Arrondissementsparket Utrecht. Straffen door de eeuwen heen EEN SPEURTOCHT VOOR KINDEREN EN VOLWASSENEN

Transcriptie

1 Arrondissementsparket Utrecht Straffen door de eeuwen heen EEN SPEURTOCHT VOOR KINDEREN EN VOLWASSENEN

2 Wat is het Openbaar Ministerie Volgens de wet is in Nederland het Openbaar Ministerie (OM) verantwoordelijk voor de opsporing en vervolging van strafbare feiten. Ook moet het ervoor zorgen dat het vonnis van de rechter wordt uitgevoerd. Bij het OM werken officieren van justitie. Hun taak is om mensen die de wet overtreden op te sporen en voor de rechter te brengen. Inhoudsopgave 1 Schavotstraffen 4 2 Werkstraffen 6 3 Behandeling 10 4 De doodstraf 10 5 Verbanning 16 6 Celstraffen 18 7 Van doodstraf tot budgettering 19 8 Wetten en organisatie 20 9 Bestuur en rechtspraak apart Oude en nieuwe misdaden Het bewijs Boetes en transacties 28 Openingstijden Gerechtsgebouw: maandag tot en met vrijdag van 8.30 tot uur Openingstijden Het Utrechts Archief: dinsdag tot en met zaterdag van tot uur. 2 Straffen door de eeuwen heen

3 Voorwoord Het Openbaar Ministerie en de rechtspraak bestaan dit jaar 200 jaar in hun huidige vorm. Op 1 maart 1811 bepaalde Napoleon, die toen in Nederland keizer was, hoe er recht moest worden gesproken. Voor die tijd gebeurde dat natuurlijk ook wel, maar in 1811 werden er wetten ingevoerd voor het hele land. In deze speurtocht kom je langs gebouwen en plekken in de stad die met het recht te maken hebben. Al speurend kun je de verschillen ontdekken tussen straffen van vroeger en nu. In dit boekje vind je de route en de informatie. De vragen en opdrachten vind je op het aparte antwoordvel. Vul dat in en lever het in als je weer terug bent bij het Gerechtsgebouw. Heb je de vragen goed, dan maak je kans op een ipod shuffle. Inleveren kan tussen 15 en 23 oktober Daarna wordt bekend gemaakt wie de winnaars zijn. Maar nu op weg. Het is een lange tocht die zeker twee uur duurt. Veel plezier. Johan Bac Hoofdofficier van Justitie Utrecht 3 Straffen door de eeuwen heen

4 Schavot op het Vredenburg 4 Straffen door de eeuwen heen

5 1 Schavotstraffen Je staat op het Vrouwe Justitiaplein. Het Openbaar Ministerie en de rechtbank zitten hier nu ruim tien jaar. Daarvoor zat de rechtbank in de Hamburgerstraat. Daar komen we straks ook langs en daar werd al vanaf het jaar 1000 rechtgesproken. Een straf die vroeger voor ernstige misdrijven werd opgelegd, was de schavotstraf. Schavotten stonden op het Paardenveld, op de Neude en op het Vredenburg zoals je kunt zien op het plaatje. Een schavot was een soort verhoging. Als straf werd je daar tentoongesteld. Soms werd je alleen maar uitgescholden, maar als je iets ergers had gedaan werd je geslagen, gebrandmerkt of zelfs ter dood gebracht. De mensen mochten allemaal komen kijken. Ze zouden het dan wel uit hun hoofd laten om ook zo n misdaad te begaan. Maar voor veel mensen was het ook een uitje. In 1854 werden de schavotstraffen afgeschaft en het straffen gebeurt niet meer in het openbaar. Tegenwoordig wordt een straf bepaald in de rechtszaal. Die rechtszittingen zijn openbaar. Dat is niet om de verdachte extra te straffen, maar om te kunnen controleren of de rechter en de officier van justitie hun werk wel goed doen. Rechtzittingen met jongeren zijn trouwens niet openbaar. Ga naar het antwoordvel en maak opdracht 1. 5 Straffen door de eeuwen heen

