Met vallen en opstaan

Transcriptie

1 NHL hogeschool Opdrachtgever: Boudewijn Dijkstra Met vallen en opstaan Valpreventie met behulp van serieuze spellen Project: Healthy Ageing through Serious Gaming Naam: Jacoba van den Berg Studentnummer: Opleiding: Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Minor: Multi- disciplinair maatschappelijk werk Met vallen en opstaan van Jacoba van de Berg is in licentie gegeven volgens een Creative Commons Naamsvermelding-NietCommercieel- GeenAfgeleideWerken 3.0 Nederland licentie. Door middel van literatuuronderzoek, observaties en interviews wordt een passende methodische aanpak ontwikkeld. Deze methodische aanpak is bedoeld voor alle zorgprofessionals die werken met de doelgroep ouderen en die, in het bijzonder, van plan zijn een (serious) game aan te bieden.

2 2 Woord vooraf

3 Woord vooraf Al redelijk snel was de keus gemaakt; ik zou de minor multidisciplinair maatschappelijk werk volgen. Deze minor wekte mijn interesse omdat ik zeker een meerwaarde zie in het multidisciplinair werken. Onder het motto: twee weten meer dan één, ben ik dan ook gestart met de minor. Ik had echter nog geen duidelijke wensen wat betreft de opdracht en de organisatie waar dit uitgevoerd zou worden. Totdat mij een mailtje onder ogen kwam van Boudewijn Dijkstra. Er werden nog studenten gezocht voor een aantal hele interessante projecten, waaronder het HASeGa project. Ik was meteen enthousiast, dit was precies waar ik op wachtte: een innoverend project met een leuke doelgroep én een samenwerkingsverband met Japan. Al mijn interesses vielen samen. Ik heb dan ook meteen een afspraak gepland met Boudewijn, de opdrachtgever. In eerste instantie zou ik vooral observeren tijdens het testen met prototype 1.0, een dansspel dat ontwikkeld werd door team prototype. Gezien een aantal wijzigingen en ontwikkelingen binnen het project werd mijn opdracht aangepast. Er zou getest worden in een nieuwe omgeving, met een Xbox kinect. Ook dit liep anders dan verwacht en uiteindelijk heb ik geobserveerd tijdens het spelen van de games, afkomstig uit Japan. Naar aanleiding van bovengenoemde observaties, gelezen literatuur en verscheidene interviews en werkoverleggen heb ik een methodische aanpak kunnen schrijven, welke u later in het document terug vind. Deze methodische aanpak is bedoeld voor de zorgprofessionals die een (serious) game aan willen bieden aan ouderen. Het doel van een dergelijke methodische aanpak is; duidelijkheid bieden omtrent het uitvoeren van bepaalde interventies die belangrijk zijn in de omgang met deze doelgroep, binnen deze setting. Het zorgt ervoor dat de verkregen inzichten en werkwijzen gemakkelijk overdraagbaar zijn aan nieuwe collega s en dat resultaten wellicht nauwkeuriger in de gaten worden gehouden. Bovendien is een methodische aanpak van groot belang bij het inzetten van een serious game omdat het er toe bijdraagt dat de professional het instrument bewust en doelgericht toepast. 3 Als laatste wil ik op deze manier iedereen bedanken die een bijdrage hebben geleverd aan de totstandkoming van dit document. Dit zijn onder andere al mijn projectleden van team prototype, en in het bijzonder de projectleden van team onderzoek. Daarnaast wil ik Boudewijn Dijkstra en Jan Kroesen extra bedanken voor hun bijdrage. Hun begeleiding heb ik als zeer motiverend, vernieuwend, interessant en nuttig ervaren. Het heeft ervoor gezorgd dat ik terecht tevreden kan zijn over het uiteindelijke resultaat. Woord vooraf

4 Samenvatting Dit document geeft een weergave van informatie over ouderen, serious games * en de begeleiding hiervan. Het eerste deel bevat een vooronderzoek bestaande uit; een literatuuronderzoek, observaties en interviews. Het tweede deel bevat de HASeGa methode. * serious games zijn leuke en motiverende ICT spellen, ontwikkeld met een serieuze doelstelling Het vooronderzoek heeft de aandacht gericht op een vijftal onderwerpen namelijk; ouder worden, ouderen en beweging, ouderen en valpreventie, serious gaming en ouderen en groepswerk. De literatuur zorgt voor een uitgebreide basis aan kennis en informatie. Door middel van de observaties en interviews wordt gecheckt in hoeverre de theorie klopt met de praktijk en waar nog eventuele aanvullingen gedaan kunnen worden. In het document wordt duidelijk hoe belangrijk bewegen is en hoe een serious game hier een positief effect op kan hebben. Dit alles wordt voortdurend gekoppeld aan de ouder wordende mens. Een aantal belangrijke voorwaarden om een serious game succesvol te maken zijn het groepsverband en het plezier dat tijdens het spelen wordt ervaren. Het is mooi dat door middel van een game een nuttig doel wordt behaald maar dit is alleen mogelijk wanneer de game de persoon aanspreekt. Deel twee van dit document bestaat uit de HASeGa methode. Hierin wordt informatie gegeven over het doel en de doelgroep, over indicaties- en contra- indicaties, over enkele basisvoorwaarden en over belangrijke punten in de begeleiding. De methode geeft een mooie, duidelijke richtlijn en kan op een speelse manier gebruikt worden. Hulpverlener blijft natuurlijk mensenwerk en men moet vrij zijn om te kunnen doen wat goed voelt. In de bijlagen vindt u het format waarmee de observaties zijn uitgevoerd en het format van het vraaggesprek. Eerst wordt er een leeg format aangeboden en vervolgens ziet u een voorbeeld van een ingevuld format. Alle gegevens uit de formats zijn verwerkt in het vooronderzoek. 4 Gedurende dit project blijkt dat met name het spelen in groepsverband essentieel is voor het plezier en de motivatie die ouderen krijgen door het spelen van het spel. Enthousiaste begeleiding mag hierbij niet vergeten worden! Samenvatting

5 Inhoud Woord vooraf... 3 Samenvatting... 4 Inhoud... 5 Inleiding HASeGa Het project Team onderzoek Mijn rol in het project Waarom multidisciplinair Het onderzoek Literatuuronderzoek Ouder worden Ouderen en beweging Ouderen en valpreventie Serious gaming Ouderen en groepswerk Observatieonderzoek Stappenplan observeren (S. Celestin- Westreich en L. P. Celestin, 2008) Resultaten uit de observatie Beknopte analyse van de observatieresultaten Interview Resultaten uit het interview De HASeGa methode Beschrijving methode Inleiding Doelen Doelgroep Indicatie/ contra- indicatie Technieken/ interventies Benodigde competenties van de professional Overige randvoorwaarden Onderbouwing Theorie Onderzoek naar praktijkervaring Ervaringen uit de praktijk Effecten onderzoek Onderzoek en effectiviteit van de hebi hebi Nawoord Literatuurlijst * Bijlagen Format observatie Uitgewerkte observatie Format vragenlijst Uitgewerkte vragenlijst Inhoud

6 Inleiding Nederland gaat de komende jaren in een verdubbeld tempo vergrijzen. Dat staat in het nieuwe tweejaarlijkse CBS- bevolkingsprognose voor de lange termijn (C. van Duin & J. Garssen, december 2010). In de periode komen er een half miljoen 65- plussers bij. De versnelling wordt veroorzaakt doordat de grote babyboomgeneraties, geboren na de Tweede Wereldoorlog, de komende jaren 65 worden. Volgens de nieuwe prognose hebben de mannen van generatie 1946 na hun 65e gemiddeld nog 19 levensjaren voor de boeg. Voor de vrouwen is dat 22 jaar. Vergeleken met de generatie geboren in 1930 zijn dat 3 extra jaren voor de mannen en 2 extra jaren voor de vrouwen. Voor mannen en vrouwen geboren in 1960 komt daar naar verwachting nog een jaar bij. De stijgende levensverwachting heeft wel een prijs (R.J. Schim van der Loeff- van Veen, 2010). Met het toenemen van het aantal levensjaren zal ook het aantal ziekten en beperkingen waar ouderen aan lijden, zich uitbreiden. De helft van alle 65- plussers heeft één of meerder chronische ziekten (CBS). Hoe ouder mensen worden, hoe groter het aantal chronische ziekten waaraan ze lijden. En dat is precies de aanleiding waarom er creatief wordt nagedacht over hoe men de ouderen van nu en van de toekomst, door middel van bewegen, langer zelfstandig en zelfredzaam kan houden door hen meer te laten bewegen. Uit diverse onderzoeken is gebleken dat ouderen langer zelfstandig blijven wanneer ze voldoende bewegen en wordt hiermee de kwaliteit van hun leven tevens verhoogd. Genoeg reden om terecht enthousiast te zijn over het HASeGa- project (Healthy Ageing through Serious Gaming). Het project zorgt ervoor dat ouderen in beweging komen en kennis maken met de vele mogelijkheden die de techniek hen te bieden heeft. Dit alles gebeurd door het aanbieden van een serious game: een spel met een (serieus) doel. Aan mij de taak om een methodische aanpak voor zorg- en welzijnswerkers/ professionals te schrijven, gericht op het aanbieden en begeleiden van de ouderen tijdens het spelen van het spel. 6 Voor meer informatie over het project en mijn rol hierin, verwijs ik naar hoofdstuk 1 van dit document. In hoofdstuk 2 staat een beknopt overzicht van de gelezen literatuur, de observatie uitkomsten en de gehouden interviews. Hoofdstuk 3 bevat resultaten en bevindingen en in hoofdstuk 4 beschrijf ik de methodische aanpak. Het document eindigt met een literatuurlijst en nuttige bijlagen. Inleiding

