Hoofdstuk 4 De Ilias Tien jaar oorlog door de ogen van de Trojanen

Transcriptie

1 Hoofdstuk 4 De Ilias Tien jaar oorlog door de ogen van de Trojanen De Ilias beschrijft hoe de Grieken tien jaar oorlog voeren tegen Troje. De Grieken staan centraal in het verhaal van Homeros Maar het was toch echt een Trojaan, die de oorlog veroorzaakte. Zijn naam was Paris en vanaf zijn geboorte was hij al gedoemd te lijden. 1. De geboorte van de rampspoed Paris is een van de vijftig zoons van Priamos en Hekabe. Zijn geboorte is eigenlijk de oorzaak van de oorlog om Troje. Toen Hekabe zwanger was, kreeg zij een droom. Hekabe lag op het punt haar kind te baren, maar zij baarde geen kindje, maar een fakkel. Deze fakkel zette vervolgens de stad in brand. Priamos liet de droom uitleggen door waarzeggers. De waarzeggers vonden dit een slecht teken voor de toekomst van Troje. Daarom besloot Priamos het kind, Paris, te laten doden. Maar als de goden je lot hebben bepaald, kun je er niet aan ontsnappen. De kleine prins werd niet vermoord, omdat de knecht van Priamos medelijden met het kindje kreeg. Hij legde het kind te vondeling. Vervolgens vonden herders het kindje. Ze namen Paris mee naar de berg Ida en hij werd daar grootgebracht. Natuurlijk kon hij niet ongemerkt daar blijven leven. Hij zag er namelijk oogverblindend mooi uit. Dat klopt niet als je een echte herdersjongen bent. Een echte herdersjongen ziet er redelijk vuil uit en ruikt naar zijn dieren, Paris niet. Paris werd uiteindelijk herkend door Kassandra. Kassandra was een van zijn zusters. Zij kreeg ooit de gave van de voorspelkunst van de god Apollo. Kassandra wilde niets van de god weten en haar gave werd een vloek. De voorspellingen kwamen altijd uit, maar niemand geloofde haar. De mensen zouden haar voorspellingen pas geloven als het al te laat was. Zo voorspelde zij ook dat door toedoen van Paris Troje verwoest zou worden. Natuurlijk geloofde niemand Kassandra en werd Paris als een verloren zoon opnieuw opgenomen in de familie van Priamos. 2. De fatale bruiloft De sterveling Peleus wilde trouwen met de zeegodin Thetis. Toen werden alle goden voor het bruiloftsfeest uitgenodigd [zie fig. 4.1]. Alle goden? Nee, één godin werd vergeten: Eris, de godin van de twist. Niemand wil ruzie op een bruiloftsfeest, dus nodigden de gastheer en gastvrouw haar bewust niet uit. Maar Eris werd natuurlijk woest. Zij verzint een list om de goden een koekje van eigen fig. 4.1 De bruiloft van Peleus en Thetis, door Cornelis Corneliszoon deeg te geven. Zij neemt een gouden appel met het opschrift voor de mooiste. Als het feest in volle gang is, gooit ze deze appel tussen de gasten. Er wordt besloten dat alle sterfelijke vrouwen afvallen en alleen uit de godinnen Hera, Athena en Aphrodite mag gekozen worden. Zeus moet eigenlijk beslissen, maar omdat hij geen ruzie wil met de godinnen laat hij iemand anders beslissen: Paris. Hermes, de boodschapper van de goden, moet van hem Paris opzoeken op de berg Ida. Paris moet nu beslissen wie deze appel toekomt. Ook Paris kan niet Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 37