6 2 Werkstraffen Loop in de richting van het grote beeld, de Column of Justice, loop tussen de twee gebouwen door en ga dan linksaf naar de Catharijnesingel. Daar loop je een klein stukje rechts en dan steek je de Catharijnesingel over en loop je de Lange Smeestraat in. Zie je het plantsoen langs de singel en even verderop het Bartholomeus Gasthuis? Tegenwoordig zijn dit plekken waar je een werkstraf zou kunnen doen. Je hoeft dan niet naar de gevangenis of een boete te betalen. Maar wel moet je iets terug doen, om goed te maken wat je fout hebt gedaan. Zo n werkstraf krijg je alleen als je iets hebt gedaan wat niet heel erg is, bijvoorbeeld als je iets kapot hebt gemaakt, en als je al niet eerder bij de rechter bent geweest. Reclassering Nederland zorgt ervoor dat de werkstraffen goed worden uitgevoerd. In het geval van kinderen zorgt de Raad voor de Kinderbescherming daarvoor. Maak nu opdracht 2. 6 Straffen door de eeuwen heen

7 Werkstraf in uitvoering 7 Straffen door de eeuwen heen

8 8 Straffen door de eeuwen heen

9 Loop de Lange Smeestraat uit en ga over de brug rechtsaf de Oudegracht op aan de kant van de Plaatboef. Als je in de Twijnstraat komt, ga je linksaf de Nicolaasstraat in tot je op het Nicolaaskerkhof komt. De straat rechts heet de Nicolaasdwarsstraat en daar zie je het oude tuchthuis. In het tuchthuis zat je niet alleen opgesloten maar moest je de hele dag hard werken. Er waren bijvoorbeeld rasphuizen en spinhuizen. Het idee was dat je net zo goed kon werken, als je dan toch werd opgesloten. De straffen waren heel streng. Zo werd er een jongen van elf jaar veroordeeld tot acht jaar tuchthuis omdat hij geld in een winkel had gestolen. Tegenwoordig kun je niet meer veroordeeld worden door de rechter als je jonger dan 12 jaar bent. En als je ouder dan 12 bent en een keer iets strafbaars doet, ga je niet gelijk naar de gevangenis. Je krijgt eerder een Halt-straf. Je moet dan bijvoorbeeld een opstel schrijven over waarom het fout is om iets te stelen en je excuses maken aan het slachtoffer. Of neem nu Maria Capijn. Zij liep in 1798 s avonds dronken over straat. Haar muts was afgevallen en haar haar hing los. Voor zulk onzedelijk gedrag moest ze een jaar naar het tuchthuis. En wat vind je van Hermina Barends? Dit 16-jarige meisje was weggelopen van huis omdat ze daar zo slecht werd behandeld en woonde bij een gezin in Utrecht. Daar was ze op een dag stiekem vertrokken en had daarbij wat kleren meegenomen. Dat was diefstal. Ze werd gepakt en moest twee jaar naar het tuchthuis. Kijk eens goed naar wat er boven de deur van het tuchthuis staat en maak opdracht 3 en 4. Oude tuchthuis 9 Straffen door de eeuwen heen

10 3 Behandeling Je loopt het Nicolaaskerkhof over, de Agnietenstraat in en gaat linksaf de Lange Nieuwstraat in. Al snel zie je een modern gebouw aan de linkerkant. Dat is het Willem Arntsz Huis waar mensen met een psychische stoornis worden behandeld. Veel mensen die strafbare feiten begaan hebben last van een psychische stoornis. Vroeger hield men daar geen rekening mee en werd je gestraft voor wat je had gedaan. Vanaf ongeveer 1800 gingen mensen het belangrijk vinden wie die dader nu was en waarom hij een misdaad had begaan. Dan kun je iemand namelijk behandelen en voorkomen dat iemand weer de fout in gaat. Nu kan een rechter naast straffen bijvoorbeeld ook verplichte therapie opleggen. Dat is niet alleen bedoeld om de maatschappij veilig te maken maar ook om iemand weer beter te maken of te leren omgaan met een stoornis. Maak nu opdracht Straffen door de eeuwen heen

