Probleemstelling. de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p. 201

Transcriptie

1 Inhoud Inhoud: p. 1 Dankwoord: p. 2 Probleemstelling: p. 3 Bronnen: p De context: wie of wat is adel?: p De familie van Gryspeere: individuele gegevens: p De familie van Gryspeere: toetsing: p. 60 Besluit: p. 70 Bibliografie: p. 72 Bijlagen: p. 82 1

2 Dankwoord Via deze weg wil ik graag enkele mensen bedanken die mij begeleid en geholpen hebben tijdens mijn onderzoek en die het mogelijk hebben gemaakt om deze scriptie te schrijven. Ten eerste mijn promotor Prof. Dr. Jan Dumolyn en Dr.Frederik Buylaert wegens het mij met raad en daad bijstaan en omdat zij telkens bereid waren om mijn vragen te beantwoorden. Ten tweede de mensen van de verschillende bibliotheken en archieven die mij tijdens mijn zoektocht in deze instellingen wegwijs gemaakt hebben. Ten derde mijn familie, meer bepaald mijn ouders en mijn zus. Zonder hun steun was het überhaupt niet mogelijk geweest om mijn studies ettelijke jaren geleden aan te vatten. Ten vierde Filip Cauwelier die ervoor gezorgd heeft dat ik mijn studentenjaren niet platzak moest doorlopen. En last but not least mijn vrienden Jochen Baert, Wouter Lefevere, Areta Lombary en Sofie Segaert die mij altijd weten te motiveren en te inspireren hebben. Kenneth 2

3 Probleemstelling In de laatste decennia van de vorige eeuw zagen we een hernieuwde aandacht voor sociale elites in middeleeuws en vroegmodern Europa en een herwaardering van de kwalitatieve onderzoeksmethode. In deze periode verschenen er tal van studies die poogden om hun vraagstellingen te beantwoorden aan de hand van kleine case-studies. Deze nieuwe historische richting kennen we nu onder de naam microstoria. 1 Ook tijdens mijn onderzoek zal ik gebruik maken van dit perspectief. Meerbepaald ben ik op zoek gegaan naar het nalatenschap van de Vlaamse adellijke familie van Gryspeere. Ondanks het feit dat er al talloze familiegeschiedenissen verschenen zijn blijft mijn case toch zijn waarde behouden. De familie van Gryspeere behoorde immers niet tot de hoge noch tot de stedelijke elite, maar wel tot de lagere plattelandsadel. En laat dat nu net een onderzoeksgebied zijn dat nog niet zo veel aandacht kreeg. Om een familie te kunnen bestuderen is het noodzakelijk om deze eerst in haar sociale en maatschappelijke context te kunnen plaatsen. Wat deze familie onderscheidt van de doorsnee middeleeuwse familie is het feit dat ze tot de adelstand behoorde. Daarom wil ik op zoek gaan naar wat de adellijke status in die tijd en op die plaats, laatmiddeleeuws Vlaanderen, precies inhield. Het is zeker niet mijn bedoeling op het einde van mijn scriptie een waterdichte definitie van de adelstand voor te dragen. Al te enge definities beperken, naar mijn mening, immers het onderzoek. Daarentegen wil ik op zoek gaan naar een aantal sleutelelementen die de adel net van adel maakte; en een adellijke familie met andere woorden onderscheidt van een niet-adellijke familie. Na het schetsen van de context waarin mijn onderwerp zich bevond wil ik op zoek gaan naar de familie van Gryspeere zelf, meer bepaald naar de individuele leden ervan. Het is mijn bedoeling dat ik in staat zal zijn om hun levensloop in grote lijnen voor te stellen. Daarom wil ik een aantal vragen over hen kunnen beantwoorden. Centrale thema s hier zijn burgerlijke stand, bezittingen, functies en carrière. Omdat de familie van Gryspeere meerdere generaties over verschillende eeuwen telt heb ik mij bij dit onderzoek beperkt tot de personen die leefden tussen medio 14 e eeuw en begin 16 e eeuw (ongeveer dus). In een derde onderdeel van mijn onderzoek wil ik beide bovenstaande vraagstellingen aan elkaar koppelen. Zo wil ik in de mate van het mogelijke kijken welke sleutelelementen, waarop de adellijke status gebaseerd was, we terugvinden bij de familie van Gryspeere; of 1 BUYLAERT (F.). Sociale mobiliteit bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Een gevalstudie over de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p

4 waar mijn onderzoeksfamilie een uitzondering vormt. Ik wil hier met andere woorden kijken waar beide delen mekaar bevestigen of tegenspreken. En met dit laatste deel sluiten we weer aan bij wat het opzet van de microstoria-school is. Namelijk vanuit een kleine case-studie gaan kijken wat we te weten kunnen komen over het grotere geheel. 4