2 beslissen. Daarom willen de godinnen hem belonen voor zijn keuze. Maar eigenlijk willen de drie godinnen hem omkopen met een belofte. Hera belooft hem veel macht als koning, Athena biedt militaire macht en wijsheid en Aphrodite stelt hem de mooiste vrouw ter wereld in het vooruitzicht. Paris wil het laatste wel hebben en hij geeft de appel aan Aphrodite. Nu heeft hij een godin aan zijn kant, maar twee die vijandig tegenover hem staan. 3. Alles of niets! fig. 4.2 Helena en Menelaos, J.H.W. Tischbein 1816 De beloofde mooiste vrouw ter wereld is Helena. Zij is de vrouw van Menelaos [zie fig. 4.2], de koning van het Griekse Sparta. Hoewel Paris al een vriendin fig. 4.4 Leonidas bij Themopylae (Spartanen maken zich op voor de strijd), Jacques-Louis David 1814 een vriend gaat begraven op Kreta, grijpt Paris zijn kans. Paris gaat er samen met Helena, en enkele Spartaanse schatten vandoor [zie fig. 4.5]. Het tweetal arriveert in Troje. Het welkom is vooral voor Helena niet zo aangenaam. De Trojanen vinden haar komst maar twijfelachtig. Geen enkele Trojaan wil ook maar iets met haar te maken hebben. Alleen koning Priamos zelf en Paris broer Hektor kunnen Helena nog een beetje uitstaan. Zij fig. 4.3 Venus (Aphrodite) haalt Helena over Paris te beminnen, Angelika Kauffmann 1790 heeft, namelijk de zeenimf Oinone, laat hij haar in de steek. Hij maakt zich op voor een reis van Troje naar Sparta. Helena raakt onder de indruk van de Trojaanse prins en dus wordt Paris zeer gastvrij ontvangen in het paleis van Menelaos en Helena. Het is zo goed als zeker dat de goden Paris een handje hebben geholpen [zie fig. 4.3], anders zou hij als tedere Trojaanse prins het robuuste Sparta [zie fig. 4.4] niet overleven. Paris zou van Aphrodite zelfs het uiterlijk van Menelaos hebben gekregen. Als Menelaos even weg gaat, omdat hij fig. 4.5 De roof van Helena, Luca Giordano Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 38

3 begrijpen waarom Helena naar Troje is gekomen. Een beslissing van de goden kan niet teruggedraaid worden. In het tiende en beslissende oorlogsjaar moest Paris met Menelaos vechten, man tegen man. Op deze manier zou dan beslist moeten worden wie Helena uiteindelijk krijgt. In het gevecht gaat het niet goed met Paris. Paris weet zich alleen te verdedigen met hulp van Aphrodite. Als hij bijna het loodje legt, wordt hij gehuld in mist en weggedragen naar Troje. In Troje wordt Paris door Helena getroost en verzorgd [zie fig. 4.6]. Dit bevalt hem eigenlijk zo goed dat hij niet meer mee wil vechten. Hektor spoort hem tenslotte aan weer te gaan vechten [zie fig 4.7]. fig. 4.6 De liefde van Paris en Helena, fig. 4.7 Hektor berispt Paris, Angelika Kauffmann 1775 Louis David Helemaal niets Paris gaf Hektor gelijk en hij doodde nog vele Grieken met zijn pijl en boog, waaronder ook Achilles [zie fig 5.9]. Maar zelf komt hij ook om door pijl en boog. De Griek Philoktetes doodt hem met zijn giftige pijlen. Deze pijlen waren ooit van Herakles, de held van de twaalf taken. Tijdens een van deze taken, het doden van de Hydra van Lerna, doopte hij zijn pijlen in het Hydrabloed. Dit vergif zou ongeneeslijke wonden veroorzaken. De enige die Paris kon helpen, was zijn ex-vriendin Oinone. Ze kon hem het enige tegengif geven. Maar door woede gaf ze hem niets. Op deze manier komt de veroorzaker van tien jaar oorlog om. Oinone zou later zelfmoord plegen, omdat ze het verlies van Paris toch niet kon accepteren. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 39

