Barcelona paviljoen Mies van der Rohe

Transcriptie

1 Barcelona paviljoen Mies van der Rohe Mariska Gerritsen, Fontys Tilburg: Docent Beeldende Vormgeving

2 Inhoudsopgave Mies gaat alleen verder 4 Deutsche Werkbund 7 Barcelona paviljoen 8 Barcelonastoel 11 Bauhaus 12 De invalshoeken 14 Bronnenlijst 15 Pagina 2

3 Ludwig Mies van der Rohe Voor dit verslag heb ik Mies van der Rohe als ontwerper genomen met zijn geweldige ontwerp, het Barcelona paviljoen. Dit gebouw heb ik enkele jaren geleden bezocht en daardoor ben ik er alleen maar enthousiaster over geworden. Het zit zo strak in elkaar, elk standpunt dat je in het paviljoen in neemt is interessant. Wel vond ik het gebouw in werkelijkheid kleiner lijken dan op de foto s. Maar daarom niet minder indrukwekkend. Dat geeft juist aan dat zijn ontwerp grote invloed heeft op de ruimte. Hij heeft niet alleen gebouwen ontworpen maar ook stoelen die nu nog verkocht worden als designklassiekers. Ludwig Mies van der Rohe Mies is geboren in het Duitse Aken in 1886 als Maria Ludwig Michael Mies. Hij was meubelontwerper en architect en maakte vooral veel gebruik van metaal beton en glas. Hij is uiteindelijk in 1969 overleden te Chicago. Mies is een beroemde architect maar toch heeft hij geen Architectuuropleiding gehad. Vooral zijn ambachtelijk meesterschap heeft hem beroemd gemaakt. Dit heeft hij voor een groot deel te danken aan zijn vader die metselaar was, bij hem liep Mies ook stage. Hij heeft een korte tijd gewerkt bij een architect in Berlijn die gespecialiseerd was in houtconstructies. Om nog beter met hout om te leren gaan, ging hij in de leer bij Paul Bruno. Paul Bruno was toen een van de belangrijkste meubelontwerpers. In 1908 werd Mies zelfstandig en sloot zich daarna aan bij Peter Behrens. Peter Behrens was toen in Duitsland een van de belangrijkste architecten in Duitsland. Mies was toen nog maar 22 jaar. Hier heeft hij drie jaar gewerkt. Behrens maakte ontwerpen voor AEG, niet alleen de fabrieken maar ook producten. Behrens werkte met staal. Mies was een mooie toevoeging dooradat hij bij Paul Bruno geleerd had om met hout te werken. Nu kon Mies met hout en metaal werken, dit wordt bepalend voor zijn latere meubelontwerpen. Hij leerde het vak ook van de Architecten Frank Lloyd Wright en Karl Friedrich. Pagina 3

