Civium causa. Handboek Romeins recht. Laurent Waelkens. Acco Leuven / Leusden

Transcriptie

1 Civium causa Handboek Romeins recht Laurent Waelkens Acco Leuven / Leusden

2 INHOUD Woord vooraf. 19 Inleidende begrippen Waarom het Romeinse recht bestuderen? Een component van ons universitair denken De historische interpretatie als antithese van het 'Vernunftrecht' 21 a) 'Vernunftrecht' 21 b) De Historische School De receptie en de historische rechtsvergelijking 24 a) Receptie 24 b) Het ius commune De Studie van het Romeinse recht als 'Dogmengeschichte' Conclusie: de methodologie van het Romeinse recht Romeins recht als wetenschap Kenmerken van de wetenschap van het Romeinse recht De hulpwetenschappen 28 a) De klassieke filologie 28 b) Handschriftenkunde en tekstkritiek 30 c) De historische kritiek 31 d) De geschiedenis van de filosofie Het uitwendige kader van de wetenschap 32 a) De universiteiten 32 b) Publicaties 33 c) Belangrijke wetenschappelijke verenigingen 33 d) Internetsites 34 Deell Overzicht van de uitwendige geschiedenis en de bronnen van het Romeinse recht 35 Inleiding: de periodes van het Romeinse recht 35

3 INHOUD 1. De periode vöör de Republiek De koningstijd Van koningen naar republiek, de patricische periode 40 a) Instellingen 40 b) De Twaalftafelenwet De Republiek De senaat De volksvergaderingen en de wetten 44 a) De comitia curiata 44 b) De comitia centuriata 45 c) De comitia tributa 45 d) De concilia plebis De magistratuur en de edicten 46 a) De consuls b) c) d) e) f) g) De praetoren De censoren De aedielen De quaestoren De volkstribunen De provinciegouverneurs De Juristen 3. Het Principaat De instellingen 52 a) b) c) d) e) De keizer De magistraturen De volksvergaderingen De senaat De administratie Veranderingen in de rechtsbronnen 55 a) b) c) d) e) f) De gewoonte Wetten (leges, plebiscita) Senaatsbesluiten Responsa prudentium Het edict van de praetor Keizerlijke constituties De klassieke rechtswetenschap 59 a) b) c) De klassieke Romeinse rechtsvinding Literatuurtypen Bekende Juristen Het Late Keizerrijk DeTetrarchie 65 a) De splitsing van het rijk

4 INHOUD b) Veranderingen in het recht 65 c) De rechtsliteratuur onder Diocletianus De vierde eeuw, de eeuw van de christianisering 68 a) De triomf van de katholieke Kerk 68 b) De zogenaamde vulgarisering van het Romeinse recht Theodosius II ( ) en het recht Het einde van het Westerse Rijk Justinianus ( ) 74 a) De Codex Iustinianus 75 b) DeDigesten 76 c) De Instituten 77 d) De Novellen De overlevering van het Romeinse recht in de Germaanse vorstendommen De voortgang des rechts Germaanse vorstelijke wetgeving naar Romeins model Impact van de feodaliteit Rechtenonderwijs in de vroege Middeleeuwen De overlevering van het Romeinse recht via de Kerk Romanitas et christianitas pari passu ambulant 83 a) Romeins recht bij de kerkvaders 83 b) Christelijke invloed op het Romeinse recht Het ontstaan van het kerkelijke recht 86 a) IndeOudheid 86 b) De kerkrechtelijke collecties 87 c) Bloei van het kerkelijke recht en de officiele receptie van het Romeinse recht 88 d) Het kerkelijke recht aan de universiteiten 89 e) Belang van het kerkelijke recht voor de receptie van het Romeinse recht De receptie van het Justiniaanse recht aan de universiteiten De overlevering van de Justiniaanse teksten in Italie De herleving van het Justiniaanse Romeinse recht te Bologna De wetenschappelijke bestudering van het Romeinse recht na de glossatoren Een nieuw rechtsbegrip De receptie na de Middeleeuwen Vernieuwing in de rechtspraak Vernieuwingen aan de rechtenfaculteiten 98 a) Het hernieuwde bartolisme 98 b) Het humanisme in het Romeinse recht 99 c) De Elegante School 100