4 Paris en Helena in de kunstgeschiedenis Een van de meest bekende fragmenten uit de Ilias is het Parisoordeel. Hier moet namelijk de Trojaanse prins Paris kiezen tussen drie godinnen. Voor een kunstenaar is het natuurlijk prachtig om een onwaarschijnlijk schone prins met drie goddelijke, vrouwelijke gestalten weer te geven. Bovendien kon een kunstenaar er ook een diepere betekenis aan geven. Zo staat Paris voor de omkoopbare man en de godinnen Hera, Athena en Aphrodite respectievelijk voor rijkdom en macht, wijsheid en tenslotte de genoegens voor lichaam en geest. Deze vier figuren keren altijd terug in ieder Parisoordeel. Hieronder volgen enkele Parisoordelen uit verschillende periodes. Bij de volgende voorbeelden wordt telkens wat achtergrondinformatie en kort iets over de ontwikkeling verteld. In de hoofdstukken 2 en 3 staat uitgebreidere informatie over de Renaissance, Barok en de nazi kunst, over de overige periodes wordt slechts enkele kenmerken vermeld. N.B.: de jaartallen van de periodes ontbreken echter voor de leesbaarheid, de jaartallen bij de schilderijen worden wel genoemd voor enige houvast. In de Renaissanceperiode was Rafael een van de bekendste kunstenaars. Hij kon als geen ander menselijke lichamen in de juiste verhoudingen weergeven. Daarnaast kon hij alle figuren zó op het plaatje krijgen, dat het een rustig geheel werd. Vele kunstenaars uit dezelfde periode hebben geprobeerd hem na te doen. Raimondi was zo n kunstenaar. Op zijn Parisoordeel [zie fig. 4.8] zijn er keurig gevormde lichamen neergezet en de vele figuren hebben elk hun eigen plek gekregen. Dat ze elkaar niet afdekken en er symmetrie is, zorgt voor rust in het kunstwerk. Links op de gravure zijn Paris (met de gouden appel) en de drie godinnen te zien. Hermes staat er kort achter en rechtsboven is Zeus met zijn adelaar en bliksemschicht te zien. In de rest van Europa begon de Renaissance later. Cranach uit Duitsland heeft in zijn Parisoordeel slechts enkele kenmerken verwerkt. De rust is er wel, alleen de symmetrie ontbreekt. Wat verder opvalt is het feit dat Paris een slaperige ridder is in plaats van een herder en op de achtergrond is een Duitse burcht geschilderd [zie fig. 4.9]. fig. 4.8 Het oordeel van Paris, Marcantonio Raimondi 1520 fig. 4.9 Het oordeel van Paris, Lucas Cranach de Oude Wttewael uit Nederland kon, net als andere maniëristen, de perfectie die onder andere Rafael gebruikte niet imiteren. Het maniërisme wil de Renaissance overtreffen door de kijker te overweldigen. In Wttewaels werk is het behoorlijk druk. Vanaf de voorgrond tot helemaal achterin zijn er dieren, goden en mensen te zien. Dit kijkdooseffect is een van de belangrijkste kenmerken van het maniërisme. Paris, Hermes en de drie godinnen staan echter nog steeds centraal [zie fig. 4.10]. Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 40

5 fig Het oordeel van Paris, Jacob Wttwael fig Het oordeel van Paris, Peter Paul 1615 Rubens De Barok [zie hoofdstuk 3] is na de Renaissance misschien wel de interessantste periode voor receptie. Peter Paul Rubens uit het Belgische Antwerpen geeft met zijn Parisoordeel [zie fig. 4.11] een schoolvoorbeeld van typische barokkunst. De achtergrond is met veel aandacht natuurgetrouw geschilderd en donkere wolken zorgen voor het dramatische. De heldere hemel wordt bedekt met een dreigend wolkendek, een voorteken van de oorlog die gaat volgen. Vanuit de Barok ontwikkelde zich de Rococo. Rococoschilders beeldden droomwerelden af. Zo is Bouchers Parisoordeel een schilderij om weg te dromen [zie fig. 4.12]. De denkbeeldige slingerende lijn bij de godinnen leidt de kijker door het schilderij. Paris, die in een hoekje is gestopt valt minder op tussen de overheersende godinnen. Opgravingen in Pompeii en Herculaneum in Italië zorgden ervoor dat kunstenaars weer terug wilden naar de Renaissance. De Rococo vond men te vrij en er moest teruggekeerd worden naar het waardig afbeelden van mythologische personages. Deze schilderijen kregen weer een koel en afstandelijk karakter [zie fig. 4.13]. Alle emoties en heldere kleuren ontbreken en de rust is weer terug in de schilderijen. fig Het oordeel van Paris, François Boucher 1754 fig Het oordeel van Paris, Anton Raphael Mengs 1756 Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 41