4 In de architectuur van Behrens zie je het Neoclassicisme terug. De zwaar gemetselde pijlers en het zware basiswerk van de fabrieken maakt zijn ontwerpen kenmerkend. Moderne architectuur met Neoclassicistische elementen met vormzuiverheid, perfecte proportionering, elegante detaillering en expressie. Dit is ook de basis van de ontwikkeling van Mies van der Rohe. Mies mocht van Behrens de leiding nemen bij het monumentale classicistische bouwwerk van de Duitse Ambassade te Sint Petersburg ( ) 1 Mies gaat alleen verder Mies was nogal onder de indruk van de Beurs van Berlage. Zo erg dat hij het overnam en hiermee de breuk met Behrens gemaakt was. Behrens was er niet zo weg van. Hij werkte samen met de architecten Berlage, en Fredrich Schinkel. Waarvan de invloed in zijn ontwerpen terug te zien is. In 1911 is Mies, Behrens gaan verlaten en verschillende huizen gaan ontwerpen. In 1912 heeft hij zijn eigen kantoor in Berlijn geopend en een jaar daarna trouwde hij. De huizen ontwierp hij in een stijl waarvan de invloed van Behrens is terug te zien. In deze periode ontwierp hij ook het huis en het museum voor Helene Kröller (1912). Zij was de eigenares van de beroemde Kröller-Müller collectie. Via Behrens was Mies in contact gekomen met haar. Ze stelde werkruimte voor hem beschikbaar in Den Haag. Omdat ze moeilijk konden kiezen voor het uiteindelijke ontwerp hebben ze besloten om een levensgrote maquette op de locatie in Wassenaar te maken van hout en linnen. Jammer genoeg is het nooit in het echt gebouwd. Uiteindelijk is het Kröller-Müller museum op de Veluwe door Architect Berlage gebouwd. 2 3 Mies werd in zijn beginperiode sterk geïnspireerd door de architecten Behrens en Berlage die zich interesseerde in de neoclassicistische stijl. Mies wilde een nieuwe moderne stijl ontwikkelen waar eerlijkheid en expressie een belangrijke rol in moesten spelen. Maar zijn romantisch neoclassicistische stijl bleef tot het einde van de eerste wereldoorlog. Daarna kwamen zijn originele ontwerpen in de stijl van de moderne architectuur. Het weerspiegelt het Duits Expressionisme, de Nederlandse stijl, het Russisch constructivisme en het suprematisme. Mies was niet alleen kunstenaar maar ook was hij een van de oprichters van het tijdschrift G (Gestaltung). Dit tijdschrift ging over de moderne architectuur. In 1918 sloot hij zich bij de Novembergruppe aan. Deze naam komt voort uit de revolutiemaand van 1918 die ook gewijd is aan de moderne kunst. Hij heeft hier van 1918 tot 1925, de afdeling voor moderne architectuur geleidt. Zijn eerste moderne ontwerpen waren vooral op de jaarlijkse tentoonstelling van deze organisatie te zien in het openbaar. Mies heeft ook deelgenomen aan het Weissenhof project. Dit is een wijk in Stuttgart met moderne woningen en appartementen die zijn ontworpen door belangrijke 1 Mies van der Rohe. (2011). Informatie over Mies van der Rohe. 26 maart 2013, 2 Vereniging Rembrandt. (2003). Kunst verzamelen: Helene Kruller Muller. 6 april 2013, 3 Architectenweb. (2006). Ludwig Mies van der Rohe archipedia. 4 mei 2013, Pagina 4

5 architecten als Le Corbusier en Mart Stam. Zo ook een blok van Mies. Nu maakte het grote publiek kennis met de Moderne architectuur. In 1921 eindigt zijn huwelijk en liet hij zijn naam veranderen in Mies van der Rohe. De toevoeging van der komt van de meisjesnaam van zijn moeder. Voorheen was het Ludwig Mies. 4 Project for a skyscraper, aanzicht en plattegrond (1922), Mies van der Rohe. Hij had twee ontwerpen voor hoogbouw. De eerste (1919) met driehoekige vormen en een tweede (1920) met gebogen vormen. Met het laatste gebouw probeerde hij voor het eerst lichtreflectie van geslepen glas zichtbaar te maken. In 1922 kwam hij met een nog revolutionairder ontwerp van een kantoorgebouw uit gewapend beton. Dit gebouw had overhangende verdiepingen met borstwering. Dit zorgde er voor dat hij voor de vensters hele lichte profielen kon gebruiken. Dit wordt later een van de gangbare motieven van de moderne architectuur. Bij deze reeks ontwerpen horen ook nog een landhuis en een woonhuis. Het landhuis van baksteen (1923) is ontstaan uit de ideeën van De Stijl. Muren zijn rechthoekige vlakken in een T- of L-vorm. Met vensters die verdiepingshoog kunnen zijn. Asymmetrie wordt gebruikt. Het vormt een ruimtelijk samenhangend geheel. Door vorm en ritme bepaalt de wand, de plattegrond. Dit is nieuw in de 4 Mies van der Rohe. (2011). Informatie over Mies van der Rohe. 26 maart 2013, Pagina 5

6 architectuur. Bij vroegere experimenten gebruikte hij kubistische en stijlelementen door elkaar heen. Nu past hij hier alleen de compositorische opvattingen van De Stijl toe. Het woonhuis is gemaakt uit gewapend beton. De plattegrond heeft de vorm van een hakenkruis. Het is een vrij horizontaal gebouw met groeperingen van onregelmatige bouwmassa s die organisch samenhangen met de plattegrond. Dit in tegenstelling met de kenmerken van De Stijl. Dit huis van gewapend beton loopt vooruit op de ontwikkelingen na Monument voor Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg (1926), Mies van der Rohe. In de jaren hierna heeft hij niet zo veel uitgevoerde werken. Opvallend is een belangrijk monument in Berlijn uit de twintigste eeuw, het monument voor Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg. Het had een gemetselde wand met ritmisch naar voor en achter verspringende blokken. Het had een horizontaal karakter. In 1926 werd het monument door de nazi s vernield. Mies had in Nederland kennis gemaakt met baksteen. Daarmee heeft hij twee huizen ontworpen. Waarvan 1926 het Wolf huis in Guben en in Krefeld en in (1928) het Lange huis. Pagina 6