7 1 HASeGa 1.1 Het project HASeGa staat voor Healthy Ageing Through Serious Gaming en houdt zich bezig met serious gaming ten behoeve van valpreventie. HASeGa bevat verschillende teams, namelijk het Team prototype, het Team website en het Team onderzoek die zich allemaal bezig houden met de centrale vraagstelling: hoe kunnen ouderen langer zelfredzaam blijven op het gebied van motorische vaardigheden met behulp van serious gaming? Om een antwoord te krijgen op bovenstaande vraagstelling zijn er Japanse serious games naar Nederland gehaald en wordt er binnen het project een prototype van een serious game ontwikkeld. Met beide games wordt onderzoek gedaan. De games worden in een internationale samenwerking tussen de NHL Hogeschool en Kyushu University (Fukuoka, Japan) ontwikkeld en onderzocht. Zorgprofessionals van Stichting Oosterlengte, Zorggroep Noorderbreedte (ZNB) en het Zorg Innovatie Forum (ZIF) Noord Nederland zijn actief in het project gekoppeld en ook spelen de jonge ondernemers van Grendel Games en Gameship een belangrijke rol. Er is voor een samenwerking met Japan gekozen, omdat Japan veel ervaring heeft met de inzet van entertainment games met als doel om ouderen meer te laten bewegen. Een bijkomend voordeel is dat Japan een soortgelijke demografische verschuiving doormaakt, echter lopen zij 10 jaar voor en merken nu al consequenties van de verhoogde grijze druk, waardoor wij gebruik kunnen maken van hun opgedane kennis. 1.2 Team onderzoek Team onderzoek, de naam zegt het al, houdt zich bezig met onderzoek. Zowel de Japanse games, (Wani Wani (armen) en Hebi Hebi (voeten)), als het prototype worden getest. Er worden kritische vragen gesteld over het hoe en waarom van het spel en resultaten worden vastgelegd. 7 Uiteindelijk zullen we een antwoord moeten geven op vragen als: hoe leveren serious games een bijdrage aan het verbeteren van de motoriek? en welke effecten hebben serious games en het belevingsaspect ervan op het verbeteren van motorische vaardigheden van ouderen en bij het behoud van hun zelfredzaamheid? Het team werkt in nauw verband samen met team prototype en heeft een ondersteunende en advieserende rol wat betreft de ontwikkeling van het prototype. Team onderzoek bezit momenteel 5 leden, te weten: Boudewijn Dijkstra, Gijs Terlouw, Nathalie Ernsten, Erik Bakker, Françoise de Haan- Lyon en ik. Later zal Karin Wiltinge een rol gaan spelen binnen het project. Zoals duidelijk mocht zijn is Boudewijn Dijkstra opdrachtgever van deze opdracht en tevens docent en begeleider van team onderzoek. Gijs Terlouw is tweede jaars- student Maatschappelijk Werk en Dienstverlening en studentcoördinator binnen het team. Eerder hebben Ineke Wassen en Mariecke Mooi hun bijdrage geleverd aan het team. Nathalie Ernsten en Erik bakker zijn vierde jaars- studenten van de opleiding Sport en Gezondheid. Nathalie heeft samen met Françoise de Haan- Lyon, laatste jaars- studente Maatschappelijk Werk en Dienstverlening, onderzoek verricht naar de mogelijke effecten op valpreventie na het spelen van het spel (hebi hebi). Erik Bakker heeft zich bezig gehouden met het zoeken naar de juiste bewegingen, ten behoeve van valpreventie, voor het prototype. Dus welke bewegingen zullen in het spel terug moeten komen om uiteindelijk een gunstig effect te bereiken op het tegen gaan van valincidenten. HASeGa

8 1.3 Mijn rol in het project Mijn taak binnen het team/ project is het ontwikkelen van een methode waarin beschreven staat hoe je als zorgprofessional de ouderen kunt begeleiden, ondersteunen en stimuleren voor een serious game. De methode is een verzameling van specifieke technieken, ook wel interventies genoemd, die door een zorgprofessional worden uitgevoerd om ouderen op een veilige en leuke manier een serious game te laten spelen. Onderdelen die beschreven worden in deze methode zijn: inleiding, doelgroep, doelen, indicatie/ contra- indicatie, technieken en interventies, theorie en onderzoek en effectiviteit. Om een dergelijke methode te kunnen ontwikkelen zal ik eerst kennis moeten vergaren. Dit doe ik door middel van literatuurverdieping, observaties en interviews. In eerste instantie zou er veel getest kunnen worden met het prototype echter door een aantal veranderingen, zoals problemen met licentieverklaringen etc., is het aantal testmomenten teruggebracht naar één. Op een gegeven moment leken we daar een prima oplossing voor gevonden te hebben, namelijk verder testen met een aantal spellen op de Xbox Kinect. Door tijdgebrek is dit er niet meer van gekomen en kunnen deze resultaten dus niet mee worden genomen in dit document. 1.4 Waarom multidisciplinair Wanneer je voor een minor multidisciplinair maatschappelijk werk kiest zal er enig overlap moeten zijn tussen je minor en de opdracht. In mijn geval was dit geen probleem. Zoals in bovenstaande tekst al duidelijk wordt zijn er verschillende organisaties betrokken, elk met hun eigen achtergronden en kennis. We zouden het project kunnen onderverdelen in verschillende niveaus, waarbij macro de projectomgeving en de maatschappij omvat, meso de verschillende projectgroepen en de directe samenwerkingspartners en micro niveau het team onderzoek. 8 Als je alleen al kijkt naar het project in zijn geheel, meso niveau, dan zijn er verschillende disciplines aanwezig; zorgprofessionals zoals een onderzoeksarts, psycholoog, fysiotherapeut, activiteitenbegeleider, ergotherapeut, en verzorgenden, en leerkrachten, studenten van verschillende HBO- en universiteitopleidingen, zorginstellingen en overheden. Tijdens mijn aanwezigheid in het project heb ik vooral te maken gehad met leden uit team onderzoek en team prototype. Team prototype bevat Communication and Multimedia Design- studenten. Tijdens het testmoment van het prototype, 31 maart 2011, bleek al snel hoe belangrijk het multidisciplinair werken is binnen het project. Wij, team onderzoek beschikken niet of nauwelijks over kennis van game- design en daarentegen beschikt team prototype niet of nauwelijks over kennis van de doelgroep, in dit geval ouderen. Laat ik verder inzoomen op microniveau, het team onderzoek. Zoals eerder benoemd zijn er twee studenten van Sport en Gezondheid en drie studenten Maatschappelijk Werk en Dienstverlening. Alweer een bijzondere combinatie van kennis. De studenten van Sport en Gezondheid weten precies hoe belangrijk het is voor de gezondheid om te bewegen en hoe je dat op een veilige manier doet. De studenten van Maatschappelijk Werk en Dienstverlening hebben kennis van de doelgroep en weten handige interventies om mensen te motiveren tot beweging. Hoe langer ik betrokken ben bij het project, hoe belangrijker het multidisciplinaire werken lijkt. Er zijn tal van ontwikkelingen gaande en de mogelijkheden van serious gamen zijn eindeloos. Wat we vooral moeten zien te voorkomen is dat ieder op zijn eigen eilandje van kennis blijft zitten. Het één kan niet los gezien worden van het ander. Een serious game kan niet ontwikkeld worden zonder uitgebreide kennis van de doelgroep te hebben. Daarentegen wordt een serious game nooit succesvol wanneer een hulpverlener geen kennis heeft van techniek. HASeGa