5 Bronnen Net als in alle geschiedkundig onderzoek beschikt de historicus zowel over primaire als over secundaire bronnen. Onder secundaire bronnen verstaan we ondermeer uitgegeven studies, werkinstrumenten, inventarissen en repertoria van heraldische, epigrafische en genealogische aard. Op gebied van onderzoek naar adellijke geslachten zijn er ons vooral enkele genealogische repertoria uit de 19 e eeuw bekend. Aangezien zij uit een minder wetenschappelijk-objectieve periode stammen moeten we deze altijd met een korreltje zout nemen. Ook voor studies van andere aard uit deze periode geldt deze vuistregel. Uitgegeven bronnen die tot stand kwamen in de laatste decennia zijn daarentegen, over het algemeen, meer betrouwbaar, hoewel we de historische kritiek nooit uit het oog mogen verliezen. Daarom gaan we onze kennis die we uit de secundaire bronnen puurden toetsen aan de inhoud van de primaire bronnen die ons overgebleven zijn over de familie van Gryspeere. Gelukkig beschikken wij over een archiefsysteem waarin deze bronnen bewaard zijn gebleven. Hieronder zal ik kort toelichten welke bronnen in waar ingekeken heb. In het Algemene Rijksarchief te Brussel bevinden zich onder het archief van de rekenkamer 2 ondermeer nog enkele leenregisters en onder het archief van de grote raad van Mechelen de procesbundels 3 van deze instelling. In het Rijksarchief van Brugge waren voor mij vooral de blauwe nummers 4 interessant en de aanwezige leenregisters 5 van de Burg van Brugge. In het Rijksarchief van Gent wordt de inventaris van de raad van Vlaanderen 6 bewaard. In het Rijksarchief van Kortrijk vinden we onder het fonds d Ennetières 7 alle oorkonden van voor 1500 terug. In het stadsarchief van Brugge bevinden zich de overige leenregisters 8 van de Burg van Brugge en andere bronnen in verband met de Brugse Vrije. In het stadsarchief van Gent vinden we de bronnen van de schepenbank van de keure en van de schepenbank van gedele 9 terug. 2 ARA, Rekenkamer, Rekeningen en Registers 3 ARA, Grote Raad van Mechelen, Processen in eerste aanleg 4 RAB, Oorkonden blauwe nummers 5 RAB, Leenhof van Brugge 6 RAG, Fonds Raad van Vlaanderen, Processen in eerste aanleg 7 RAK, Fonds d Ennetières, Oorkonden voor SAB, Leenregister van de Burg van Brugge 9 SAG, Reeks 330 5

6 1 De context: Wie of wat is adel? Het is zoals ik al zei niet mijn bedoeling om één waterdichte definitie op het begrip adeldom te plakken. Als we aan adel denken dan worden we spontaan overvallen door de begrippen rijkdom, grondbezit en verschillende opeenvolgende generaties blauw bloed. Maar deze criteria zijn verre van sluitend, zo is de adellijke status geen genetische aangelegenheid, maar heeft het een sociaaleconomische grondslag, zoals blijkt uit het verwerven of net het verliezen ervan. 10 Er bestaan daarenboven ook nog andere kenmerken die deze sociale status bepaalden. De afbakening van de elite op grond van uiteenlopende criteria verklaart daarbij de betwistingen over het adellijke statuut, wat eveneens leidt tot een heterogene samenstelling van de adel, die op zijn beurt de diversiteit ervan weerspiegelt. 11 Dat adeldom een sociale status was die bepaald werd door uiteenlopende, misschien soms tegenstrijdige, criteria betekent echter niet dat de sociale consensus die in mideleeuws Vlaanderen erover bestond aan grote veranderingen onderhevig was. Het aantal adellijke families in laatmiddeleeuws Vlaanderen blijk relatief stabiel te zijn geweest. 12 De financiële lasten die een adellijke levenswijze met zich meebracht maakten de toegang tot de adelstand immers exclusief genoeg. 13 Om een idee te geven: de adel van het graafschap Vlaanderen telde in de periode tussen 1350 en 1500 ongeveer 440 verschillende families. 14 Voor het overgrote deel van deze adellijke families geldt dat zij het adellijke statuut pas in de late 14 e of in de 15 e eeuw verworven hebben. De Vlaamse adel telde in 1500 ongeveer 250 families waarvan er slechts een honderdtal reeds anderhalve eeuw eerder bekend stonden als van adel. 15 Deze edelen vormden zo n 0,5procent van de bevolking op een totaal van ongeveer inwoners. 16 De in de middeleeuwen grootstad Brugge telde op dat moment zo n inwoners. 17 Om voor onszelf toch een poging te doen om een duidelijk beeld te scheppen van welke elementen nu precies het al dan niet tot het behoren van de adelstand bepaalden volgen we de 10 JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p Ibid., p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p Ibid., p Ibid., p Ibid., p BUYLAERT (F). Edelen in de Vlaamse stedelijke samenleving. Een kwantitatieve benadering van de elite van het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Brugge. Tijdschrift voor Sociale en Economische Geschiedenis, 2007, 4, p. 32 6

7 studie van Buylaert. 18 Volgens hem zijn er in het algemeen 5 kenmerken aan te duiden die noodzakelijk waren om van adel te zijn of het te worden; heerlijke machtsuitoefening, een patrilineaire familiestructuur, het geslacht, een welbepaald huwelijkspatroon en het vivre noblement. 19 In de pagina s die volgen zal ik een overzicht geven van wat die verschillende elementen nu precies inhouden. 18 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, Ibid., p

