

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders

Jouw Belang Jouw ouders bespreken gezamenlijk over én met jou wat jouw belang is. Zodat jouw ouders - Dit basis Kindplan kan als onderdeel worden ingevoegd in het ouderschapsplan of los worden gebruikt door ouders al dan niet met hulp van een professional - Ouders ga na de eerste afspraak met een professional

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22.

FOUT VRIENDJE? PAS OP! Hulp. Internet. Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. PAS OP! Hulp Heb je vragen? Bel dan naar Meldpunt Jeugdprostitutie, tel.: 0900 044 33 22. Internet Wil je meer lezen? Kijk op www.jipdenhaag.nl/loverboys En test jezelf op www.loverboytest.nl Dit is een

Nadere informatie

De kracht van ADHD. Arno de Poorter Psycholoog en mens met ADHD

De kracht van ADHD. Arno de Poorter Psycholoog en mens met ADHD De kracht van ADHD Arno de Poorter Psycholoog en mens met ADHD Vraag Wie heeft er ADHD in de zaal? Voorstellen Arno de Poorter ADHD Jaren hulpverlening 2007 afgestudeerd Psycholoog 2008 begonnen met Hulp

Nadere informatie

Peuters: lief maar ook wel eens lastig

Peuters: lief maar ook wel eens lastig Peuters: lief maar ook wel eens lastig Informatie voor ouders Het Centrum voor Jeugd en Gezin ondersteunt met deskundig advies, tips en begeleiding. Een centraal punt voor al je vragen over opvoeden en

Nadere informatie

Slagen als onderhandelaar

Slagen als onderhandelaar Slagen als onderhandelaar Lessen voor succesvolle deals Michael Watkins UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke titel:. Shaping the Game. The New Leader s Guide to Effective Negotiating. Boston: Published

Nadere informatie

Een informatieve bundel en vragenlijst voor kinderen die gepest worden.

Een informatieve bundel en vragenlijst voor kinderen die gepest worden. Een informatieve bundel en vragenlijst voor kinderen die gepest worden. Er is een verschil tussen plagen en pesten. Iets van iemand afpakken kan plagen zijn, maar ook pesten. Het is plagen als het gaat

Nadere informatie

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp

Nadere informatie

Een kind zonder kankerdag

Een kind zonder kankerdag Een kind zonder kankerdag Eerste druk, maart 2011 2011 Maurice de Keijzer Schilderij cover: Roel Hofman isbn: 978-90-484-1732-2 nur: 402 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel

Nadere informatie

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten

Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten www.edusom.nl Opstartlessen Les 3. Familie, vrienden en buurtgenoten Wat leert u in deze les? Een gesprek voeren over familie, vrienden en buurtgenoten. Antwoord geven op vragen. Veel succes! Deze les

Nadere informatie

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN

HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN HET BELANGRIJKSTE OM TE WETEN OM MEER ZELFVERTROUWEN TE KRIJGEN Gratis PDF Beschikbaar gesteld door vlewa.nl Geschreven door Bram van Leeuwen Versie 1.0 INTRODUCTIE Welkom bij deze gratis PDF! In dit PDF

Nadere informatie

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring

Op de grens van hemel en aarde. Een bijna-doodervaring Op de grens van hemel en aarde Een bijna-doodervaring Eerste druk, 2014 2014 Tineke H.C.M. Verwij Illustraties: Tineke H.C.M. Verwij Coverfoto: Tineke H.C.M. Verwij isbn: 9789048432684 nur: 402 Uitgever:

Nadere informatie

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders

Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Zorgen voor getraumatiseerde kinderen: een training voor opvoeders Leony Coppens Carina van Kregten Symposium Pleegzorg 2014 Waar blijft het kind? 11 maart 2014 Wat gaan we vandaag doen? Wie zijn wij?

Nadere informatie

Antwerpen. Leren luisteren

Antwerpen. Leren luisteren Antwerpen Leren luisteren Luisteren, hoe leren kinderen dat? Grenzen Grenzen zorgen ervoor dat je kind veiligheid en zekerheid ervaart. Zo weet hij wat mag van mama en papa en moet hij niet steeds aftoetsen

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Inleiding. onder je nagels vandaan halen. De kloof met je omgeving

Inleiding. onder je nagels vandaan halen. De kloof met je omgeving Inleiding Huilbaby s. Zeg maar gerust: krijsbaby s. Ze bestaan al sinds mensenheugenis, maar vreemd genoeg tobben kersverse ouders er vandaag de dag nog vaak hetzelfde mee als vroeger. Dit boek is geschreven

Nadere informatie