9 2 Het onderzoek 2.1 Literatuuronderzoek Een belangrijk onderdeel van deze minoropdracht is het verzamelen van informatie. Deze informatie wordt vooraf en tijdens de opdracht verzameld. Om het scala aan informatie enigszins af te bakenen heb ik ervoor gekozen om de informatie in te delen in vijf subonderwerpen; ouder worden, ouderen en beweging, ouderen en valpreventie, serious gaming en ouderen en groepswerk. Ik vind het belangrijk om mij allereerst te verdiepen in de doelgroep, ouderen. Ik wil meer te weten komen over het proces van ouder worden, de beleving van het ouder worden en de achteruitgang waar de meeste ouderen mee te maken krijgen. Vervolgens richt ik mijn aandacht op ouderen en bewegen en ouder worden en valpreventie, valpreventie is immers het beoogde doel van de serious game. Aansluitend daarop verdiep ik mij in literatuur betreffende serious games, wat is er al op de markt en zijn er mogelijk al resultaten en effecten gemeten? Als laatste subonderwerp kies ik voor ouderen en groepswerk. Ik hoop hiermee een belangrijke basis te leggen voor de uiteindelijke methode die ik zal schrijven. Ik kies ervoor om niet verder in te gaan op de psychologische kant van het ouder worden. Dit om te voorkomen dat de informatiestroom vanuit de literatuur te overheersend wordt. Ik kies liever voor de somatische kant omdat dit beter aansluit bij o.a. valpreventie en het doel van dit project. Bronnen zullen voorzien zijn van de auteur en jaar van uitgave, voor een uitgebreide bronvermelding verwijs ik naar de literatuurlijst, later in dit document Ouder worden Dé oudere bestaat niet. Iedereen leeft een uniek leven waarbij iedere persoon unieke ervaringen beleeft, ervaringen die een weerslag hebben op de latere jaren. Iedere oudere is anders; heeft zijn/ haar eigen verhaal en speelt zijn/ haar rol in de samenleving. En iedere oudere persoon gaat op een eigen en unieke wijze om met het proces van het ouder worden 1. 9 Gerontologen spreken van de derde en vierde leeftijd, twee levensperioden van het ouder worden (A. Marcoen, R. Grommen & N. van Ranst, 2006). Volwassenen in de vierde leeftijd worden vroeg of laat afhankelijk van anderen. Voor deze finale periode van behoefte aan zorg en hulp genieten de meeste ouderen van een levensperiode (derde leeftijd) waarin ze niet meer verplicht zijn om te werken en dankzij een goede gezondheid nog heel wat aankunnen. In de Verenigde Staten brengt men nog meer aan de leeftijd georiënteerde differentiaties aan. Men spreekt er van de young old (65-74 jaar), old- old ( jaar) en oldest- old (85 jaar en ouder). Deze leeftijdsafbakingen zijn uiteraard maar zeer grove benaderingen van wat er op psychologisch en sociaal gebied bij de ouderen van verschillende leeftijd kan worden vastgesteld. Met het stijgen van het aantal ouder wordende ouderen, zal de vraag naar zorg de komende jaren explosief gaan toenemen (R.J. Schim van der Loeff- van Veen, 2010). De zorgvragen kunnen nogal verschillen, elke persoon kan immers een andere combinatie van chronische ziekten hebben, waarbij vaak niet duidelijk is welke ziekte, welk probleem veroorzaakt. Een hoge leeftijd wil niet automatisch zeggen dat oudere mensen ziek, kwetsbaar of beperkt zijn. In tegendeel, veel ouderen slagen erin om tot op hoge leeftijd fit en vitaal te blijven. Met de groei van de groep ouderen, stijgt dus ook de groep gezonde ouderen. Belangrijke factoren voor succesvol oud worden zijn de genetische aanleg in samenhang met gunstige omgevingsinvloeden zoals: schone lucht, gezonde voeding, voldoende beweging en een sociaal netwerk van vrienden en familie. 1 Oktober 2008, ouderenraad.be. geraadpleegd op 11 mei 2011 Het onderzoek

10 Succesvolle ouderen zijn tot op hoge leeftijd actief, hebben weinig lichamelijke of psychische ziekten en een goede conditie. In de meeste gevallen zijn deze ouderen goed in staat om zich aan te passen aan de beperkingen die de gevolgen van de ouderdom met zich meebrengen. Ze zijn in staat om hun eigen kracht en bronnen in te zetten en daarmee de toenemende afhankelijkheid buiten de deur te houden, uit te stellen of zich erop voor te bereiden. Gemeenschappelijk kenmerk van alle ouderen is de normale lichamelijke veroudering. De celschade die onvermijdelijk tijdens het leven ontstaat, kan door het lichaam steeds minder volledig worden hersteld. Gevolg hiervan is dat de functie van weefsels en organen beetje bij beetje afneemt. Daar komt bij dat het oudere lichaam een afnemende reservecapaciteit heeft. Genetische aanleg bepaalt in welk tempo deze verandering plaatsvindt. Geriatrische ziekten ontstaan door veroudering in combinatie met een toegenomen kwetsbaarheid of vatbaarheid om deze ziekten te krijgen. In het algemeen staat ouder worden gelijk aan verlies van lichamelijke mogelijkheden (T. Swinnen, 2004, pag ) Vaak wordt het normale verouderingsproces daarbovenop nog bemoeilijkt door chronische aandoeningen, waardoor de zelfstandigheid in grote mate beperkt wordt. De oudere heeft hierdoor hulp van derden nodig. Verstandelijk zou de oudere nog dezelfde initiatieven en beslissingen kunnen nemen, als hij of zij niet door visuele, auditieve of mobiliteitsproblemen beperkt was. Ouderen klagen vaak over hun geheugen, ze kunnen niet op een naam of woord komen of vergeten telkens iets als ze naar de winkel gaan (A. Marcoen, R. Grommen & N. van Ranst, 2006). Gerontologisch onderzoek bevestigt deze klachten. Zo neemt met het ouder worden de mentale snelheid af, krimpt de beschikbare ruimte in het werkgeheugen, neemt de redeneervaardigheid af, daalt het ruimtelijk inzicht en vertoond het autobiografisch geheugen meer problemen. Wat voor het geheugen geldt, geldt ook voor andere cognitieve vaardigheden. Men wordt trager, dingen dringen niet goed meer door en het wordt moeilijker de volle aandacht op iets te richten. 10 De eetlust van ouderen kan door tal van oorzaken verminderen. Deze oorzaken kunnen tijdelijk zijn maar ook langdurig. Doordat er veel aspecten meespelen bij de eetlust van ouderen wil ik even kort benadrukken waarmee rekening gehouden moet worden wanneer er wordt gezocht naar een oorzaak van deze slechte eetlust. Allereerst zijn er heel wat vaardigheden nodig om het eten in huis te krijgen, voorbereid te krijgen en in de maag te krijgen. Men heeft zowel lichamelijke als psychosociale vaardigheden nodig om boodschappen te halen en de maaltijd voor te bereiden. Daarnaast kunnen lichamelijk klachten, bepaalde medicatie en/ of een sombere stemming van invloed zijn op de eetlust. Ook is het goed om stil te staan bij het feit dat men niet alleen eet om hun honger te stillen, vaak is het ook een sociale aangelegenheid. Een mooi moment om bijeen te zijn en de dag met elkaar door te nemen. Wanneer men alleen moet eten is er soms minder of weinig motivatie om eten te bereiden en rustig de tijd te nemen om het eten te nuttigen. Ook kan een niet passend kunstgebit of een onverzorgd eigen gebit er voor zorgen dat het kauwen wordt bemoeilijkt. Helaas is uitdroging een veelvoorkomend probleem onder ouderen. Naarmate men ouder wordt heeft men namelijk minder dorst. Het is belangrijk dat ouderen voldoende drinken. Met het ouder worden veranderd het slaappatroon. Meestal duurt het langer voor zij inslapen, slapen zij lichter en worden zij s nachts wakker. Gemiddeld slapen zij in plaats van acht uren nog maar zes. Ouderen hebben overdag wellicht een minder actief leven en houden eerder kleine micro- slaapjes, korte perioden waarin zij wegdutten. Ingrijpende gebeurtenissen, somberheid en depressies en een ander slaapritueel (de thuiszorg komt al om 9 uur..) kunnen voor extra slaapproblemen zorgen. Eric Erikson was één van de eerste theoretisch psychologen die een persoonlijkheidstheorie ontwikkelde die doorliep tot in de ouderdom (C.B. Lewis & J. M. Bottomley, 1994, pag. 76). Hij onderscheid acht opeenlopende fasen. Elk van deze fasen vertegenwoordigt een keuze in de ontwikkeling van het zich uitbreidende ego. Vanuit Het onderzoek