5 INHOUD d) De tweede scholastiek Het subjectieve recht De School van het Natuurrecht en de Historische School 102 Deel II Civiel procesrecht 105 Inleiding Legis actiones!06 1. Processen op tegenspraak Executie van vonnissen lul 2. Het proces per formulas Gang van zaken voor de magistraat a) Daevaarding 1U0 108 b) De discussie 1U0 c) Het aanwijzen van een rechter 109 d) De litis contestatio 11 e) Deformule H 2. De fase voor de rechter H2 3. De uitvoering van het vonnis en missio in bona De interdictprocedure 11J 5. Integrale resütuüe Het cognitieproces H^ 1. Tijdens het Principaat H^ a) Ontstaan 1 ^ b) Jurisdictie H^ c) Procedure H d) Executie ll6 2. Tijdens het Dominaat: het libelproces 11" a) Ontstaan ll6 b) Jurisdictie H 6 c) Procedure 1 ^ d) Executie H' 4. De romano-canonieke procedure H^ 1. De episcopalis audientia Evolutie van de kerkrechtelijke procedure na het Keizerrijk 11^ 3. De romano-canonieke procedure in de Middeleeuwen Elementen van de romano-canonieke procedure ^ a) Dagvaarding 120

6 INHOUD b) Discussie 121 c) Rechtsmiddelen (positiones) 121 d) Hetbewijs 121 e) Hetoordeel 121 f) Hogerberoep De invoering van de romano-canonieke procedure Het hoger beroep In het formula-proces In het cognitieproces (Principaat) In het Late Keizerrijk 124 a) Bij wie ging men in beroep? 124 b) Wanneer was beroep mogelijk? 124 c) Interlocutoir appel 125 d) Draagwijdte van het appel Van Justinianus tot de Middeleeuwen De wedergeboorte van het hoger beroep 126 a) Nietigheidsbezwaren 126 b) Interlocutoir appel 127 c) Onontvankelijkheid van hoger beroep in het strafrecht 127 d) Hoger beroep tegen een kerkelijke rechtbank 127 e) Beroep tegen een keizerlijk rescript 128 f) De appelrechter 128 g) Verzet 128 h) Hoe beroep aantekenen? De wederinvoering van het appel in de praktijk Het Romeinsrechtelijke bewijs In het oudste Romeinse recht In de klassieke periode Tijdens het Dominaat Na de val van het West-Romeinse Rijk In de romano-canonieke procedure Evolutie in de Nieuwe Tijden De private kennis van de rechter Conflicten tussen rechtsnormen Conflictregels uit de Oudheid In het ius commune 136 a) Welke costume is toepasselijk? 136 b) Gaat het ius commune voor op de costume? 137

7 IQ INHOUD Deel III Personenrecht Defamilia Familia en patria potestas Wie behoorde tot de familie? 141 a) De pater familias zelf 141 b) Zijn echtgenote 142 c) Vrije aangeboren kinderen (liberi naturales) 142 d) Andere afstammelingen 144 e) Geadopteerde personen 144 f) Geadrogeerde personen 144 g) Nexi 145 h) Personen in mancipio 145 i) Coloni De patria potestas 145 a) Een soevereine macht over de familie? 146 b) Ius uitae necisque (recht over leven en dood)? 146 c) Uitsluiting van familieleden 147 d) Principiele vermogensrechtelijke onmondigheid van de familieleden 148 e) Boekhouden Beperkingen van de aansprakelijkheid van de pater familias 148 a) Actio de in rem uerso 148 b) Actio de peculio 149 c) Actio institoria 149 d) Actio noxalis Beeindiging van de patria potestas De betekenis van de Romeinsrechtelijke familia in de Middeleeuwen 151 a) Familia 151 b) Adoptie Het ontstaan van de fundamentele rechten en vrijheden Slavernij Rechtspositie van de slaven 160 a) Familielid naar civiel recht 160 b) Geen vrijheidsrechten 160 c) Krijgsgevangenschap Vestiging van slavernij Beeindiging van de slavernij Hetpatronaat Enkele grepen uit de receptie van de slavernij 163 a) Horigheid 163 b) Het statuut van de joden in de Middeleeuwen 163