7 Lange huis (1928), Krefelt Duitsland. Mies van der Rohe. De twee bakstenen huizen laten zien hoe ver dat hij zich bevrijd heeft van de architect Schinkel. Maar zijn neoclassicisme blijft wel in zijn werk voortbestaan. De abstracte groepering van de terrassen doet aan het Liebknechtmonument denken. 5 6 Deutsche werkbund Zijn grote belangstelling voor glazen kantoorgebouwen is niet afgenomen. Hij maakte vier ontwerpen maar geen van deze werd uitgevoerd. Hij hield zich ook bezig met tentoonstellingsbouw. Hierbij zorgde hij er voor dat de tentoongestelde ontwerpen goed naar voren kwamen. Zo ook de tentoonstelling van de Novembergruppe en later ook de Weissenhofsiedlung in Stuttgart (1927). Deze laatste was een erg grote tentoonstelling van meerdere gebouwen met deelname door Europese architecten. Georganiseerd door de Deutsche Werkbund. Mies van der Rohe had de leiding hierover. Het bestond uit tijdelijke bouwwerken maar ook 21 permanente gebouwen van villa tot een dominerend flatgebouw van Mies zelf. De Deutsche werkbund bestond uit een groepje invloedrijke ontwerpers, ambachtslieden en architecten. Hierin zaten bijvoorbeeld Peter Behrens, Walter Grophius, Henry van de Velde en natuurlijk Mies van der Rohe. Samen hebben zij onder andere de ideeën voor het Bauhaus bedacht. Hun doel was om de kwaliteit van de producten in Duitsland te verbeteren. Het leek een beetje op de Britse Arts en Crafts beweging maar dan wel met de hulp van de industrie om hun producten te realiseren. Met de Deutsche Werkbund wilde ze de Moderne kunst en architectuur stimuleren. Standaardisatie van het product en de schoonheid ontlenen aan zijn abstracte vorm was hun ideaal. 5 Blz Schulze, F., Mies Van Der Rohe: A Critical Biography. Chicago, Blz Blaser, W., Mies Van Der Rohe: Serie architectuur. Rotterdam, Pagina 7

8 De Deutsche Wekbund ging voor de Nazi s werken om bij hen in een goed daglicht te komen. Dit heeft niet mogen baten want in 1934 werd deze beweging opgeheven. In 1947 werd het opnieuw opgericht, nu met als doel om designproducten te promoten. Later werd het Bauhaus op de principes van de Deutsche werkbund geformuleerd. 7 8 Barcelona Paviljoen Nog een tentoonstelling die hij gedaan heeft is het Duitse Paviljoen. Dit was voor de wereldtentoonstelling in Barcelona in De opdracht kreeg hij van de Duitse rijksregering. Hij kreeg weinig tijd voor dit ontwerp en de economische situatie was op dat moment erg onzeker. Het ontwerp voor een vrijstaand tentoonstellingspaviljoen en een reeks voor de industrie bedoelde installaties werden in nog geen jaar uitgevoerd. Dit deed hij niet alleen. Hij werkte onder andere samen met binnenhuisarchitecte Lilly Reich. Barcelona paviljoen (1926) tijdens de openingsceremonie, Mies van der Rohe. Dit paviljoen van het Duitse rijk is beter bekend als het Barcelona paviljoen. Met dit paviljoen wilde Duitsland zich presenteren als: democratisch, cultureel progressief, voorspoedig en vreedzaam. De herleving van de Duitse cultuur. Dit na de verloren oorlog, onlusten en economische misère. Dit gaf een enorme druk op de schouders van Mies van der Rohe. De commissaris van de wereldtentoonstelling was Georg von Schnitzler. Tijdens de openingsplechtigheid van de tentoonstelling worden het Spaanse koningspaar ontvangen in het Barcelona paviljoen. Het paviljoen is gebouwd met de bedoeling voor alleen ceremoniële en representatieve doeleinden te worden gebruikt. Dus zeker niet als woonhuis, wat soms wel eens gedacht wordt. 7 Architectenweb. (2006). Deutsche Werkbund archipedia. 4 mei 2013, 8 Blz Blaser, W., Mies Van Der Rohe, Furniture and Interiors. Woodbury, Pagina 8