11 de theorie van Erikson brengt de laatste levensfase met zich mee dat men het leven moet accepteren, in de zin van: als ik alles nog eens over zou mogen doen, dan zou ik alles grotendeels hetzelfde doen. In deze fase zijn mensen actief betrokken bij het leven, zelfs op de drempel van de dood en worden ze zich bewust van de wijsheid die ze verworven hebben Ouderen en beweging Er bestaat heel wat wetenschappelijk onderzoek waaruit blijkt dat lichaamsbeweging veel positieve effecten heeft die het harmonieus ouder worden te goede komt (G. Dom, 2010, pag ). Zo lijkt lichaamsbeweging de bloedtoevoer naar de hersenen te verbeteren en in het bijzonder de cognitieve werking van de hersenen te stimuleren: men kan daardoor beter onthouden en denken. Het gunstige effect van bewegen op de werking van hart en bloedvaten wordt alom erkend. Hart- en vaatziekten zijn voor de helft te wijten aan inactiviteit. Lichaamsbeweging zorgt voor een betere bloeddruk, een verhoging van het goede HDL- cholesterol en bescherming van de slagaders tegen aderverkalking. Lichaamsbeweging heeft bovendien een positieve invloed op de werking van spieren en gewrichten, dezen worden sterker en soepeler. Voldoende beweging heeft niet alleen positieve lichamelijke effecten maar is ook heel belangrijk voor onze geest. Het maakt ons opgewekter, versterkt het vertrouwen, vergroot de kans op sociale contacten en verhoogt in het algemeen ons gevoel van welzijn. Zo neemt het gevaar van depressie af. Uit epidemiologisch onderzoeken concludeert de Amerikaanse hoogleraar A. Kramer dat actieve ouderen 30- tot 50% minder kans hebben op de ziekte van Alzheimer. Volgens hem komt dit omdat bewegen leidt tot een betere doorbloeding van de hersenen en een hogere concentratie neurotrofinen, waardoor er nieuwe verbindingen tussen cellen ontstaan, zelfs nieuwe zenuwcellen. Door voldoende in touw te zijn wennen het hart en bloedvaten, de longen en spieren eraan te werken. Lichamelijke inspanning bevordert de doorbloeding van het hart en remt de vernauwing in de kransslagaders. Bovendien zijn er aanwijzingen dat regelmatig bewegen ook een dempend effect heeft op andere risicofactoren, zoals een hoog cholesterolgehalte, hoge bloeddruk en overgewicht. Door voldoende te bewegen wordt de kans op een hartinfarct zelfs tot de helft teruggebracht. 11 Het doel van voldoende bewegen en sportieve activiteiten is energiek blijven en de zelfstandigheid zolang mogelijk te bewaren. Andere bijkomende voordelen van bewegen zijn: het leggen van nieuwe contacten, het delen van ervaringen, steun van anderen, gezelligheid, plezier, het gevoel vooruit te gaan en ontspanning. Onderzoek heeft tevens uitgewezen dat lichamelijke activiteit het geestelijk vermogen en de concentratie gunstig beïnvloedt. Maar wat is voldoende bewegen? Om het makkelijk te maken hebben experts een norm ontwikkeld. Volgens deze Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) beweegt een volwassene of oudere (boven de 55 jaar) voldoende wanneer er minimaal vijf werkdagen in de week, dertig minuten matig intensief wordt beweegt. Men beweegt matig intensief wanneer men een iets hogere hartslag krijgt en sneller gaat ademhalen. Onder matig intensieve beweging valt bijvoorbeeld stevig wandelen, rennen of fietsen. Dat halfuur per dag hoeft niet aaneengesloten te gebeuren, als er maar een minimum van vijf minuten per activiteit aan wordt gehouden. Het maakt dus niet zo veel uit welke bewegingsvorm er gekozen wordt, als men maar beweegt, het liefst elke dag. Zeker voor 55- plussers is regelmatig bewegen erg belangrijk. Uit een Amerikaans onderzoek onder ouderen van jaar, waarvan de ene groep niets aan sport deed en de andere groep uit joggers bestond, bleek dat na acht jaar in de groep van niet- sporters ruim vier keer zoveel mensen waren overleden dan in de groep van sporters. Maar ouder worden brengt lichamelijke veranderingen met zich mee die invloed hebben op het leveren van fysieke prestaties. Daar moeten ouderen rekening mee houden als ze gaan bewegen. Door het ouder worden nemen de maximale hartfrequentie en het zuurstofopnamevermogen in het longweefsel af. Daardoor zal het duuruithoudingsvermogen verminderen. Daarnaast neemt de spiermassa af: de spieren worden dunner door minder beweging. Door verkalking en/of dichtslibben van de kansslagaders of hersenvaten worden de hartspier en hersenen van minder bloed voorzien. Verder neemt de kwaliteit van het kraakbeen af naarmate men ouder wordt. Ook het herstel na een blessure verloopt langzamer. Het onderzoek

12 Te weinig bewegen is niet goed, maar te veel of te intensief bewegen evenmin. Bewegen schiet zijn doel voorbij als je er blessures door oploopt of als het hart teveel belast wordt Ouderen en valpreventie Een valincident wordt door de ProFaNE (Prevention of Falls Network Europe) omschreven als: Een onverwachte gebeurtenis waarbij de oudere op de grond, vloer of een lager gelegen niveau terechtkomt Jaarlijks overlijden ouderen na een val. TNO Kwaliteit van Leven onderzoekt de oorzaken van valincidenten en de effectiviteit van preventiemaatregelen. Voor veel ouderen is een val een schrikbeeld. Terecht want ten gevolge van een val overlijden jaarlijks senioren en belanden er op de afdeling spoedeisende hulp vaneen ziekenhuis. Volgens G.J. Wijlhuizen van TNO Kwaliteit van Leven vallen ouderen omdat hun fysieke en psychische belastbaarheid afneemt. Chronische aandoeningen spelen daarbij een rol, naast duizeligheids- en vermoeidheidsklachten. Verder zijn een afnemend gezichtsvermogen en medicijngebruik van invloed. Tenslotte speelt het gedrag een tegenstrijdige- rol. bewegen is goed voor de conditie, dit voorkomt dat een drempel een probleem wordt, zegt Wijlhuizen. maar mensen vallen juist terwijl ze bewegen. Het komt er op aan om gezond en veilig te bewegen. Naarmate mensen ouder worden, neemt de kans op val incidenten toe. Het risico om te vallen neemt significant toe boven de leeftijd van 75 jaar (Tideiskaar, 1993). Studies over alleenwonende ouderen laten zien dat een derde van de thuiswonende ouderen ouder dan 65 jaar minstens eenmaal per jaar valt (Tinetti et al., 1994). Vallen is een van de voornaamste redenen waarom ouderen in een verzorgings-, of verpleeghuis worden opgenomen. De hedendaagse ouderen wensen zo lang mogelijk autonoom te wonen (L. de Conninck, 2010). Omwille van beperkingen op bio- fysich, fysiek, sociaal, mentaal en/ of psychisch vlak slagen sommige ouderen er niet meer in te blijven functioneren zoals zij dit zelf wensen. De gevolgen van deze beperkingen brengen een afname van de zelfstandigheid teweeg. De valproblematiek is een belangrijke oorzaak van het verlies aan zelfstandigheid. 12 De valproblematiek is een belangrijke oorzaak van de zelfstandigheid bij de oudere persoon. Andersom geeft ook een verminderde ADL (Activiteiten van het Dagelijks Leven) een hoger valrisicofactor (van Helden, et al,)2007). Valincidenten hebben niet enkel een invloed op de zelfstandigheid van de oudere persoon. Onderzoek heeft uitgewezen dat ook de levenskwaliteit associeert met bepaalde valrisicofactoren. Een afname van het gewicht, de functionele mobiliteit en de spiersterkte en een toename van de valangst zijn determinanten van een verminderde levenskwaliteit (Ozcan, et al., 2005). Uit het onderzoeksrapport een uniforme aanpak van thuiswonende ouderen met een verhoogd valrisico (Milisen, et al., 2006) blijkt in aflopende volgorde de valrisicofactor evenwicht en mobiliteit (94,4 %) het frequentst voorkomt bij de Vlaamse ouderen, vervolgens medicatie (77 %), zicht (73 %), valangst (72,9 %), orthostatische hypotensie (56,3 %), omgevingsveiligheid en gedrag (51,1 %) en voeten en schoeisel (51 %). Een kwart van de valincidenten bij thuiswonende ouderen leidt tot verminderde activiteit (Nevitt, et al., 1999). Door deze verminderde activiteit verhoogt de kans op afname van de functionaliteit en is er een toename van het valrisico. Een dagelijkse lichte tot matige fysieke activiteit ingepast in het dagelijks levenspatroon, in combinatie met kracht- en lenigheidoefeningen, resulteert volgens Beunen, 2001, in een gezondheidseffect. Valincidenten kunnen gevolgen hebben op fysiek (fracturen, kneuzingen etc.), psychosociaal (angst om te vallen ((en de gevolgen daarvan: afhankelijkheid, depressie, afname sociale contacten, eenzaamheid)) en dus angst om te bewegen) en economisch vlak (invloed op de middelenbesteding en op de zorgverlening). Bovendien is een onvrijwillig letsel de 5 de doodsoorzaak bij 75- plussers waarbij valincidenten de belangrijkste oorzaal zijn van dit onvrijwillig letsel. Het onderzoek