11 W. Arntsz Huis 11 Straffen door de eeuwen heen

12 Ingang oude rechtbank 12 Straffen door de eeuwen heen

13 4 De doodstraf Loop nu verder de Lange Nieuwstraat uit tot die overgaat in de Korte Nieuwstraat. Rechts voor je, op de hoek van de Hamburgerstraat zie je het oude Gerechtsgebouw. Nu zit hier het archief. Loop het plein op en kijk naar het beeld boven de grote ingang. Daar staat aangegeven wanneer de Franse wetboeken werden vervangen. Het nieuwe Nederlandse Wetboek van Strafrecht liet nog even op zich wachten, dat kwam er pas in Het is daarna nog heel vaak aangepast en uitgebreid maar eigenlijk is het nog steeds het Wetboek van Strafrecht waar we nu mee werken. Maak nu opdracht Straffen door de eeuwen heen

14 Loop het gebouw in en vraag bij de balie links om een toegangskaartje (gratis). Ga dan naar binnen, meteen rechts, dan weer links en dan de trap af naar beneden. Beneden ga je linksaf en dan kom je bij de cellen. In de eerste cel ga je een paar opdrachten doen. Als je niet bang bent uitgevallen, kun je er gerust in. Bedenk ook dat het gaat om heel lang geleden. Twijfel je, vraag dan aan je ouders of je begeleider of die eerst even kijkt. In de cel moet je een filmpje starten. Maak daarna opdrachten 7, 8 en 9. Je denkt nu misschien dat er vaak de doodstraf werd gegeven maar dat is toch niet zo. Voor zware misdrijven kon de rechter inderdaad iemand ter dood laten brengen. Bijvoorbeeld voor moord en doodslag, voor verkrachting en diefstal, onrust en verraad. Maar in de middeleeuwen werd maar in twee van de honderd gevallen inderdaad de doodstraf uitgevoerd en zware lijfstraffen maar in een op de honderd gevallen. Het zijn dan ook heel nare straffen: onthoofding door het zwaard, verbranding op de brandstapel, verwurging aan de paal, ophanging, radbraken. En als lijfstraffen kwamen voor: geseling, brandmerken of het afsnijden van een oor. Straffen als boetes en verbanning uit de stad werden veel vaker opgelegd. In de 18 de en 19 de eeuw werd de doodstraf steeds minder uitgevoerd of er werd vaker straf kwijtgescholden (gratie gegeven). In 1794 werd voor de laatste keer iemand geradbraakt. In 1860 werd in Utrecht voor de laatste keer de doodstraf uitgevoerd. Dat ging toen om een 32-jarige vrouw die haar beide kinderen had omgebracht. In 1870 werd de doodstraf afgeschaft. 14 Straffen door de eeuwen heen

15 Het verhaal van de moord in 1661 op de dienstmaagd van de Domheer Reuver. Bovenin zie je de verdachten: Trijntje Ridersbach, bakker Augustin de Vos en zijn zoon Pieter de Vos. Daaronder een afbeelding van de moord, de terechtstelling op het schavot en het tentoonstellen van de lichamen op het rad. 15 Straffen door de eeuwen heen