8 INHOUD 1 1 c) Slavernij bij de legisten Huwelijk en manus De kwalificatie van het Romeinse huwelijk 165 a) Een consensueel huwelijk 165 b) Een vormeloos huwelijk 165 c) Entoch recht Vereisten voor een rechtmatig huwelijk (matrimonium iustum) in het klassieke recht 166 a) Positieve vereisten 167 b) Huwelijksbeletselen 167 c) De rouwtijd (tempus luctus) Echtscheiding Hertrouwen Manus (veranderen van familie) Verloving De kerkelijke kwalificatie en de receptie van het Romeinse huwelijk 172 a) Van het Romeinse recht naar het kerkelijke recht 172 b) Een specifiek huwelijksrecht 172 c) In de Nieuwe Tijden Ten slotte Huwelijksgoederenrecht Bescherming van aansprakelijke jongeren Voogdij Soorten voogden 176 a) De legitieme voogd (tutor legitimus) 176 b) De testamentaire voogd (tutor testamentarius) 176 c) Aanstelling van een voogd door de overheid Taak van de voogd Vrouwenvoogdij (tutela mulierum) Curatele (cura) over minder-dan-vijfentwintigjarigen In het ius commune Het ontstaan van de rechtspersoon Elementen uit het Romeinse recht van de Oudheid 181 a) Met de Staat 181 b) Vniuersitates (groeperingen) 181 c) Vermogensbeheer 182 d) Kerken, kloosters en fundaties (piae causae) 183 e) Broederschappen Ontstaan van de rechtspersoonsgedachte 184 a) In de Middeleeuwen 184 b) In de Nieuwe en Nieuwste Tijden 185

9 12 INHOUD Deel IV Erfrecht Erfopvolging De samenstelling van de nalatenschap Devolutie 189 a) Naar civiel recht in de Republiek en in de klassieke periode 189 b) Afhandeling naar ius gentium (bonorum possessio) 190 c) Naklassieke evolutie De klacht wegens onbehoorlijk testament (querela inofficiosi testamenti) Het verkrijgen van de erfenis De receptie van het Romeinse erfrecht Testamenten Vorm 194 a) Het testament naar civiel recht 194 b) Het testament naar praetorisch recht (bonorum possessio secundum tabulas) 195 c) Naklassieke evolutie Inhoud Legaten 196 a) Het vindicatielegaat (legatum per uindicationem) 197 b) Het damnatielegaat (legatum per damnationem) 197 c) Eenmaking van de legaten 198 d) Beperking van de legaten Fideicommissen Hetcodicil Enkele grote lijnen uit de receptie van het testament v De testament-uitvoerder 201 DeelV Zakenrecht 203 Inleiding: zakelijke rechten Bezit Ontstaan van het bezit Bezit in het klassieke recht De middeleeuwse receptie van het bezit Eigendom 'Eigendom'en reiuindicatio in de Oudheid 209 a) Reiuindicatio 209

10 INHOUD 13 b) Bonitarische eigendom 211 c) Praetorische eigendom (de actio Publiciana) Draagwijdte van het Romeinsrechtelijke eigendomsbegrip 212 a) De Romeinse eigendom was geen absoluut recht 212 b) Eigendom was niet het hoogste zakelijke recht 212 c) De eigendom was niet een en onverdeeld Evolutie in de Middeleeuwen 213 a) Het leenrecht 213 b) Bij de legisten 214 c) Bij de moraaltheologen De groei naar het ene en individuele eigendomsbegrip De rol van de erfpacht voor de ontwikkeling van art. 544 BW 218 a) Elementen uit de Oudheid 218 b) De receptie van de erfpacht Eigendomsverkrijging Eigendomsoverdracht 220 a) Vindicatielegaat 221 b) Adiudicatio 221 c) Mancipatio 221 d) In iure cessio 222 e) Traditio (overdracht) Traditio 222 a) Feitelijke overdracht 222 b) Leveren krachtens geldige titel 223 c) Eigendomsvoorbehoud Natuurlijke wijzen van eigendomsverkrijging 225 a) Toe-eigening (occupatio) 225 b) Vruchttrekking 225 c) Natrekking (accessio) Verkrijgende verjaring 227 a) Vsucapio 227 b) Vti frui habere possidere 227 c) Vereisten voor usucapio en praescriptio longi temporis Vruchtgebruik en erfdienstbaarheden Erfdienstbaarheden (iura praediorum) 229 a) Begrip en soorten 229 b) Vestiging van erfdienstbaarheden 229 c) Tenietgaan van erfdienstbaarheden 230 d) Rechtsmiddelen 230 e) Receptie van de erfdienstbaarheden Vruchtgebruik 231 a) Begrip 231 b) Vestiging 231