13 Ten gevolge van een heupfractuur wordt 20% van de ouderen immobiel, herwint slechts 14% tot 21% volledige ADL- zelfstandigheid (Activiteiten van het Dagelijkse Leven) en overlijdt 25% tot 33% binnen het jaar na het valincident. Uit onderzoek blijkt dat wanneer een patiënt eenmaal gevallen is, hij of zij een grote kans loopt opnieuw ten val te komen (secundaire val) Serious gaming Driekwart van de Nederlandse bevolking van acht jaar en ouder speelt computergames (M. van den Broek, 2008). Gemiddeld besteedt zo n gamende Nederlander vier uur per week aan het spelen van spelletjes op de computer, het totale aantal besteedde uren aan gaming komt uit op 48 miljoen uur per week. In 2007 bleek al uit eerder onderzoek van TNS NIPO dat 43 procent van de Nederlandse bevolking regelmatig een game speelt. Dit en nog veel meer blijkt uit het Nationaal Gaming onderzoek, dat TNS NIPO en Newzoo in april 2008 hebben gehouden onder ruim vijfduizend Nederlanders. Een reactie van Peter Warman, Newzoo is: de veronderstelling dat computerspelletjes alleen door jongeren worden gespeeld blijkt niet te kloppen. Het is inderdaad zo dat vrijwel alle Nederlandse jongeren van acht tot en met negentien jaar games spelen, maar ook meer dan de helft van de Nederlandse 50- plussers doet dit regelmatig: 57 procent, leert ons het persbericht. Tegen de achtergrond van de dubbele vergrijzing (meer senioren en een hogere levensverwachting) groeit de aandacht voor het behoud van de kwaliteit van leven. Regelmatig bewegen en goede sociale contacten behoren tot de belangrijkste randvoorwaarden voor healthy ageing. Bij de bevordering van deze randvoorwaarden wordt steeds vaker gekeken naar de mogelijkheden die gaming biedt, dat wil zeggen het toepassen van spelprincipes en het inzetten nieuwe van gametechnologieën. Serious games (vrij vertaald: serieuze spellen), de naam zegt het eigenlijk al, zijn spellen die worden ingezet voor een serieus doel. De serious games hebben als primair doel de speler kennis en/ of vaardigheden bij te brengen, iets te leren. Serious games kunnen meerwaarde bieden doordat het oefenen van vaardigheden gemotiveerd wordt door elementen als vermaak en competitie; het leren wordt met behulp van een serious game aantrekkelijker gemaakt. 13 In het onderzoeksrapport games voor gezondheid, van maart 2011 staat dat de Nederlandse game sector de laatste 10 jaar sterk is gegroeid. Met name de toepassingen van health games nemen de laatste 5 jaar toe. Health games zijn niet alleen goed voor de gezondheid en mentale fitheid, ze dragen er ook aan bij dat medewerkers in de zorg meer patiënten beter kunnen helpen. Health games zijn zeer belangrijk om innovatieve ontwikkelingen in de zorg en welzijn te realiseren. Hiermee kan de zorg effectiever en efficiënter worden. In Nintendo Wii making waves at nursing homes, december 2007 wordt genoemd: wanneer je iets dergelijks introduceert bij ouderen is het afwachten'. Men was eerst terughoudend over het spelen met de Wii maar het helpt wanneer ze een ander zien spelen. Ze worden nieuwsgierig en willen het zelf ook proberen (vrij vertaald). Gedurende de testperiode met de serious games uit Japan bij Erasmushiem wordt al snel duidelijk dat ouderen best openstaan voor een serious game maar dat de manier van presenteren hier een belangrijk aandeel in heeft. Aangezien het een relatief nieuwe ontwikkeling is, het serious gamen, is vertrouwen erg belangrijk. Wouter Wolters, adviseur nieuwe media en hulpverlening van de stichting E- hulp.nl. zegt over Serious games: serious games zijn uitermate geschikt voor onderwerpen die zich moeilijk laten uitleggen. Wolters is van mening dat de GGZ de mogelijkheden van serious gaming onvoldoende benut, jammer, zo zegt Wolters, want juist in de GGZ kunnen veel moeilijke en ingewikkelde onderwerpen beter spelenderwijs uitgelegd worden. Een serious games is zo leerzaam omdat je als speler een hele realistische rol aanneemt; je moet beslissingen nemen, strategieën bedenken, je krijgt feedback en je moet vervolgens actie ondernemen. Het onderzoek

14 Voor ouderen is bewegen essentieel, hierdoor blijft men gezonder en is er minder kans op bijvoorbeeld valincidenten (ouderenfonds, 2008). Jaarlijks belanden mensen van 55 jaar en ouder na een val in het ziekenhuis. Op een leuke en afwisselende manier blijven bewegen helpt het coördinatievermogen te verbeteren en ongevallen te voorkomen. Daarnaast is op deze manier samen sporten een leuke en nieuwe bezigheid voor bewoners van een zorgcentrum dat hun sociale contacten bevordert Ouderen en groepswerk Een groepsactiviteit vraagt noodzakelijkerwijze om meerdere mensen en om een gemeenschappelijke betrokkenheid (A. van Assel & E. Messelis, 2006, p ). We hebben het hier dan niet over losse individuen die samen in een kamer zitten, maar om een activiteit die gericht is op een gemeenschappelijk doel. Activiteiten die de kans geven om zich te ontwikkelen, komen tegemoet aan behoefte aan waardering, aan zingeving en aan het verhogen van het zelfwaardegevoel. Bij dergelijke activiteiten kunnen ouderen werken aan hun identiteit en krijgen ze inzicht in de eigen mogelijkheden en beperkingen van hun omgeving. Andere positieve effecten van groepswerk kunnen zijn: men komt in contact met anderen, men krijgt het gevoel erbij te horen, men ervaart universaliteit etc. Het groepsaanbod is een middel om op bepaalde behoeften een antwoord te geven. Groepswerk is een instrument, geen doel op zich. Groepswerk kan bijdragen aan het ontwikkelen van copingmechanismen (vaardigheden om met veranderde situaties om te gaan), het ontwikkelen van kennis en vaardigheden om te anticiperen op maarschappelijke veranderingen, persoonlijke ontwikkeling en creatief leren, zoeken naar een effectieve en zinvolle vrijetijdsbesteding, sociaal contact en ontmoeting en zingeving. Preventie probeert letterlijk te voorkomen, omdat we ernaar streven een zo optimaal mogelijke lichamelijke en geestelijke gezondheid te hebben en te behouden. Maar preventie heeft ook maatschappelijke en economische motieven, bijvoorbeeld voorkomen dat mensen door ziekte uitvallen op het werk, de kosten voor gezondheidszorg onderdrukken, afhankelijkheid van anderen voorkomen. 14 In ons geval heeft een serious game als doel valpreventie. Hier heeft niet alleen de oudere baat bij; betere kwaliteit van leven, maar ook de economie; kostenbesparing doordat ouderen langer zelfredzaam blijven. 2.2 Observatieonderzoek Het observatieonderzoek is het tweede gedeelte van het kwalitatieve onderzoek. Dit betekend onder andere dat er niet gebruik wordt gemaakt van cijfermatige gegevens. Er is voor gekozen om te observeren en in gesprek te gaan met mensen. Het voordeel van een kwalitatief onderzoek is dat het verzamelen van de gegevens open en flexibel is, gezien dit project, een pure noodzaak. Er kan in worden gespeeld op onverwachte momenten en situaties. De observaties waren half- participerend <er was een zeker afstand tussen mij en de personen die geobserveerd werden maar indien nodig, bood ik hulp> en half- gestructureerd. In het stappenplan hieronder, wordt meer verteld over de voorbereiding op de observaties Stappenplan observeren (S. Celestin- Westreich en L. P. Celestin, 2008) Stap 1: wie en wat wil ik observeren en waarom? Ik kies ervoor om zowel de oudere als de begeleider te observeren omdat ik meer inzicht wil krijgen in de manier waarop het spel wordt aangeboden en de manier waarop de oudere op deze begeleiding en het spel reageert. Na afloop van de observaties wil ik antwoord op de vraag; hoe reageren de ouderen op de begeleiding die ze krijgen en wat vinden ze van het (spelen van het) spel. Stap 2 hoe ga ik observeren? Allereerst wil ik, om een correct beeld te vormen, een verkennende, ongestructureerde observatieronde uitvoeren. Ik probeer via ad libitum- sampling zoveel mogelijk gedrag te verzamelen. Vanuit deze Het onderzoek