16 Hofpoort 16 Straffen door de eeuwen heen

17 Als je het Utrechts Archief weer hebt verlaten, ga je linksaf en loop je de Hamburgerstraat uit. Vervolgens ga je linksaf de Nieuwegracht op. Na een paar meter zie je aan je linkerhand de Hofpoort. Deze poort was ooit een zijingang van de Paulusabdij waar in de Middeleeuwen al recht werd gesproken. Tot 1877 was hier het Hof van Utrecht gevestigd. Hier werden zwaardere delicten behandeld. Toen het Hof moest verdwijnen, gingen de zware zaken naar de gewone rechtbank in de Hamburgerstraat. Maak nu vraag 10 op je antwoordblad. 17 Straffen door de eeuwen heen

18 5 Verbanning Loop verder over de Nieuwegracht en ga rechtsaf, voor Paushuize langs, de Kromme Nieuwegracht op. Loop deze uit tot je bij het plantsoen komt. Ga het plantsoen in en sla links af tot je de Stadsschouwburg ziet liggen. Aan je linkerkant zie je een restant van de stadsmuur. In 1122 kreeg Utrecht stadsrechten. Hierdoor mocht de stad zich versterken. Rondom de stad werd een gracht gegraven en een muur gebouwd. In de stadsmuur werden vier grote bolwerken gemaakt. Verbanning uit de stad werd regelmatig als straf opgelegd. Het lijkt misschien niet zo erg om verbannen te worden maar je verloor je werk, je vrienden, je familie en je kwam terecht tussen de rondzwervende rovers en landlopers. Zo werd er in 1799 een stel mannen betrapt op homofilie. Dat vond men toen een strafbaar feit. De een moest dertig jaar het tuchthuis in en de ander werd levenslang uit Utrecht verbannen. Dat was ongeveer even erg. In 1811 werd er voor het laatst iemand uit Utrecht verbannen, in 1886 werd verbanning afgeschaft. Verbanning komt nu niet meer voor. Elke Nederlandse burger mag zelf kiezen waar hij of zij wil wonen en binnen of buiten de stad gelden dezelfde rechten. Nou ja, de maximum snelheid voor auto s is anders. Kijk op het bord dat iets vertelt over de stadsmuur en maak vraag 11 op je antwoordblad. Loop nu verder, links langs de Schouwburg over het Lucas Bolwerk en ga dan de Wittevrouwenkade op. Loop die uit tot je bij de gevangenis komt. 18 Straffen door de eeuwen heen

19 Stadsmuur 19 Straffen door de eeuwen heen

20 Penitentiaire Inrichting Wolvenplein 6 Celstraffen Voor 1811 waren er nog geen gevangenissen zoals wij ze nu kennen. Als je werd opgesloten voor je naar de rechter moest, werd je vastgezet in een kasteel, een stadspoort of een raadhuis, bijvoorbeeld in het Utrechtse stadhuis. Kreeg je een lange gevangenisstraf dan moest je naar het tuchthuis. Napoleon voerde het gevangeniswezen in. Aanvankelijk werden gevangenen bij elkaar opgesloten; in die jaren bestonden er nog geen cellen. Dat vond men niet goed meer in Er moesten aparte 20 Straffen door de eeuwen heen

21 cellen komen. Zodoende werden er nieuwe gevangenissen gebouwd, zo ook in Utrecht. De gevangenis aan het Wolvenplein is de op één na oudste gevangenis van Nederland met aparte cellen. Vanaf die tijd werden mensen in hun eentje opgesloten. Dat was weer het andere uiterste. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen er mogelijkheden voor sport, werk en studie. Ook zijn er nu aparte vrouwengevangenissen. Maak nu vraag Straffen door de eeuwen heen