8 Heerlijke machtsuitoefening De slagzin Omme dat leengoet dat hoecste ende heerlichte dinc vander Werelt es dekt in feite reeds de lading van het eerste element. 20 Dé voorwaarde bij uitstek waaraan de edelman in het middeleeuwse Vlaanderen moest voldoen om als een volwaardig edelman beschouwd te worden was het bezit van grond. De positie van de edelman wordt bij deze dus gekoppeld aan zijn positie als grootgrondbezitter. We mogen dit gegeven echter niet al te simplistisch voorstellen. Het volstond met andere woorden niet om te beschikken over een aantal hectare bos of lgrond. De edelman beschikte dus liefst over een of meerdere landgoederen, waarbij de ingezetenen van deze onderworpen waren aan de macht van de heer, de zongenaamde heerlijke macht. 21 Om te begrijpen hoe dit systeem precies in mekaar zat schetsen we eerst even de context. Het graafschap Vlaanderen was in de middeleeuwen niet enkel verdeeld in ambachten en kasselrijen, maar lag ook bezaaid met verschillende leengoederen die een feodaal karakter hadden. Deze feodale leengoederen behoorden tot het leenstelsel. Dit was een hiërarchische structuur die ontstaan was in de nasleep van de val van het Karolingische Rijk. Het centrale gezag brokkelde af en lokale potentaten trokken meer en meer macht naar zich toe. Zij probeerden op hun beurt om hun gezag te vergroten. Daarvoor gaven ze een deel van hun grondgebied of bepaalde rechten over een stuk grond aan hun vertrouwelingen. In ruil daarvoor stond de leenman zijn heer bij met raad en daad bijstaan en was hem ook militaire steun verplicht. De leenmannen dien een uitgestrekt leen kregen toegewezen speelden dan weer op hun beurt leenheer. Op die manier verbrokkelde het graafschap Vlaanderen in een niet te tellen aantal lenen en achterlenen. 22 Voor 1200 konden lenen niet verkocht worden, zij waren immers erfelijk en in principe was het de oudste zoon die het leen erfde. 23 Deze fase waarin nieuwe lenen en heerlijkheden gecreëerd werden, was omstreeks 1300 geëindigd BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 63, DELAERE (J.). Geschiedenis van Lendelede tot Kortrijk, Groeninghe, 2000, 598 p CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p. 64; DELAERE (J.). Geschiedenis van Lendelede tot Kortrijk, Groeninghe, 2000, 598 p DELAERE (J.). Geschiedenis van Lendelede tot Kortrijk, Groeninghe, 2000, 598 p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

9 Een leen is dus een opbrengstgoed waarmee een leenheer tegen bepaalde voorwaarden een leenman begunstigde. Een heerlijkheid is een grondleen die samengesteld was uit een stuk leengrond en uit inkomsten op cijnsgronden. 25 We mogen het bezitten van een heerlijkheid dus niet volledig gelijkstellen met het bezitten van grond. De heer van een bepaalde heerlijkheid moest immers niet noodzakelijk grondbezitter zijn van deze heerlijkheid. Hij had wel bepaalde rechten over dit gebied, met de term heerlijkheid wordt dan ook het gebied aangeduid waarop deze rechten betrekking hadden. Hoe groter de in het feodale eigendom besloten macht over de ingezeten was, des te sterker de adellijke uitstraling van de heer in kwestie. De heerlijke macht werd immers afgemeten aan de mate waarin de bezitter recht mocht spreken over de ingezetenen. 26 Doordat de heer zowel over deze juridische als bestuurlijke rechten beschikte in zijn heerlijkheid kwam het meer dan eens tot conflicten met de baljuws. 27 Verschillende heerlijkheden beschikten immers over een eigen schepenbank en een eigen baljuw. We kunnen ook niet alle lenen over dezelfde kam scheren. Slechts een klein deel van het Vlaamse feodale patrimonium verschafte de leenbezitter in kwestie aanspraak op heerlijke machtsuitoefening en daarmee ook de mogelijkheid om zich als edelman te profileren. Omgekeerd moet beklemtoond worden dat niet elke edelman een leenbezitter was. 28 Het was immers zo dat een leen verkocht kon worden bijvoorbeeld wanneer de heer in geldnood verkeerde. 29 Het was dan niet uitsluitend voorbehouden aan andere edelen om dat specifieke leen op te kopen, maar ook rijke burgers konden dat doen indien zij over voldoende kapitaal beschikten. In Vlaanderen was er in de Late Middeleeuwen immers een rijke burgerlijke elite ontstaan die het zich financieel kon permitteren om er een adellijke levensstijl op na te houden. En doordat heerlijke machtsuitoefening het fundament was waarop een adellijke status gebouwd werd kwam het meer dan eens voor dat iemand uit de niet-adellijke elite een leen kocht in een poging om op die manier tot de adelstand verheven te worden. 30 We moeten er dus op wijzen dat de band tussen de adellijke status en het leenbezit in de late 25 DELAERE (J.). Geschiedenis van Lendelede tot Kortrijk, Groeninghe, 2000, 598 p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p Ibid., p CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

10 middeleeuwen al relatief los geworden was, maar machtsuitoefening werd in Vlaanderen tot dan toe nog altijd in eerste plaats met leenbezit geassocieerd. 31 Het uitoefenen van bestuurlijke en juridische macht binnen een feodaal patrimonium was dus de hoeksteen van de adellijke status. Maar naast de vraag over welke graad van rechtsmacht de heer beschikte waren er ook nog andere elementen van belang 32 : Zo speelde ook de omvang en kwaliteit van het grondgebeid een belangrijke rol, hoewel deze eigenschappen van minder belang waren voor de mate waarin een heerlijkheid een aanspraak op een adellijke status van de eigenaar kon schragen. 33 Ook het eventuele bezit van een kasteel kon een rol spelen. In de 14 e en 15 e eeuw was het Vlaamse platteland bezaaid met onroerende goederen die weliswaar bescheidener waren dan een kasteel, het betrof hoeves die op een motteheuvel gebouwd waren en die vervolgens eventueel omgracht of omwald werden; de zogenaamde moated sites. Maar ook hier weer is het verband tussen het bezit van een verblijf op het platteland en de adellijke status los. Er waren immers steeds meer en meer rijke families uit de Vlaamse steden die er een buitenverblijf op nahielden. 34 Vanuit de aloude de associatie van militaire machtsuitoefening met een hoge sociale status was ook het bezit van militair gekleurde rechten bij de heerlijkheid zeer prestigieus. 35 Oorspronkelijk waren aan het leenbezit ook militaire plichten gekoppeld, maar in de 14 e en in de 15 e eeuw was het overgrote deel van de lenen in Vlaanderen veel te klein geworden om nog met volwaardige militaire verplichtingen te worden belast. Zo was er een situatie gegroeid waarin leenhouders enkel ten strijde moesten trekken indien dit uitdrukkelijk in het denombrement vermeld stond. In het denombrement werden alle rechten en plichten van leenheer en leenman opgesomd en werd het leen nauwkeurig beschreven. 36 Voor alle andere lenen waren de militaire verplichtingen van geen tel meer. In 1475 voerde Karel de Stoute zelfs een regeling in waarbij deze militaire plichten afgekocht konden worden, de 31 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p Ibid., p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 68; CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p DELAERE (J.). Geschiedenis van Lendelede tot Kortrijk, Groeninghe, 2000, 598 p