15 voorinformatie kan ik kiezen of ik mij ga richten op gedrag sampling of tijdsampling en of ik mij per observatieronde ga richten op één of meer personen. (sampling = selectie) Nadat ik een eerste indruk heb verkregen door middel van een eerste verkennende observatieronde kies ik ervoor om systematisch, half- participerend te observeren, ik neem dus, waar mogelijk, niet actief deel aan de begeleiding van de ouderen en het uitvoeren van het spel. Een voordeel hiervan is dat ik mij bijna volledig kan richten op de observatie en ik goed mijn aandacht erbij kan houden. Een nadeel kan zijn dat de ouderen en de begeleiding zich bewust zijn van het feit dat ze geobserveerd worden, het observator- effect, en ze zich hierdoor sociaalwenselijk gaan gedragen. De observaties zijn voornamelijk systematisch omdat ik weet wie (de ouderen en begeleiding), wat (de manier van begeleiden en het spelen van het spel) en met welk doel (meer inzicht en informatie verkrijgen) ik ga observeren. De observatie zal op molair niveau worden uitgevoerd, hiermee wordt bedoeld dat de observatie vaak over relatief abstracte begrippen gaat. De observatie gebeurt op meso- of macroniveau en het observatiedoel betreft meer dan één individu (verschillende begeleiders en ouderen). Stap 3 wanneer en waar ga ik observeren? De ongestructureerde observatieronde zal plaats vinden tijdens het testen van het prototype bij GAMESHIP te Leeuwarden. Ik observeer de begeleiding en de ouderen vooraf, tijdens en na het spelen van het dansspel. Wanneer de ouderen het hebi hebi spel spelen, wanneer het spel wordt uitgelegd en wanneer het spel wordt gepresenteerd aan nieuwe deelnemers ga ik observeren bij Erasmushiem te Leeuwarden. Stap 4 hoe selecteer ik het doelgedrag voor de observatie? Mijn inschatting nu is dat ik gebruik ga maken van gedragssampling. Deze manier van selectie wordt met name gebruikt tijdens één bepaalde gebeurtenis en is goed bruikbaar bij observaties op molair niveau. De focus ligt op grote gedragsgehelen. 15 Stap 5 hoe selecteer ik personen? Er wordt geobserveerd aan de hand van focus (persoon)- sampling, dit betekend dat ik gedurende de observatieperiode van een x- aantal weken alle gedragingen observeer en registreer van een klein aantal vaste personen, namelijk die van de begeleiding (Françoise en Nathalie) en een viertal ouderen. Deze ouderen zijn eerder al geselecteerd voor het spelen van de Japanse games, zij hebben zich vrijwillig opgegeven en zijn willekeurig gekozen. Veelal zijn het ouderen met nog goede cognitieve vaardigheden die extramuraal wonen. Stap 6 wat (welk deelgedrag) precies observeren? Stap 6.1 gebruik ik een bestaande observatieschaal of een eigen ontwerp? Voor de observaties gebruik ik een eigen ontwerp omdat bestaande observatieschalen onvoldoende aansluiten op hetgeen ik wil observeren. Hiermee loop ik wel het risico dat de betrouwbaarheid en validiteit van de observaties wellicht naar beneden gaan. Stap 6.2 hoe selecteer ik een observatieschaal? ( Voordat ik mijn observatieschaal heb ontworpen heb ik verschillende observatieschalen bekeken, vergeleken en meegenomen in mijn eigen observatieschaal. Voorbeelden hiervan zijn: - Dementia Care Mapping (DCM) - Short Observation Method (SOM) - Quality of Interactions Schedule (QUIS) - Quality of life in Dementia (QUALIDEM) - Zicht op eigen leven (ZEL) De observatieschaal voldoet aan tenminste 3 van de 5 voorwaarden, de schaal is afgestemd op het observatiedoel, de gedragsindeling is uitsluitend en de schaal is volledig. De gedragingen zijn zo objectief mogelijk beschreven. Het onderzoek

16 Stap 7 hoe kan ik gedragsobservaties meten en registreren? Stap 7.1 frequentie, duur, patroon, latentie of intensiteit? Doordat de observatie enigszins verkennend is, worden er vooral gedragspatronen geobserveerd. Als je het gedragspatroon meet, dan stel je de vraag uit welke deelcomponenten bestaat het gedrag? (S. Celestin- Westreich en L. P. Celestin, 2008). Het gedragspatroon meet meestal in welke volgorde de gedragsonderdelen optreden en hoelang ze duren. Stap 7.2 continue of discontinue registratie? Ik kies voor een continue registratie. Vanaf het moment dat de oudere en begeleider de ruimte binnen stappen waar het spel wordt uitgelegd en gespeeld, wordt er geobserveerd. De geschatte duur van de observatie bij GAMESHIP is ongeveer 20 minuten achtereen. Gezien het feit dat er gemiddeld tijdens een testmoment zo n 5 ouderen het spel spelen zal dit neerkomen op een totale periode van 100 minuten, ofwel dik anderhalf uur per testmoment. De geschatte duur van de observatie bij Erasmushiem is minimaal twee maal 90 minuten. Stap 8 hoe kan ik gedragsregistraties organiseren en interpreteren? Allereerst wordt het observatieresultaat geformuleerd, hierin staan puur kwantitatieve formuleringen. Vervolgens worden de resultaten geïnterpreteerd op een beschrijvend en verklarend niveau. Stap 9 hoe kan ik observatiebevindingen rapporteren? De bevindingen worden schriftelijk gerapporteerd en vormen een basis voor verder onderzoek. Er zullen gelijktijdig of achtereenvolgend interviews worden gehouden om alle verkregen informatie nog meer uit te diepen en/ of te verduidelijken. Deze gegevens worden uiteindelijk (beknopt) weergegeven in het onderzoeksrapport Resultaten uit de observatie Graag wil ik eerst beginnen met de resultaten, opgedaan uit de observatie van 31 maart bij het testmoment van het prototype bij GAMESHIP Leeuwarden. 16 De gemiddelde leeftijd van de ouderen zit rond de 80 jaar. Drie van de vier ouderen liep met behulp van een rollator. Allen wonen ambulant en maken een aantal dagdelen per week gebruik van de dagbesteding bij Erasmushiem. Lichamelijk Afhankelijk van de mobiliteit van de oudere kon men (drie van de vier ouderen) redelijk goed in het harnas stappen en het platvorm betreden. Voor de veiligheid stond er aan elke kant van de oudere iemand die hij bij de arm kon vastpakken. Dit gebeurde bij mevrouw F., mevrouw de J. en mevrouw van E wanneer zij de danszaal betreden. Gedurende de rest van het spel stond bijna iedereen los en werd alleen het harnas vastgehouden. Mevrouw van E. werd ook gedurende de dans grotendeels ondersteund door de begeleiding. Het tempo van het spel bleek al meteen veel te hoog te liggen, nadat de eerste deelnemer, mevrouw F. van het platvorm kwam is het tempo anders ingesteld. Vooral bij mevrouw van E. bleek dat het tempo waarop de passen werd aangeboden alsnog te hoog te liggen. Na de eerste aanpassing was het spel voor mevrouw de J. te langzaam. De wisseling van de pasjes duurde langer en daardoor werd het spel te lang. De ouderen konden wisselend goed de pasjes uitvoeren. Het tempo was hierbij van invloed. Cognitief Of het spel werd begrepen was moeilijk vast te stellen. Het spel werd eerst uitgelegd en het werd een keer voorgedaan. De ouderen hadden er moeite mee om de passen op de juiste manier en het juiste tijdstip uit te voeren. Dit had echter verschillende oorzaken; allereerst lag het tempo te hoog en enkele deelnemers waren onvoldoende mobiel om de passen uit te voeren (zoals bijvoorbeeld het kruisen van de voeten). Het onderzoek