6 Hoewel de volgende symbolische Parisoordelen van de Duitsers Klinger [zie fig. 4.14] en Von Stuck [zie fig. 4.15] zijn, is het symbolisme ontstaan in Frankrijk. Al het mysterieuze, mystieke en andere onverklaarbare zaken werden afgebeeld. Daarbij kon een lijn of kleur al een diepere betekenis hebben. De achtergronden in beide werken zorgen voor de mysterieuze sfeer. Klinger schildert alle figuren naakt. De wijze waarop de vrouwen zich aan de jury presenteren suggereert dat het oordeel van Paris niets anders was dan een schoonheidswedstrijd is. Ook laat Klinger zijn schilderij tot in de lijst doorlopen. Von Stuck gaat met zijn schoonheidswedstrijd nog een stapje verder. Hij laat Paris weg en de godinnen staan op een rijtje in de contrapost-houding [zie hoofdstuk 1.1]. De kijker wordt geacht Paris te spelen. De sluiers vormen tenslotte het symbolische lijnenspel. fig Het oordeel van Paris, Max Klinger fig Athene, Hera en Aphrodite, Franz von Stuck 1923 Bij het expressionisme keert de emotie weer terug in de kunst. Kirchners Parisoordeel is een mooi voorbeeld hiervoor [zie fig. 4.16]. Bij zijn versie is niets meer realistisch wat kleur en vorm betreft. Het verhaal heeft hij omgetoverd tot een fragment waar een klant een prostituee uitkiest in een bordeel. Een andere variant van een schoonheidswedstrijd. fig Het oordeel van Paris, fig Het oordeel van Paris, Ivo Saliger 1939 Ernst Ludwig Kirchner 1912 Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 42

7 In de periode van nazi-duitsland wordt door nazi s met Hitler aan het hoofd besloten dat de kunst in dienst moest staan van de staat. Een hulpmiddel voor propaganda dus. Nazi kunst combineerde allerlei kenmerken van de voorgaande periodes in een kunstwerk. Saligers Parisoordeel is daarvan een voorbeeld [zie fig. 4.17]. Licht- en donkereffecten uit de Renaissance, diagonalen uit de barokperiode en de koelheid van het neoclassicisme. En dat alles geheel in een Duitse verpakking. Het lijkt op een Rijnlandschap en Paris is gekleed als een doorsnee Duitser. Tenslotte nog het postmodernisme. In deze periode werd er op andere receptieperiodes gereageerd, net als Saliger moest doen van de Duitse bevelhebbers. Alleen deden ze dat nu vrijwillig en vaak krijgen deze werken een licht humoristisch tintje [zie ook hoofdstuk 7]. Het Parisoordeel is ook hier niet onopgemerkt gebleven. Fabro maakte een wel heel aparte groep godinnen met Paris [zie fig 4.18]. De drie godinnen zijn drie eieren geworden en Paris een kegel. Veel meer valt er eigenlijk niet over te zeggen fig Keramische beeldengroep Het oordeel van Paris, Luciano Fabro 1979 Naast Paris zelf, is het lijdend voorwerp Helena ook regelmatig afgebeeld. Helena werd gezien als de mooiste vrouw ter wereld, dus konden kunstenaars van alle tijden hun fantasie kwijt. Iedereen kon een voorstelling maken van zijn of haar perfecte vrouw. Ook kan Helena fungeren als de eeuwige strijd tussen schuld en onschuld, of de perfecte femme fatale. Vele kunstenaars hebben haar afgebeeld en hieronder volgen tot slot nog drie Helena s uit de twintigste eeuw [zie fig. 4.19, 4.20 en 4.21]. fig Helena, Evelyn de fig Helena, Thomas fig Helena, Morgan Lowinsky 1925 Franz von Stuck, ca Marlene Martins en Joris Tedjokusumo V6c 43