11 zongenaamde zesde penning. Dit betekende echter geen ontridderlijking van de Vlaamse adel, want deze zesde penning was niet van toepassing op hen. 37 De adellijke sociale status in het middeleeuwse Vlaanderen was dus onlosmakelijk verbonden met heerlijke machtsuitoefening. Het bezit van een of meerdere heerlijkheden als bron van machtsuitoefening was van primordiaal belang voor het verwerven en/of het behouden van een adellijke status. Voor iemand die geen beroep kon doen op een heerlijk patrimonium was het moeilijk om een adellijke status te behouden of te verwerven. De heerlijkheid, die rang en status bepaalde, vormde daarenboven ook een bron van inkomsten waarmee een adellijke levensstijl geleid kon worden. 38 Leenbezit werd sterk geassocieerd met adelsdom omdat het de noodzakelijke heerlijke macht om van adel te zijn of het te worden hier meestal was in vervat; aangezien de meeste heerlijkheden immers leengoederen waren 39. Andere heerlijkheden hadden een allodiaal karakter en waren met andere woorden niet aan het leenstelsel onderhevig. Net omdat dit leenbezit zo n centrale rol speelde in het onderbouwen van de sociale status van een edelman zijn de bewaarde leenregisters van het graafschap Vlaanderen dan ook de meest voor de handliggende bronnen voor het traceren van die Vlaamse edelen. 40 Er waren natuurlijk ook nog andere vormen van machtsuitoefening. Deze verschilden weliswaar van de heerlijke macht zoals hierboven beschreven, maar sluiten er toch nauw bij aan. Daarom wil ik hieronder een kort overzicht geven van de voornaamste politieke functies die in het graafschap Vlaanderen voorhanden waren. Met de vestiging van de Bourgondische staat, na de dood van Lodewijk van Male in 1384 en de opvolging van zijn schoonzoon Filips de Stoute, werd de uitbouw van een netwerk van centrale instellingen ingezet. 41 Dit netwerk was echter gebaseerd op de krijtlijnen van de structuren die de graven van Vlaanderen reeds uitgetekend hadden. 42 Deze instellingen waren er natuurlijk op gericht om de goede gang van zaken in het graafschap te vrijwaren, maar ook 37 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, pp CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BUYLAERT (F.), DUMOLYN (J.) en DONCHE (P.), e.a. De adel ingelijst. Adelslijsten voor het graafschap Vlaanderen in de veertiende en de vijftiende eeuw. Handelingen van de Koninklijke Commissie voor Geschiedenis, 2007, 173, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p SOENS (T.). De rentmeesters van de graaf van Vlaanderen: beheer en beheerers van het grafelijk domein in de late Middeleeuwen. Brussel, Paleis der Academiën, 2002, p

12 om het centrale gezag uit te bouwen. De vorstelijke staat is er voor 1500 echter nooit in geslaagd om banden te smeden met de meerderheid van de Vlaamse adel. 43 De personen die het dichtst bij de vorst stonden waren natuurlijk de kamerheren en de raadsmannen. Raadsheren werden omwille van hun expertise persoonlijk opgeroepen om de vorst bij te staan. Ook dit proces was al onder de graven van Vlaanderen ingezet en overgenomen door de Bourgondische hertogen. 44 Functies zoals kamerheer waren reeds in de 13 e eeuw erfelijk bezit geworden van bepaalde adellijke families en waren dus eerder symbolisch dan verdienstelijk van aard. 45 De rentmeesters waren belast met het innen van de vorstelijke inkomsten. Doordat ook zij rechtstreeks afhankelijk van de vorst waren, waren zij een gedroomd instrument voor de uitbouw van het centrale gezag op lokaal niveau. 46 Verder op lokaal niveau vinden we de baljuw terug; hij was een vorstelijke dienaar die belast was met de grafelijke machtsuitoefening in een bepaald ambtsgebied; hij oefende met andere woorden de heerlijke rechten van de vorst uit. 47 Het merendeel van de baljuws was afkomstig uit families uit de lagere adel. 48 Het baljuwsambt was zeer begeerd omwille van verschillende redenen: het was lucratief, had een raakvlak met de heerlijke machtsuitoefening en er waren enorm veel baljuwfuncties beschikbaar. 49 Het ambt was verder onderverdeeld in verschillende graden zoals onder-, poort- en hoofdbaljuw 50 ; helemaal bovenaan stond de souverein-baljuw 51 van Vlaanderen. Daarnaast was er ook het ambt van schepen. De leden uit de schepencolleges van de grote Vlaamse steden zoals Gent, Brugge en Ieper beschikten over grote autoriteit, 52 zij vormden 43 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p NOWÉ (H.). Les baillis comtaux de Flandre: des origines à la fin du XIVe siècle. Brussel, Lamertin, 1929, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p SOENS (T.). De rentmeesters van de graaf van Vlaanderen: beheer en beheerers van het grafelijk domein in de late Middeleeuwen. Brussel, Paleis der Academiën, 2002, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 41, NOWÉ (H.). Les baillis comtaux de Flandre: des origines à la fin du XIVe siècle. Brussel, Lamertin, 1929, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 41, VAN ROMPAEY (J.). Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de boergondische periode. Brussel, Paleis der Academiën, 1967, 701 p SOENS (T.). De rentmeesters van de graaf van Vlaanderen: beheer en beheerers van het grafelijk domein in de late Middeleeuwen. Brussel, Paleis der Academiën, 2002, p. 25; VAN ROMPAEY (J.). Het grafelijk baljuwsambt in Vlaanderen tijdens de boergondische periode. Brussel, Paleis der Academiën, 1967, 701 p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