17 Emotioneel Het was erg lastig voor mij om vast te stellen hoe men er emotioneel aan toe was. Dit had te maken met het feit dat ik gedurende het spel de gezichten van mensen niet kon zien, een daarbij komende factor is dat ik de mensen onvoldoende ken om te weten en te kunnen zien hoe men zich voelt. Wel werd er verscheidene keren genoemd dat men ontzettend zenuwachtig was maar dat het uiteindelijk allemaal wel mee viel en dat ze het heel erg leuk vonden om het uit te proberen. Gedrag Ook dit component was redelijk lastig te observeren. De ene oudere had meer hulp nodig dan de andere. Over het algemeen lijkt het erop dat men goed om kan gaan met de adviezen en men hulp accepteert. De wisselwerking met anderen is verschillend, wellicht heeft de persoonlijkheid hier ook mee te maken. Attitude Dit bleek onmogelijk te observeren maar uit de verschillende gesprekjes is gebleken dat men zich wel bewust is van het effect dat een dergelijk spel kan hebben. De vraag is dan nog wel of men dit uit eigen ervaring zegt of dat het een soort van sociaal wenselijk antwoord is. Men is natuurlijk al voor een langere periode betrokken bij het project en dergelijke argumenten voor het spelen van een spel zijn eerder genoemd. Eigen effectiviteit Er is niemand geweest die expliciet om hulp heeft gevraagd. Mevrouw van E. heeft daarentegen veel om bevestiging gevraagd: doe ik het zo goed etc. Overig do s en do nts in de begeleiding Wat mij eerder op is gevallen, en met name wanneer ik de filmpjes terugkijk, is de onrust en chaos. Ondanks de vele voorbereiding lijkt men er niet klaar voor. Camera s die voortdurend aan- en uitgezet moeten worden zorgen voor onrust maar ook de uitleg verloopt niet soepel. Er wordt door verschillende mensen uitleg gegeven en soms praten mensen door elkaar heen. De doorlooptijd verloopt langzaam doordat verschillende mensen verantwoordelijk zijn voor, bijvoorbeeld het starten van het spel of het begeleiden van de ouderen. Tijdens de laatste test geeft Françoise mij het woord, dit betekent dat één iemand instructies geeft, dit werkt prima. 17 In totaal ben ik vijf keer aanwezig geweest tijdens het spelen van de hebi hebi in Erasmushiem. Op 19 en 20 mei heb ik gedurende anderhalf uur geobserveerd. Op 19 mei begeleide Françoise de groep en op 20 mei Nathalie. De eerste drie keren heb ik hun gezamenlijk aan het werk gezien en ik was nu vooral benieuwd naar hoe ze de groep alleen zouden begeleiden en of daar ook verschillen in waren. Gemiddeld geven zowel Françoise als Nathalie zo n 5 complimentjes per sessie. En met sessie wordt bedoeld de duur van het spel. Voorbeelden van veel voorkomende complimentjes zijn; goedzo, super, keurig en heel goed. Gemiddeld geeft Françoise 1 keer per sessie een aanwijzing, Nathalie doet dit 3 keer. Beiden moedigen de oudere aan door te roepen; kom op, nog even, toe maar, hop hop, ja ja ja ja, doorgaan. Dit gebeurd bij beiden zo n 10 keer. In beide groepen is duidelijk te zien dat men elkaar nauwkeurig in de gaten houdt, scores worden onthouden en met elkaar vergeleken, de ogen zijn, bij Françoise, gericht op de speler. Bij Nathalie wordt onderling gepraat over scores, nieuws en alledaagse dingen. Men moedigt elkaar aan en geeft complimenten. De groep van Nathalie lijkt fanatieker en haalt, ten tijde van mijn aanwezigheid hogere scores. Françoise houdt de groep betrokken door te zeggen we gaan mevrouw.. aanmoedigen. Nathalie doet dit door in te haken op de gesprekjes. Beiden worden tijdens het spel door omstandigheden een keer afgeleid, Nathalie ontvangt een telefoontje, Françoise ontmoet een langslopende collega. Deze laat ze ook spelen. Nathalie drinkt vooraf en tussen de tweede en derde ronde een bakje koffie of thee met de mensen. Françoise doet dit vooraf in de algemene zaal. Nathalie heeft één oudere in de groep die ze indirect, van een afstand aanmoedigt en begeleid. Het onderzoek

18 2.2.3 Beknopte analyse van de observatieresultaten Vooral tijdens het observatiemoment bij GAMESHIP, tijdens het testen van het prototype werd duidelijk hoe belangrijk het vertrouwen is. De deelnemers gaven aan dat ze er erg tegen op zagen en het spannend vonden omdat ze niet wist wat hen stond te wachten. Één van de redenen om wel te gaan was het vertrouwen in Nathalie en Françoise, die kenden ze van de Japanse games. Een ander, naar mijn idee, belangrijk leermoment was het testmoment van het prototype op GAMESHIP. Afstemming met de doelgroep bleek noodzakelijk. Team prototype was druk bezig met de ontwikkeling van de game maar kon pas resultaat zien toen de ouderen testen. Er zijn die dag belangrijke ontdekkingen gedaan, zoals het tempo van het spel en de geschiktheid van de aangeboden passen. Daarnaast bleek dat men zich in het harnas en met twee begeleiding naast zich, veilig voelde maar speelde de vraag meteen; hoe kun je de veiligheid waarborgen zonder deze middelen? Tijdens het spelen van het spel zag je dat met name de aandacht gericht was op het onderste gedeelte van het spel, het gedeelte waar aangegeven staat welke pasjes je moet doen. Helaas ben ik vergeten te vragen welke kleur de pilaren van de danszaal hebben maar ik geloof dat veel mensen niet toe kwamen hun aandacht te richten op de details van het spel. Daarnaast bleek 31 maart dat ouderen en gamen goed samen gaat. Alle vijf deelnemers waren enthousiast over het spel en de mogelijkheden die het te bieden heeft. Wat betreft de resultaten van de observaties bij Erasmushiem. Er is duidelijk een verschil te zien tussen de manier waarop Françoise het spel aanbiedt en de manier waarop Nathalie dat doet. Allereerst is er natuurlijke een feitelijk verschil in opleiding. Nathalie zal eerder gericht zijn op het fysieke stuk en Françoise op de emotie en het gedrag. Ook qua persoonlijkheid zijn ze verschillend. Françoise is vrolijk, druk en enthousiast, ze maakt voortdurend grapjes en geeft complimenten. Nathalie is rustiger, heeft aandacht voor iedereen en maakt een praatje, ze moedigt mensen aan en geeft aanwijzingen. Hiermee probeer ik een globaal beeld te schetsen van de verschillen. Hierbij is het niet de bedoeling iemand te kort te doen of onbedoeld verkeerde intenties te wekken. 18 Beide dames zijn gepassioneerd en genieten van het werken met ouderen. Ze bieden het spel op een eigen, uitdagende en gezellige manier aan en motiveren de mensen door hen aan te moedigen en complimenten te geven. Het resultaat hiermee mag duidelijk zijn, je ziet mensen tevreden glimlachen, schaterlachen of fanatiek spelen. Zoals zowel door de ouderen als door de begeleiding genoemd wordt speelt competitie een belangrijke rol. Hierin is een onderscheid te maken tussen groepscompetitie, onderlinge competitie of individuele competitie. Het streven is vooral om de eigen score te verhogen of minimaal gelijk te houden maar daarnaast is het ook leuk om te winnen van anderen. Door de groepen tegen elkaar te laten spelen vergroot je de groepscohesie en voorkom je een slechte sfeer. 2.3 Interview De derde manier van informatie verzameling is een interview ofwel een vraaggesprek. Ik heb ervoor gekozen om Françoise en Nathalie te interviewen over hun ervaringen met het testen van een serious game omdat hun gedurende het project veel nuttige informatie hebben verkregen. Informatie die dient te worden onthouden en vastgelegd. Ik kies ervoor om hen apart te spreken zodat er een minder grote kans is dat ze elkaar woorden in de mond leggen of ze elkaar op andere gedachten en ideeën brengen. De vragen zijn eerste verstuurd per mail zodat ze zich er enigszins op konden voorbereiden en mee konden denken over een eventuele aanvulling op de vragen. Het onderzoek