9 Het paviljoen is een sterke vereenvoudiging van zijn eerdere ontwerpen. Hier is de gedachte van De Stijl weer in terug te zien. Een vereenvoudiging van elementen geven een ruimtelijk effect. Het wordt als het hoogtepunt van de Moderne architectuur gezien. Hij heeft hiervoor kostbare materialen als glas, staal en steen gebruikt. De soorten steen die hij heeft gebruikt zijn gewapend beton, Travertin, groene marmer en gouden Onyx. Travertin is een kalsteen. Het gebouw heeft `e`en verdieping met verchroomde stalen kolommen waarop een vlakke plaat van gewapend beton rust. Het gebouw rust op een sokkel van Travertin, net als bij de Klassieke tempels. Met hetzelfde materiaal een muur die in een U-vorm het nutsgebouw met het paviljoen verbindt. Om dakpaneel nog meer te ondersteunen zijn er marmeren muurpanelen voorzien. Deze panelen verdelen de open ruimte in een soort van kamers. De goed overwogen afwisseling tussen gesloten en glazen wanden, geven een interessante ruimtewerking. Ze maken de ruimte spannend omdat deze hierdoor niet in een keer is te overzien en er ontstaan interessante doorkijkjes. De tussenwanden van glas en steen konden worden verplaatst. Zo leken ze los te staan van de structuur van het paviljoen. Hij heeft zijn innovaties uit het woonblok in Stuttgart ook hier toegepast, de staalskeletstructuur en de lichtdoorlatende wanden van zijn glazen ruimte. 9 Barcelona paviljoen (1926) patio en vijver, Mies van der Rohe. De overgang van binnen en buiten loopt vloeiend in elkaar door. Dit komt door de wand die van binnen naar buiten door loopt in het zelfde materiaal. Evenals de vloer. Door de grote glaswand als gevel zie je dit goed. Het dak lijkt te zweven. Doordat het een stuk oversteekt, gaan binnen en buiten langzaam in elkaar over. In de tuin bevindt zich een terras met een strakke vijver. De vijverrand zie je niet doordat de tegels een stukje over het water steken. Dit gaf het idee dat het water onder de gehele sokkel doorliep. Aan de andere zijde van het paviljoen, bevindt zich een kleiner waterbassin met in het water het beeld van een vrouw. De vrouw is groter dan de werkelijkheid. Ze houdt haar handen, beschermend tegen het felle zonlicht. Het lijkt alsof ze uit het water is opgestegen. Het beeld wordt weerspiegeld in het water en op de marmeren panelen, waardoor kunst en architectuur in elkaar overgaan. 9 Blz Zimmerman, C., Mies Van Der Rohe, : The Structure of Space. Hong Kong, Pagina 9

10 Naast het waterbassin staat een lange bank van hetzelfde Travertijn als de muur en vloertegels zijn gemaakt. De bank is bijna even lang als de wand waar hij vlak voor staat. Vanaf de bank had je een breed overzicht over de tentoonstelling waar dit gebouw voor bedoeld was. Critici uit die tijd noemde deze plaats een oase voor de bezoekers om even uit te rusten. In de drukte van de wereldtentoonstelling. 10 Der Morgen, Georg Kolbe. De horizontale en verticale lijnen zijn erg kenmerken voor het gebouw. Evenals de asymmetrie in en rondom het gebouw. De vrije plattegrond en de vloeiende ruimte laat Mies goed zien in zijn paviljoen. Het gebouw bestond maar een zomer en heeft tijdens de tentoonstelling niet veel aandacht gekregen. De meubels die er in stonden zijn ook door Mies ontworpen. Er stonden maar weinig meubels in, dit weten we door foto s uit die periode. Na de tentoonstelling werd door de Duitse regering de opdracht gegeven om dit kostbare huis af te breken en de onderdelen in Duitsland te verkopen. Nu is het een van de belangrijkste en invloedrijkste bouwwerken van de 20 e eeuw geworden. Best gek voor een gebouw dat destijds helemaal niet zo veel aandacht kreeg. Een van de belangrijkste meubelontwerpen van Mies, was ook in dit gebouw tentoongesteld. Dit is de Barcelonastoel. Hij ontwierp vaker meubels, speciaal voor zijn huizen en gebouwen. Het meubilair sloot aan bij het Bauhaus en had dus ook vrijwel altijd metalen poten. De firma Thonet produceerde in het begin zijn ontwerpen. Toen hij naar Amerika verhuisde, nam de Amerikaanse producent Knoll dit over. Zij produceren zijn meubels nog steeds, waardoor de meubels tijdloos lijken te zijn. In 1959 is het Barcelona paviljoen opnieuw gebouwd in Barcelona, volgens het originele ontwerp Architectenweb. (2006). Barcelona paviljoen archipedia. 4 mei 2013, 11 Great Buildings. (2011). Barcelona Pavilion. 20 mei 2013, Pagina 10