13 immers de draaischijf van de lokale besluitvorming. 53 De schepenbanken van de Vlaamse steden werden onder het Bourgondische bewind jaarlijks aangesteld door hertogelijke commissarissen, met uitzondering van Gent tot in De schepenen van het Brugse Vrije werden voor het leven benoemd en waren in principe onafzetbaar. 55 Niet alle instellingen waren echter afhankelijk van het centrale gezag. Als stok achter de deur tegen de centrale macht, en tegen de vorstelijke willekeur, bestond er de Staten van Vlaanderen. 56 De Staten vormde een eigen machtcentrum op zich en onderhield niet altijd even vriendschappelijke relaties met de vorst. 57 Het college der leden bestond uit afgevaardigden van de magistraten van Gent, Brugge, Ieper en het Brugse Vrije (alhoewel deze laatste niet altijd erkend werd als vierde lid). Het aantal afgevaardigden varieerde volgens het belang van de vergadering, maar lag gemiddeld op drie per lid. 58 De aangekaarte onderwerpen op de representatieve vergaderingen waren zowel fiscaal, politiek, publiek- en privaatrechtelijk als economisch van aard. 59 Omdat de Leden hun afgevaardigden rekruteerden uit de elite van hun kwartier valt het belang van een bepaalde familie af te wegen door na te gaan in hoeveel van de vier Leden de familie ingewerkt was BLOCKMANS (W. P.). De volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijden ( ). Brussel, Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1978, p Ibid., p BLOCKMANS (W. P.). De volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijden ( ). Brussel, Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1978, p. 88; BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BLOCKMANS (W. P.). De volksvertegenwoordiging in Vlaanderen in de overgang van middeleeuwen naar nieuwe tijden ( ). Brussel, Koninklijke academie voor wetenschappen, letteren en schone kunsten van België, 1978, p Ibid., p Ibid., p NOWÉ (H.). Les baillis comtaux de Flandre: des origines à la fin du XIVe siècle. Brussel, Lamertin, 1929, p BUYLAERT (F.). Gevaarlijke tijden. Een vergelijking van machtsverwerving en machtsbehoud bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Holland en Vlaanderen. Tijdschrift voor geschiedenis, 2006, 119, p

14 Patrilineaire familiestructuur Het tweede fundament waarop de adellijke status gebouwd werd is de patrilineaire familiestructuur die bepaalde waarop het familiale patrimonium van de ene op de volgende generatie werd overgedragen. Het was de bedoeling van de adellijke families dat hun eigendommen, zowel roerend als onroerend, liefst zo intact en volledige mogelijk overgedragen werden naar de volgende generatie. Het familiale patrimonium zorgde er immers voor dat de erfgenamen de adellijke levensstijl konden voortzetten en dat de familie de adellijke status kon behouden. Het nageslacht kon die status logischerwijze enkel voortzetten indien het patrimonium intact werd gehouden bij de erfdeling. 61 Het was echter precies door de verschillende erfdelingen dat de permanente belangen van een geslacht, namelijk het behoud, de symbolische continuïteit en het economische welzijn van het geslacht in kwestie, op de helling kwam te staan. 62 Het gewoonterecht in het graafschap Vlaanderen, dat vooral de rechten van de familie verdedigde, zou er echter voor zorgen dat deze risico s beperkt bleven. 63 In het graafschap Vlaanderen kreeg het leenrecht in de late twaalfde en dertiende eeuw een patrilineair karakter. Het werd toen de algemene regel van het feodale erfrecht dat het patrimonium steeds toeviel aan de oudste mannelijke erfgenaam van de erflater 64. Jongere zonen en dochters kregen een kleiner recht op het feodale nalatenschap, het zogenaamde verderdingsrecht. 65 Er waren natuurlijk nog andere mogelijkheden om het patrimonium van een al te sterke verdeling te vrijwaren. Zo kon men ervoor zorgen dat een aantal kinderen buiten de verdeling van de erfenis bleven door ze bijvoorbeeld naar kloosters te sturen. Dit bespaarde de families niet enkel een heleboel problemen bij de erfenis, maar zorgde ook prestige en verzekerde het 61 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p BUYLAERT (F.). Sociale mobiliteit bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Een gevalstudie over de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p BUYLAERT (F.). Sociale mobiliteit bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Een gevalstudie over de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p. 217; BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

15 zielenheil van de familie. Omdat clerici ook vaak vertegenwoordigd waren in bestuurlijke instellingen kunnen we dit ook zien als een politieke investering. 66 Het leenrecht was er dus op gericht op het leenpatrimonium zo ongeschonden mogelijke aan de oudste mannelijke erfgenaam over te dragen. Waarbij in de mate van het mogelijke rekening gehouden werd met de jongere erfgenamen 67. Deze grondtrekken van het Vlaamse leenrecht waren tegen 1300 gevormd en hebben in de 14 e en in de 15 e eeuw nog nauwelijks wijzigingen ondergaan. 68 Het familiepatrimonium van de adellijke families bestond in late middeleeuwen echter niet uitsluitend uit feodale goederen; dat maakte het mogelijk dat andere goederen wel gelijkmatig verdeeld konden worden onder de verschillende nakomelingen. De verdeling van niet-feodale goederen van een adellijk kerngezin gebeurde immers volgende de regels van het allodiale recht en dat had een meer egalitair karakter. 69 Deze verervingtactiek had natuurlijk belangrijke gevolgen voor de verschillende individuen binnen het kerngezin en binnen de adellijke familie. De al dan niet adellijke status van een individu was onlosmakelijk verbonden met zijn plaats in de kinderrij van het kerngezin. 70 De prioriteit lag bij het verzekeren van de vooraanstaande status van de oudste zoon. Indien het mogelijk was werd ook de vooraanstaande status van de andere kinderen verzekerd. Maar hun belangen kwamen steeds op de tweede plaats indien de omstandigheden het adellijke gezin tot een keuze dwongen. 71 Tegelijk met het bevoordelen van de oudste mannelijke erfgenaam betekende dit stamvadermodel tegelijkertijd dat dochters sowieso gediscrimineerd werden. Dit patrilineaire model ging immers via de mannelijke lijn terug op een gemeenschappelijke stamvader en was gebaseerd op de ongelijkheid tussen jongens en meisjes 72. Vrouwen hadden echter geen memorabele voorvaderen en verdwenen dan ook, eens uitgehuwelijkt, uit de 66 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 71; CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 77; DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 78; CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p