19 2.3.1 Resultaten uit het interview Inleidende vragen Een serious game wordt omschreven als een spel met een achterliggend (Françoise) of persoonlijk (Nathalie) doel. Hierbij zijn de doelen verschillend en afhankelijk van het spel. Resultaten hangen wederom af van het spel dat je speelt maar ook van de termijn waarop je het speelt. op langere termijn is er meer kans op resultaat. Beiden geven aan dat een serious game succesvol is wanneer er plezier aan beleefd wordt. Françoise benoemt daarbij nog de mogelijkheden die een serious game biedt. Nathalie is ervan overtuigd dat een serious game passend is voor de doelgroep omdat het gemakkelijk aangepast kan worden. Françoise zegt hierover: een serious game kan passend zijn mits het aangepast wordt aan de doelgroep. Vragen omtrent het opstarten van een serious game Wanneer er een serious game gestart gaat worden is het belangrijk dat er in eerste instantie een goede voorbereiding is die bestaat uit informatieverstrekking en werving van geïnteresseerden. Enthousiasme van het personeel is volgens Françoise en Nathalie heel belangrijk, Nathalie vind dat het personeel ook professioneel moet zijn. De ruimte dient voldoende groot te zijn, goed vindbaar, goed verlicht en geventileerd vind Françoise. Indicaties en contra- indicaties hebben vooral te maken met de belastbaarheid van de ouderen, zowel fysiek als cognitief. Françoise noemt dat het ook belangrijk is om te kijken of iemand kan functioneren in de groep en of hij past in de groep. Dementie is een contra- indicatie voor deelname. De oudere is te onrustig en zal belemmerd worden in het spelen van het spel. Een manier om mensen te motiveren is volgens Françoise hen vragen om te helpen bij een onderzoek. Op die manier kunnen ze iets voor een ander betekenen en tellen ze nog mee in de maatschappij. Nathalie motiveert de mensen door gewoon te spelen en te kijken. 19 Veiligheid kun je bieden door professionele begeleiding in te zetten, Nathalie, maar ook door de omgeving veilig te maken. Françoise vind het belangrijk dat een spel gespeeld kan worden met een rollater zodat men hierop terug kan vallen. Daarnaast moeten er voldoende zitplaatsen zijn om even uit te rusten. Voor de dansgame wordt een stroeve vloer geadviseerd (Françoise). Françoise legt uit dat dit afhankelijk is van de mensen die je tegenover je hebt, je past je aan op hun niveau, bent aan het levelen. Bij een groep dementerenden zal anders uitleg worden gegeven dan bij een groep ouderen die alleen somatische beperkingen heeft. Een serious game introduceer je door een demonstratie te geven en mensen de kans te geven om het zelf te proberen vind Nathalie. Vragen betreft de begeleiding ten tijde van een serious game Beiden noemen dat ze een begeleidende rol hebben ten tijde van het spelen van het spel. Françoise noemt ook de motiverende, stimulerende en observerende rol als begeleider van het spel. Wat betreft kernkwaliteiten van een begeleider/ hulpverlener zijn de antwoorden wisselend. Françoise noemt een enthousiaste, betrouwbare, professionele, open en ontspannen houding. Waarbij iemand niet te veel op zoek is naar succes. Nathalie vindt het belangrijk dat iemand voldoende kennis van de doelgroep heeft en beschikt over communicatieve vaardigheden. Ook wat betreft de valkuilen in de begeleiding zijn de meningen verdeeld. Françoise noemt te hoge of te lage verwachtingen van de ouderen of zelf de motivatie verliezen doordat het spel veel herhaald wordt. Een slechte voorbereiding wordt door Nathalie gezien als valkuil omdat dit veel extra tijd kost en de aandacht verslapt. Motivatie is een interventie van Françoise, ze zegt hierover: door uit te leggen dat het spel sociale en fysieke winst boekt kan men gemotiveerd worden. Ook competitie wordt door haar gezien als een belangrijke interventie. Nathalie ziet het spel zelf als een interventie en benoemt de waarde van de herhaling. Het onderzoek

20 Een methode is volgens Françoise de mogelijkheid tot een bakje koffie/ thee en een praatje, de gezelligheid er om heen. Nathalie werkt vanuit haar ervaring, kennis en op gevoel. Overige vragen betreffende de begeleiding bij een serious game Op mijn vraag wat er verwacht wordt van de ouderen wordt divers gereageerd. Françoise geeft heel duidelijk aan dat ze in eerste instantie niet verwacht en dat ze vooral wil voorkomen dat men het speelt omdat zij dat van hen vraagt. Ze geeft hierbij aan dat ze wel hoopt dat mensen enthousiast van haar worden en plezier beleven aan het spel. Nathalie verwacht dat mensen goed met elkaar omgaan en van elkaar leren en samen plezier beleven. Nathalie en Françoise passen hun aanpak aan bij de persoon/ groep die ze voor zich hebben. Françoise zegt hierover: mensen met een cognitieve beperking benader je rustig, mensen met een fysieke beperking stimuleer je. Nathalie wisselt haar motiverende of begeleidende rol af. Bij de één is ze directer in haar begeleiding dan bij de ander. Mensen met een lager score worden gestimuleerd om hun eigen score hoog te houden of zelfs te verbeteren. Françoise geeft aan dat het meedoen belangrijker is dan het winnen. Daarnaast stimuleert ze de competitie tussen de verschillende groepen. Hierdoor kan iemand met een hogere score, de lagere score ophalen zodat men als groep nog kans heeft om te winnen. Beiden zijn enthousiast over de invloed van het competitieverband. Ze zien dit als een grote drijfveer, motivatie en ook uit eerder onderzoek blijkt dat men graag wil winnen en zichzelf wil verbeteren. Vragen met betrekking tot de doelgroep Op mijn vraag: hoe ga je om met een dementerende oudere, is Françoise erg stellig. Ze antwoord: op een normale en respectvolle manier rekeninghoudende met de eigen kracht van de oudere. Nathalie zou op een open, rustig en geduldige manier reageren op een dementerende. 20 Een oudere die angstig is wordt door beiden rustig benaderd. Françoise begint met het winnen van het vertrouwen en bouwt het contact langzaam, respectvol kijkend naar de situatie van de oudere en in het tempo van de oudere, op. Nathalie probeert de oudere gerust te stellen, door te laten zien wat er gaat gebeuren probeert ze het vertrouwen te winnen. Wanneer iemand in grote mate, veel en negatief aanwezig is zullen beiden de oudere aanspreken op hun gedrag. Voorliggende stappen zijn gedragsbeïnvloeding (Françoise) of negeren (Nathalie). Als er een negatieve sfeer in de groep hangt gaat Françoise op ontdekking; wat is de oorzaak van deze sfeer, ze gaat met mensen in gesprek en als er bepaalde mensen verantwoordelijk zijn voor deze sfeer zal ze hen hierop aanspreken. Nathalie probeert de sfeer in eerste instantie te veranderen met haar vrolijkheid, mocht dit onvoldoende effect hebben dan zet ze het spel stil en gaan ze gezamenlijk over praten. Wanneer iemand buiten de groep dreigt te vallen zal Françoise eerst nagaan hoe dit komt. Is een oefening/ spel te moeilijk, wordt de persoon door fysieke klachten beperkt of komt het door een ander groepslid. Afhankelijk van de oorzaak zal zij verschillend handelen. Nathalie zal diegene meer bij de groep betrekken door hem vragen te stellen, in gesprek te gaan. Wanneer een bepaald kliekje mensen ontstaat, zou zij mensen verschillend naast elkaar zetten. Het onderzoek