22 7 Van doodstraf tot budgettering Loop nu terug de Wittevrouwenkade op. Aan je rechterhand op nummer 6 zie je de organisatie De Tussenvoorziening. Eerder heb je gezien dat je in de Middeleeuwen de doodstraf kon krijgen voor diefstal. Of jaren in het tuchthuis. Iedereen was in die tijd en ook de eeuwen daarna namelijk vreselijk arm en als je diefstal pleegde, was dat een zeer ernstig misdrijf. En volgde een zware straf. Ook nu komt diefstal veel voor. Soms omdat mensen op een makkelijke manier aan geld willen komen. Soms omdat ze niet kunnen werken en weinig hebben. Deze mensen hebben vaak problemen, zoals een drugsverslaving of een psychische stoornis. Ze hebben dan moeite om hun leven op de rails te houden. Vroeger hield men daar geen rekening mee. Nu krijgen deze mensen hulp. Stichting De Tussenvoorziening helpt deze mensen bijvoorbeeld om verstandig met geld om te gaan. Budgettering heet dat. Op die manier hoeven ze niet meer te stelen. Maak nu vraag 13. Loop nu een stukje terug de Wittevrouwenkade af en ga bij de brug rechtsaf de Wittevrouwenstraat in. Maak nu vraag Straffen door de eeuwen heen

23 De Tussenvoorziening 23 Straffen door de eeuwen heen

24 Lodewijk Napoleon 24 Straffen door de eeuwen heen

25 8 Wetten en organisatie Napoleon woonde ooit in het grote gebouw aan de linkerkant. Hij zorgde ervoor dat de rechtspraak overal in Nederland hetzelfde werd ingericht. Voor zijn tijd waren er allerlei vormen van rechtspraak, bijvoorbeeld burengerechten of de schepenbank. Straffen konden bij de ene rechtbank heel anders uitvallen dan bij de andere. Daarom voerde Napoleon wetten in die voor iedereen golden. Dat was een stuk eerlijker en betrouwbaarder. Twee jaar later, in 1813, was Napoleon al weer vertrokken uit Nederland en werden de wetten en de organisatie aangepast. Maar de basis die Napoleon had gelegd, is altijd gebleven. Het gebouw, dat dus als paleis dienst deed, wordt dit jaar verbouwd en kun je jammer genoeg niet goed zien. Maak nu vraag Straffen door de eeuwen heen

26 9 Bestuur en rechtspraak apart Loop de Wittevrouwenstraat verder in en ga linksaf de Drift op. Je komt nu op het Janskerkhof. Je steekt dit helemaal over, langs de kerk. Ook steek je de straat over in de richting van het beeld van Donders. Rechts van dit beeld zie je een oud gebouw met een trapje. Dit was de Statenkamer. Hier zetelde in 1530 de Raad van Regeeringe ende Regtsoefeninge. Deze raad had verschillende taken: het maken van de wetten, het besturen van het land en de rechtspraak. Vanaf 1580 werd het gebouw gebruikt voor vergaderingen van de Staten van Utrecht en nog later door de Universiteit. Maak nu opdracht 16. Loop nu rechtsaf, de Lange Jansstraat door, dan kom je op de Neude. 26 Straffen door de eeuwen heen

27 De Statenkamer 27 Straffen door de eeuwen heen

28 Paardenveld, met aan de rechterkant de galg 28 Straffen door de eeuwen heen

29 10 Oude en nieuwe misdaden Op de Neude werden vroeger ook wel straffen in het openbaar uitgevoerd. Zo werd hier in 1519 een vrouw verbrand omdat ze een heks zou zijn. Dit was vrouwe Luyt. Ze werd beschuldigd van het toebrengen van schade door middel van toverij, maar ook door het sluiten van een verbond met de duivel. Ook kwam het voor dat een valsemunter hier in een grote koperen ketel werd gaargekookt. Tegenwoordig weten we wel beter en hekserij is allang geschrapt uit het Wetboek van Strafrecht. Zo zijn er meer misdaden verdwenen. Maar in de afgelopen twee eeuwen zijn er ook veel nieuwe misdaden bijgekomen. Maak nu opdracht 17. Loop linksaf de Neude over en ga de Schoutenstraat in. Een schout zorgde voor de handhaving van de orde en spoorde misdadigers op. Maar hij deed veel meer: hij bracht de verdachten voor de rechter, vroeg een straf en zorgde er ook voor dat die werd uitgevoerd. Een schout is dus eigenlijk een voorloper van de officier van jusitie die bij het Openbaar Ministerie werkt. Maak vraag 18. Als je door de Schoutenstraat bent gelopen, ga je rechtdoor, achter het Stadhuis langs, rechtsaf het Oudkerkhof op en dan kom je op de Stadhuisbrug. Ga voor de boekhandel staan met je gezicht naar het stadhuis. 29 Straffen door de eeuwen heen