16 lignage. 73 De situatie voor bastaardkinderen lag nog anders; een bastaard kon in feite enkel erven van zijn moeder en kon ook geen erflater zijn. Het is echter niet zo dat zij volledig aan hun lot werden overgelaten want zij konden net als wettige kinderen ingezet worden om sociale netwerken op te bouwen. 74 Daarom werd zijn afstamming erkend en nu en dan zelfs gelegitimeerd, maar het zou desalniettemin altijd een tweede plaats toegeschreven krijgen. 75 Het patrimoniaal gestructureerde leenrecht was dus zonder twijfel de belangrijkste steunpilaar voor het voortzetten van de adellijke familie. Een logisch gevolg daarvan was dat de adellijke naam van een familie sterk gekoppeld werd aan het bezit van een bepaalde heerlijkheid 76. Het was dan ook heel prestigieus voor een adellijke familie om de heerlijke titel te dragen van het leengoed waaraan de familienaam ontleend was. 77 Het grootste deel van de Vlaamse adellijke families was omstreeks 1500 echter al lang niet meer in het bezit van het oorspronkelijke titelgoed DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p

17 Het geslacht Hierboven lazen we dat de oudste zoon het stamgoed van de familie erfde, maar tegelijkertijd erfde hij ook een verantwoordelijkheidsrol, namelijk die van pater familias. In ruil voor zijn goede zorgen kreeg hij trouw en gehoorzaamheid van de overige familieleden. Daarbij groeiden na verloop van tijd uit één adellijk kerngezin meerdere nieuwe kerngezinnen, die vaak ook een adellijke status hadden. 79 Het geheel van verwantschapsrelaties die tussen deze verschillende kerngezinnen bestond heten wij het geslacht. Dit geslacht omvatte alle personen die aan hun gedeelde stamvader een collectief identiteitsbesef ontleenden. 80 De samenwerking binnen en tussen deze kerngezinnen was zowel de bouwsteen van hun collectieve maatschappelijke macht als een dreigende splitzwam binnen het geslacht. 81 Binnen een geslacht zijn er immers verschillende spanningsvelden te onderscheiden. Een eerste spanningsveld is dat tussen de wensen van het individu en die van het collectief. We weten bijvoorbeeld dat het huwelijk algemeen genomen geen kwestie was van liefde, maar eerder van tactische overwegingen vanuit de familie in een poging om het patrimonium te verstevigen en/of uit te breiden. Een tweede spanningsveld bestond tussen de verschillende leden van één kerngezin, waarbinnen de oudste zoon altijd bevooroordeeld werd tegenover de andere kinderen. De status van het individu werd verder niet enkel bepaald door zijn plaats binnen het kerngezin, maar ook door zijn plaats binnen de lignage. Een derde spanningsveld is dat tussen de verschillende kerngezinnen van het geslacht. Zij behoorden wel allen tot dezelfde clan, maar stonden niet allemaal even hoog op de ladder. 82 Omdat er voor de families van de adellijke elite meer aanleiding tot spanning was, omdat het beheer van de grote rijkdom ongelijke kosten en baten voor de verschillende familieleden met zich meebracht, moest de familie zichzelf voorzien van een anti-conflictsmechanisme. 83 Conflicten tussen familieleden werden immers strijdig geacht met het ideaal van solidariteit 79 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BUYLAERT (F.). Gevaarlijke tijden. Een vergelijking van machtsverwerving en machtsbehoud bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Holland en Vlaanderen. Tijdschrift voor geschiedenis, 2006, 119, pp BUYLAERT (F.). Familiekwesties. De beheersing van vetes en private conflicten in de elite van laatmiddeleeuws Gent. Tijdschrift voor Stadsgeschiedenis, 2007, 2, p BUYLAERT (F.). Sociale mobiliteit bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Een gevalstudie over de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p BUYLAERT (F.). Familiekwesties. De beheersing van vetes en private conflicten in de elite van laatmiddeleeuws Gent. Tijdschrift voor Stadsgeschiedenis, 2007, 2, p. 2 17