11 14 INHOUD c) Tenietgaan 231 d) Rechtsmiddelen 232 e) Receptie van het vruchtgebruik Zakelijke zekerheden Fiducia De actio pigneraticia 235 a) Pignus 235 b) Het gordiaanse retentierecht 235 c) Geen vervalbeding 235 d) Genotspand (antichresis) Zakenrechtelijke bescherming van pand (de actio Seruiana) 236 a) De inuecta et illata 236 b) Uitbreiding van de actio Seruiana 237 c) Meervoudige verpanding 237 d) Pand op incorporele goederen 238 e) Algemene hypotheken 238 f) Wettelijke hypotheken Enkele grepen uit de receptie van het Romeinse pandrecht 239 Deel VI Verbintenissenrecht Verbintenissen in het algemeen Begrip en ontstaan De lange weg naar binnen 242 a) Van strikte naar soepele verbintenissen, het voorbeeld van de stipulatio 242 b) Actiones stricti iuris en actiones bonae fidei, aequitas 243 c) Culpa, van ordeverstoring tot schuld 245 d) De causa 245 e) De wil als bron van aansprakelijkheid, 'Rechtsfolgewille', consensualiteit Verbintenissen tot een certum en verbintenissen tot een incertum Alternatieve verbintenissen Specifieke en generieke verbintenissen Bronnen van verbintenissen Natuurlijke verbintenissen Contracten Contractsvrijheid Geen loutere consensualiteit in het Romeinse recht 250 a) Reele contracten (contractus re) 250

12 INHOUD 15 b) Mondelinge contracten (contractus uerbis) 251 c) Schriftelijke contracten (contractus litteris) 252 d) Consensuele overeenkomsten (contractus consensu) De afdwingbaarheid van vormeloze afspraken (pacta sunt seruanda) 253 a) In de Oudheid 253 b) Receptie Beperkingen op de bindende kracht van de overeenkomsten 255 a) De clausula rebus sie stantibus 255 b) Benadeling 256 c) Het stilzwijgende ontbindende beding Verbintenissen uit delict Furtum (diefstal) Verwonding van slaven en zaakbeschadiging (damnum iniuria datum) 259 a) Inhoud van de Lex Aquilia 259 b) Voorwaarden voor het inroepen van het derde hoofdstuk 260 c) Wie had de actio legis Aquiliae? 261 d) Wat kon men krijgen? 261 e) Het verwonden of doden van vrije personen 261 f) Van de Lex Aquilia tot art BW Iniuria (iemands persoonlijkheid neerhalen) Roof (rapina) Graden van contractuele aansprakelijkheid Beperkte en onbeperkte aansprakelijkheid Aansprakelijkheid voor soortschulden Aansprakelijkheid bij mondelinge verbintenissen (stipulatio) Bij actiones bonae fidei en exceptio doli 266 a) Dolus en culpa 266 b) De graden van aansprakelijkheid 266 c) Overmacht (uis maior) Aansprakelijkheid voor helpende derden Verzuim (mora) Strafrechtelijke aansprakelijkheid Individuele aansprakelijkheid 269 a) Geen familiale aansprakelijkheid 269 b) Beperking van de collectieve aansprakelijkheid Enkel mensen konden vervolgd worden Uitsluiting van de zwakzinnige Onvolwassenen Het intentionele element 272 a) In het oudste Romeinse recht 272 b) Het klassieke recht Delictuele aansprakelijkheid na de dood 273

13 16 INHOUD 6. Persoonlijke zekerheden Stipulatieborgtocht (sponsio, fidepromissio, fideiussio) Mandaatborgtocht Hoofdelijke aansprakelijkheid (in solidum) Koop Een consensuele overeenkomst voor specifieke zaken De verplichtingen van de verkoper (voorwerp van de actio empti) 278 a) Overdracht 278 b) Vrijwaring tegen uitwinning (euictio) 279 c) Aansprakelijkheid voor de nog niet geleverde zaak 279 d) Aansprakelijkheid voor verborgen gebreken Bedingen die de koop kunnen ontbinden Dwaling (error) Locatio conductio Locatio conductio rei 283 a) Begrip 283 b) Verplichtingen van de partijen 283 c) Zakenrechtelijke positie Locatio conductio operarum (huur van diensten) Locatio conductio operis (faciendi) (aanneming van werk) Het derdenbeding Schenking en ongerechtvaardigde verrijking Schenking Onverschuldigde betaling Ongerechtvaardigde verrijking 287 Deel VII Sociaal-economisch recht De levensmiddelenverzorging In de Republiek In het Principaat 292 a) Instelling van de prefectuur voor de graanbedeling 293 b) Organisatie van het graantransport 293 c) Het bevorderen van industriele bakkerijen Tijdens de zogenaamde rijkscrisis In het Late Keizerrijk De receptie 296

14 INHOUD Romeinse vennootschapsvormen Commanditaire vennootschappen De actio institoria Societas Betalings- en financieringsmiddelen Banken Pecunia constituta 301 Besluit 303