11 Barcelona paviljoen (1926) plattegrond, Mies van der Rohe. Barcelonastoel De Wiesenhofstoel, die ook wel Brunnerstoel (1927) wordt genoemd, was het meubel ontwerp dat hij voor de Barcelonastoel (1928) maakte. De stoel is sterk, licht in gewicht, verend en goedkoop te produceren. Daarmee voldeed de stoel aan het Bauhaus-ideaal. Het vlechtwerk is gemaakt door Lilli Reich, een medewerker van Mies. Ze had dit handwerk in de Wiener Werkstatte geleerd. Later werd dit machinaal gedaan en kon je kiezen voor ijzergaren, ruwleder en gevlochten riet. Deze stoel is nu in productie bij Tectra maar ook Thonet en Knoll hebben versies van deze stoel in hun productie. De zwevende zitting zoals bij de Brunnerstoel is van oorsprong een idee van de Nederlandse architect Mart Stam. Maar Mies nam patent op dat constructie-idee, waardoor zijn ontwerp veilig gesteld werd. De stoel kent meerdere versies, waaronder een met en een zonder armleuningen. Voor zijn patent op de constructie kwam er een reeks processen tussen 1928 en Mies procedeerde ook tegen producenten van meubels die in de verste verte niet op zijn elegante modellen leken. Maar volgens hem wel gebruik maakte van de verende elasticiteit van metalen buizen. Barcelona stoel (1926), Mies van der Rohe. Pagina 11

12 De Barcelonastoel bestaat uit een verchroomd stalen buizenframe als onderstel met daarin een met leder beklede kussen. Het was een belangrijke stoel die op de wereldtentoonstelling moest komen. De stoelen waren tenslotte bedoeld voor de Spaanse koning Alfonso XIII en Koningin Euginie Victoria, tijdens de openingsceremonie. Hij vond dat het ontwerp elegant moest zijn. De poten van de stoelen zijn geïnspireerd om de Romaanse vouwstoelen, die we van de Romeinen kenden. De stoel werd met de hand gemaakt, vanwege de moeilijke pootverbinding. De Barcelonastoel voldeed niet aan het idee van het Bauhaus om meubels in productie te maken voor de gewone man. Ook nu nog wordt deze stoel met de hand gemaakt door Knoll. Voor de tentoonstelling werden de stoelen uitgevoerd met wit lederen bekleding. Bij de stoel zijn ook lage stoeltjes zonder rugleuning door Mies ontworpen. Deze zijn nu nog in verschillende lederuitvoeringen verkrijgbaar. De latere versie van de Barcelonastoel maakte hij van roestvrijstaal, zodat het onderstel uit een stuk metaal gemaakt kon worden. Dit materiaal was destijds nieuw. De stoel die hij hierna ontwierp voor het Tugentad huis, is de Tugentad stoel. Deze doet direct denken aan de Barcelonastoel. Zijn Brunostoel heeft weer meer weg van zijn Wiesenhofstoel maar nu met platte buis. Direct na het Barcelona paviljoen bouwt hij zijn belangrijkste woonhuis uit zijn Europese periode. Dit is het Tuggentas Huis in Bauhaus In 1930 wordt Mies van der Rohe directeur van het Bauhaus. Dit doet hij op verzoek van Architect Walter Gropius. Onder druk van de Nazi s moest het Bauhaus verhuizen naar Berlijn. Op deze manier probeerde hij de school te redden. Maar hier werd de school onopvallend en in 1933 besloot Mies om de school op te heffen. De politieke situatie maakte het werken in Duitsland geheel onmogelijk. Om die reden emigreerde Mies in de zomer van 1939 naar de Verenigde Staten. Waar hij zeven jaar later de Amerikaanse nationaliteit kreeg. 12 BarcelonaChair. (2013). De Geschiedenis. 22 mei 2013, 13 Youtube. (2013). Architecture 01of 23 The Dessau Bauhaus. 8 mei 2013, 14 Youtube. (2013. vervolg Architecture 01of 23 The Dessau Bauhaus. 8 mei 2013, Pagina 12