18 binnen het kerngezin en binnen het geslacht. Interne conflicten werden bijgevolg in de eerste plaats door de familie (in bronnen geduid als vrienden en magen ) zelf opgelost. 84 Het belang van de familie stond dus altijd op de eerste plaats. De onderlinge solidariteit en een systeem van risicospreiding moest ervoor zorgen dat de familiale machtsbasis ongeschonden bleef tijdens eventuele crisismomenten. De samenwerking in familieverband was niet enkel noodzakelijk om conflicten in te dammen, maar ook om een positie hoger op de adelladder te bereiken en om bepaalde verworvenheden te beschermen. Zo hadden de adellijk families een reeks gedeelde sociale en politieke belangen zoals de vertegenwoordiging in het stadsbestuur en in andere al dan niet lokale instellingen. 85 Ook het huwelijk van een edelman of een edelvrouw stond, zoals hierboven reeds vermeld, in het teken van het familiale belang; denken we maar aan het veelvuldig voorkomen van dubbele huwelijken waarbij 2 personen uit één kerngezin of één geslacht huwen met 2 personen uit een ander kerngezin of geslacht. Huwen was geen kwestie van gevoelens of emoties, de besluitvorming lag in hoge mate bij de familie, eerder dan bij het individu. 86 Het huwelijk was een speelbal geworden in de handen van het geslacht omdat adeldom vanaf de 13 e eeuw in Vlaanderen zowel via vader- als via moederszijde overdraagbaar was. 87 Daarom was het belangrijk voor de familie dat zij zelf konden beslissen wie met wie huwde. Via een huwelijk met een andere edelman of edelvrouw kon de adellijke status en het heerlijke patrimonium versterkt en/of uitgebreid worden. Via het huwelijk met iemand uit de rijke burgerlijke elite kon men de financiële kas van de familie spijzen. Verwantschap en huwelijk vormden het draagvlak van uitgebreide adellijke netwerken die nadrukkelijk bevestigd en versterkt werden door dooprelaties en voornamgevignspatronen. 88 Sociale netwerken speelden een grote rol in het leven van de laatmiddeleeuwse Vlaamse adel en er waren ook nog andere vormen van networking. Een meer ongelijke vorm van netwerkvorming was die van de patronage, het uitwisselen van bescherming, gunsten en of diensten tussen ongelijke partners. Zo kon iemand van de hoge adel patronagerelatie aangaan met iemand uit de lage adel of uit de niet-adellijke elite. Dergelijke relaties werden met 84 BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BUYLAERT (F.). Gevaarlijke tijden. Een vergelijking van machtsverwerving en machtsbehoud bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Holland en Vlaanderen. Tijdschrift voor geschiedenis, 2006, 119, p. 327; BUYLAERT (F.). Familiekwesties. De beheersing van vetes en private conflicten in de elite van laatmiddeleeuws Gent. Tijdschrift voor Stadsgeschiedenis, 2007, 2, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p Ibid., p

19 andere woorden aangewend om contacten aan te knopen met personen die buiten de door de eigen sociale positie beperkte ruimte van het huwelijk vielen. 89 Doordat de adeldom geen individuele, maar een familiale aangelegenheid was wordt ook het veranderlijke karakter er van verklaard. De maatschappelijke positie van een adellijke familie was immers aan verandering onderhevig. Het in stand houden van deze positie vereiste een bestendige zorg. Een zorg die geörchestreerd werd binnen het geslacht. We mogen immers niet vergeten dat adeldom niet onvergankelijk was. Geslachten verdwenen en verschenen en men kan adeldom dan ook omschrijven als een graduele eigenschap: men werd minder of men werd meer van adel. 90 Adeldom was dus een individuele sociale status die in hoge mate ingebed was in een familiale structuur. 91 Het familiale netwerk fungeerde als een sociaal en politiek samenwerkingsverband en werd gevormd door een reeks besluitvormingsmechanismen die het voortbestaan van het geslacht moesten verzekeren en interne conflicten moesten verhinderen. 92 De gemeenschappelijke afstamming van een voorouder in mannelijke lijn vormde het geslachtsbewustzijn. Een bewustzijn dat bijvoorbeeld sterk naar voren kwam in het wapenschild BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p BUYLAERT (F.). Sociale mobiliteit bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Een gevalstudie over de Vlaamse familie De Baenst. Jaarboek voor Middeleeuwse Geschiedenis, 2005, 8, p. 217; BUYLAERT (F.). Gevaarlijke tijden. Een vergelijking van machtsverwerving en machtsbehoud bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Holland en Vlaanderen. Tijdschrift voor geschiedenis, 2006, 119, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

20 Huwelijkspatroon Het huwelijk, en daarmee gepaard gaande het opzetten van verschillende netwerken via het huwelijk, was voor de laatmiddeleeuwse edelen een belangrijke aangelegenheid. Het huwelijk bood immers voor de familie het ideale middel om via een alliantie met een andere adellijke familie het familiale patrimonium uit te breiden. De in Vlaanderen vastgestelde obsessie om huwelijksnetwerken ook tijdens crisissen in stand te houden wijst er daarenboven op dat de adel maar al te goed wist dat familiale netwerken de basis vormden voor hun macht en status. 94 De Vlaamse adel zag zich echter genoodzaakt om niet alleen huwelijksbanden aan te knopen met andere adellijke families maar ook met families van de gegoede burgerlijke elite. Een huwelijk met iemand uit deze klasse zorgde immers voor een ware kapitaalsinjectie. Een alliantie met een adellijke familie kon op haar beurt een opgang in de adelstand betekenen voor een burgerlijke familie, indien de troeven goed werden uitgespeeld. De voorkeur van de Vlaamse adel zou echter altijd uitgaan naar een andere adellijke familie, maar de aanwezigheid van een grote, rijke en machtige burgerlijke elite maakte het niet opportuun om deze logica tot het uiterste door te drijven. 95 De huwelijksnetwerken van een respectabele Vlaamse adellijke familie waren al bij al vrij open, althans voor burgers die tot de maatschappelijke elite van het graafschap behoorden. 96 De uitgebreide netwerken van de Vlaamse adel had diepe vertakkingen in de burgerlijke elitenetwerken van stads- en kasselrijbesturen; vooral Brugse en Gents patriciërs waren graag geziene huwelijkskandidaten. 97 De hoge adel vormde hierop een uitzondering, want zij vormden een eigen huwelijksnetwerk. Wanneer er gebrek aan geschikte huwelijkskandidaten in de eigen omgeving dreigde werd er simpelweg over de grens gezocht. 98 Net omdat het huwelijk zo n belangrijke aangelegenheid was, speelde ook hier de familie de belangrijkste beslissende rol. De partnerkeuze werd zelfden of nooit gebaseerd op affectieve 94 BUYLAERT (F.). Gevaarlijke tijden. Een vergelijking van machtsverwerving en machtsbehoud bij stedelijke elites in laatmiddeleeuws Holland en Vlaanderen. Tijdschrift voor geschiedenis, 2006, 119, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p Ibid., p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 285; DUMOLYN (J.). Staatsvorming en vorstelijke ambtenaren in het graafschap Vlaanderen ( ). Leuven, Garant, 2003, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p