30 11 Het bewijs In het stadhuis werken nu de burgemeester, wethouders en de ambtenaren. Vroeger werkte op het stadhuis ook de schepenbank. De schepenen, die de stad bestuurden, konden recht spreken over bijvoorbeeld ruzies en schuldkwesties. In een van de gebouwen die op de plek van het huidige stadhuis stond, Huize Hasenberg, was een gevangenis. Daar zat je als je verdacht werd. Daar werd je dan ook verhoord. Als het om ernstige feiten ging, dan gebeurde dat in de pijnigkamer. Liever had men als bewijs een betrapping op heterdaad of een getuigenverklaring, maar als het nodig was voor het bewijs werden mensen soms gemarteld om een bekentenis af te leggen. Dat laatste komt allang niet meer voor. In 1798 werd de pijnbank afgeschaft. Ten slotte werd het stadhuis gebruikt als executieplaats. In de 19 de eeuw werd Pieternella van Blerik hier op de binnenplaats gegeseld. Ze had twee doeken en een muts gestolen. Ze was te ziek om te werken en had geld nodig voor een slaapplaats en eten. Ze had al drie dagen niet gegeten. Na het geselen werd ze levenslang uit de stad verbannen. Maak nu vraag 19. We gaan nu terug naar het Gerechtsgebouw. Loop hiervoor de Choorstraat in, rechtsaf over de Steenweg, linksaf door de Mariastraat en dan weer rechtsaf de Mariaplaats over. Ga linksaf, steek de Catharijnebaan over en loop weer linksaf. Ga rechtsaf Sterrenbos in en je bent weer op het Vrouwe Justitiaplein. 30 Straffen door de eeuwen heen

31 Huize Hasenberg 31 Straffen door de eeuwen heen

32 Beeldje Vrouwe Justitia 32 Straffen door de eeuwen heen

33 12 Boetes en transacties Tenslotte is er een straf die in alle eeuwen is opgelegd en nog steeds veel wordt opgelegd: de geldboete of transactie. Dit was en is de straf die het meest wordt gegeven. Niet alleen de rechter kan een geldstraf opleggen, ook het Openbaar Ministerie kan verdachten een transactie geven. Ze moeten dan geld betalen en als ze dat doen, hoeven ze niet naar de rechter. Dat moet natuurlijk wel eerlijk gebeuren. Daarom zijn er allemaal regels waarmee de officier van justitie kan bepalen hoe hoog het bedrag is dat iemand moet betalen. Op die manier wordt iedereen gelijk behandeld. Dat is ook zo vastgelegd in onze grondwet. In artikel 1 staat namelijk: Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan. Maak nu de laatste opdracht, nummer 20. Lever je antwoordblad nu in bij de ingang van het Gerechtsgebouw. Dit boekje mag je houden. Bedankt dat je hebt meegedaan. 33 Straffen door de eeuwen heen

34 Colofon: Dit is een uitgave van het Arrondissementsparket Utrecht, juni Illustraties: Archief Utrecht, Mary Hallebeek Tekst: Mary Hallebeek Vormgeving: Kris Kras Design Utrecht Druk: repro rechtbank Utrecht 34 Straffen door de eeuwen heen

35 35 Straffen door de eeuwen heen

36 Arrondissementsparket Utrecht Vrouwe Justitiaplein 1 Postbus DA Utrecht T M info.parket.utrecht@om.nl