13 De Neue Staatsgalerij (1968), Berlijn. Mies van der Rohe. In Europa had hij vrij weinig gebouwd maar toch kreeg hij snel een groeiende invloed. Zijn eerste grote opdracht in Amerika was het Universiteitencomplex in Het doet sterk denken aan het Barcelona paviljoen. Hij heeft in Amerika meerdere bouwwerken gerealiseerd. Zijn laatste werk in 1968 was een project voor zijn geboorteland. De Neue Staatsgalerij voor de moderne kunst in Berlijn. Als je het gebouw ziet, doet het je direct denken aan het Duitse paviljoen. Dit komt vooral door het overstekende dak en het horizontale karakter van het gebouw. De glazen wanden zijn weer meer typerend voor Mies zijn Amerikaanse bouwstijl. Een jaar nadat het gebouw opgeleverd werd is Mies van der Rohe overleden. Mies was kenmerkend om zijn sterke eenvormigheid en vereenvoudigde, volmaakte toepassing van het materiaal. Hij is veel verder gegaan dan de internationale stijl. Hij maakt met zijn stellige gebouwen de indruk van een architect die in zijn ontwerpen een prachtig samenspel vormt van vorm materiaal en ruimte. Pagina 13

14 De invalshoeken Kunst en religie, levensbeschouwing Nu is er de abstracte kunst, kunst is universeel en heeft geen verhalen of verwijzing meer nodig. Kunst en esthetica Mies was kenmerkend om zijn sterke eenvormigheid en vereenvoudigde, volmaakte toepassing van het materiaal. Hij is veel verder gegaan dan de internationale stijl. Hij maakt met zijn stellige gebouwen de indruk van een architect die in zijn ontwerpen een prachtig samenspel vormt van vorm materiaal en ruimte. Kunstenaar en opdrachtgever; politieke en economische macht. Het Bauhaus werd gefinancierd door de overheid. De Nazi s hebben ervoor gezorgd dat het Bauhaus uiteindelijk door directeur Mies van der Rohe werd gesloten. Kunst en vermaak Mies van der Rohe heeft meegedaan aan diverse tentoonstellingen om zo de Moderne architectuur te tonen aan het grote publiek. Kunst, wetenschap en techniek Bij de Deutsche werkbund gingen ambacht en de industrie samen. Producten werden teruggebracht tot hun abstracte vorm en geproduceerd in de fabrieken. Ze wilde hun producten bereikbaar maken voor de normale mensen. Nieuwe materialen en technieken zijn beton, staal, elektriciteit, auto s, treinen en vliegtuigen. Kunst Intercultureel De modernisten willen de kern van de werkelijkheid laten zien, de Abstracte kunst. Pagina 14

15 Bronnenlijst: Literatuur: Blaser, W., Mies Van Der Rohe, Furniture and Interiors. Woodbury, Blaser, W., Mies Van Der Rohe: Serie architectuur. Rotterdam, Schulze, F., Mies Van Der Rohe: A Critical Biography. Chicago, The Museum of Modern Art., Ludwig Mies Van Der Rohe : Furniture and Furniture Drawing., New York, Zimmerman, C., Mies Van Der Rohe, : The Structure of Space. Hong Kong, Websites: Architectenweb. (2006). Barcelona paviljoen archipedia. 4 mei 2013, Architectenweb. (2006). Deutsche Werkbund archipedia. 4 mei 2013, Architectenweb. (2006). Ludwig Mies van der Rohe archipedia. 4 mei 2013, BarcelonaChair. (2013). De Geschiedenis. 22 mei 2013, Great Buildings. (2011). Barcelona Pavilion. 20 mei 2013, Mies van der Rohe. (2011). Informatie over Mies van der Rohe. 26 maart 2013, Vereniging Rembrandt. (2003). Kunst verzamelen: Helene Kruller Muller. 6 april 2013, Wikipedia. (2013). Ludwig Mies van der rohe. 26 maart 2013, Documutaires: Pagina 15

16 Youtube. (2013). Architecture 01of 23 The Dessau Bauhaus. 8 mei 2013, Youtube. (2013. vervolg Architecture 01of 23 The Dessau Bauhaus. 8 mei 2013, Pagina 16