21 gevoelens, maar werd geregeld door de familie, vaak al lang voor een effectief huwelijk tussen twee kinderen mogelijk was. 99 Om daarbij het risico van een kinderloos huwelijk te ontlopen werden vaak ook dubbele huwelijken opgezet. Het ontbreken van een legitieme opvolger kon immers een versnippering van het patrimonium betekenen. 100 Een opmerkelijke rol in dit gegeven is de rol van de vrouw. Iemand van het vrouwelijke geslacht uithuwelijken betekende immers de kost van een bruidschat bestaande uit geld of roerende goederen. In dat opzicht was het interessanter om een dochter naar een klooster te sturen. Dat bracht zoals hierboven reeds vermeld enkele voordelen met zich mee. Bovendien kwam het deel van het familiale patrimonium waar zij recht op had na haar dood terug bij de lignage, aangezien zij geen kinderen naliet. 101 En toch werden niet alle dochters in kloosters gestopt, en dat omwille van hun inzetbaarheid als sociaal bindmiddel in wat Bourdieu omschrijft als een uitwisseling van kapitaalsoorten. 102 Dit zijnde een uitwisseling tussen economisch kapitaal, de bruidschat, en het sociaalsymobilische kapitaal, de familiale sociale positie. De vrouw was met andere woorden een pion in de mannelijk-gekleurde sociale strategieën van het adellijke geslacht. 103 De patrimoniale logica was ook hier aanwezig en bestond er in om de status van de dochter te verzekeren, door haar geld en roerende goederen mee te geven. De grond, de hoeksteen van het familiebezit, werd echter zo goed en zo kwaad als mogelijk binnen de eigen lignage gehouden CARON (M.-T.). La noblesse dans le Duché de Bourgogne Rijsel, Presses universitaires de Lille, 1987, p Ibid., p DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p DUMOLYN (J.). Staatsvorming en vorstelijke ambtenaren in het graafschap Vlaanderen ( ). Leuven, Garant, 2003, p DUMOLYN (J.). Patriarchaal patrimonialisme. De vrouw als object in sociale transacties in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen: familiale strategieën en genderposities. Verslagen van het centrum voor genderstudies, Gent, RUG, 2003, 12, p Ibid., p

22 Vivre noblement De adellijke levenswijze was tot in de 16 e eeuw gebaseerd op het bezitten van een heerlijkheid met rechtsmacht, grondheerlijkheid met daaraan gekoppeld rechten van bestuurlijke, gerechtelijk en militaire aard. 105 Maar het al dan niet behoren tot de adelstand steunde niet enkel en alleen op feiten, het was ook een kwestie van appreciatie, een vorm van sociale status die bepaald werd door sociale profilering en perceptie. Over adeldom werd niet alleen geoordeeld door de edelen zelf, maar ook door niet-edelen. Om als edelman gezien te worden moest men met andere woorden ten eerste door de andere edelen in hun selecte clubje aanvaard worden en moest men ten tweede ook door de niet-edelen als zodanig aanzien worden. Om dat proces te begunstigen was het zaak voor de edelman om zich dan ook van het gewone volk te onderscheiden en zichzelf uit te geven voor edelman. 106 De middelen die daarvoor aangewend werden kunnen we omschrijven als het vivre noblement. We lazen voordien al dat de Vlaamse adel erg actief was op het gebied van netwerken. Ware het nu huwelijksnetwerken, vriendschapsnetwerken of patronagenetwerken. Het was sowieso de bedoeling dat de familie hun status bevestigd zag. Appreciatie van andere adellijke families kon ondermeer verkregen worden door huwelijksbanden aan te gaan met hen. Het aanzien van bijvoorbeeld families van burgerlijke elite werd verkregen door patronagebanden aan te gaan met hen. In beide gevallen werd de status van de familie in kwestie bevestigd. 107 Een tweede middel van profilering was het gebruik van aanspreektitels. 108 Onder adellijke titels verstaan we eervolle onderscheidingen die gedragen worden door edellieden. Deze titels werden vooral door geboorte overgedragen en er was meestal weinig verdienste aan verbonden 109. En uitzondering op deze regel is de titel van ridder, een titel die niet overdraagbaar was van de ene generatie op de andere generatie. In de middeleeuwen was het zelfs ook mogelijk voor niet-edelen om deze titel te verwerven aangezien deze steeds door verdienste verkregen werd. Via de procedure van de ridderslag kwam er tegelijk ook nieuw 105 JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 110; JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p BUYLAERT (F.). Eeuwen van ambitie. Edelen, steden en sociale mobiliteit in laatmiddeleeuws Vlaanderen. Gent, Rijksuniversiteit Gent, 2008, p. 106; JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p JANSSENS (P.). De evolutie van de Belgische adel sinds de late Middeleeuwen. Brussel, Gemeentekrediet, 1998, p BOSSUYT (S.). Rijke stinkerds. Editie en analyse van de middleeeuwse grafschriften te Ieper ( ). Leuven, Universiteit Leuven (onuitgegeven licenciaatserhandeling), 2000, 2delen. 22