HET STIMULEREN VAN BEGRIJPEND LUISTEREN DOOR INTERACTIEF VOORLEZEN

Transcriptie

1 HET STIMULEREN VAN BEGRIJPEND LUISTEREN DOOR INTERACTIEF VOORLEZEN Dr. K. Vernooy 1. Het belang van aandacht voor de ontwikkeling van de luistervaardigheid in de onderbouw De ontwikkeling van het begrijpend luisteren begint al voordat het kind kan praten. De luistervaardigheid is namelijk de eerste taalvaardigheid die kinderen zich eigen maken en van daaruit komt de ontwikkeling van andere taalvaardigheden op gang. Bij de meeste kinderen ontwikkelt zich in de voorschoolse periode de vaardigheid om naar de taal van anderen te luisteren vrijwel automatisch. Er zijn ook kinderen waarvoor dat niet het geval is. In de praktijk wordt luisteren nogal eens identiek aan goed kunnen horen gezien. Dit is een onjuiste opvatting. Goed leren horen is een natuurlijk ontwikkelingsproces dat bij de meeste kinderen rond het vijfde jaar afgerond is; luistervaardigheid daarentegen moet als aangeleerd gedrag en dan met name als een aangeleerd denkproces worden gezien, waarbij horen, concentratie, onderscheidingsvermogen, herinneren, maar vooral begrijpen een belangrijke rol spelen. Het verschil met kunnen horen is, dat luistervaardigheid door oefening verbeterd kan worden. Een belangrijker verschil is echter, dat luistervaardigheid de sociale interactie beïnvloedt en misschien zelfs iemands al of niet succesvol zijn in zijn of haar latere leven. Luistervaardigheid kan als passief en receptief worden gezien, maar houdt ook actief denken en betekenis verlenen in. In dit artikel hebben we het vooral over de actieve dimensie van luisteren, die we begrijpend luisteren noemen. Luistervaardigheid is van groot belang voor kinderen om zowel binnen als buiten de school succesvol te kunnen zijn. Luisteren, maar ook spreken, nemen in het leven van de meeste mensen zelfs meer tijd dan lezen en schrijven in beslag en stellen mensen in staat om levenslang te leren en sociale contacten te onderhouden. Andere taalvaardigheden, zoals lezen en schrijven, zijn gefundeerd op de mondelinge taalvaardigheid. Wel is het zo, dat op een gegeven moment het lezen en schrijven ook weer van invloed zijn op het luisteren en spreken. Illustratie: Elkaar beïnvloedende taalvaardigheden lezen spreken luisteren schrijven Er bestaan grote verschillen in luistervaardigheid tussen kinderen als ze op de basisschool komen. Vanuit de optiek van adaptief onderwijs is het van belang dat vooral kinderen die moeite hebben met begrijpend luisteren worden opgespoord. Voor deze kinderen is gerichte stimulering van het begrijpend luisteren gewenst. 2. Betekenis van luisteren voor de ontwikkeling van het kind Bij jonge kinderen, zowel in de voorschoolse periode als in de onderbouw, is het van belang vooral veel aandacht te besteden aan de actieve dimensie van de luisterontwikkeling van het kind. Om nauwkeurig te zijn: de ontwikkeling van het begrijpend luisteren. In de praktijk van de basisschool krijgt het begrijpend luisteren dikwijls onvoldoende systematische aandacht, terwijl goed kunnen begrijpend luisteren van grote invloed is op zowel de algemene ontwikkeling van het kind als bijvoorbeeld op het leren lezen en de woordenschatontwikkeling. Onderzoek van Chall e.a. (1990) laat zien, dat kinderen in het algemeen rond hun zesde jaar 1000 woorden begrijpen, terwijl ze er op die leeftijd maar enkele kunnen lezen. Eind groep 3 begrijpt het kind ongeveer 4000 woorden, maar 1

2 kan het er slechts ± 600 lezen. Eind groep 4 begrijpt het ongeveer 9000 woorden en kan het er ongeveer 3000 lezen. 3. Sterk accent voor begrijpend luisteren in de onderbouw Begrijpend luisteren is met name belangrijk voor de (leer)ontwikkeling van kinderen in de onderbouw en verdient voldoende aandacht te krijgen, niet alleen in groep 1 en 2, maar ook in groep 3 en 4. Het zal ook duidelijk zijn, dat het stimuleren van begrijpend luisteren bij jonge kinderen vrijwel automatisch het stimuleren van de denkvaardigheid inhoudt. Een sterk accent binnen het domein van de mondelinge taalvaardigheid voor begrijpend luisteren, draagt in groep 1 en 2 bij tot het voorkomen van taal/leesproblemen, maar ook van andere leerproblemen. Effectief kunnen begrijpend luisteren beïnvloedt met name in positieve zin: - het totale schoolfunctioneren van kinderen; - het leren lezen in groep 3; - het latere begrijpend lezen en de daarmee verbonden woordenschat-ontwikkeling. Om genoemde redenen moet in de kleutergroepen, maar ook in groep 3 en 4, de ontwikkeling van het begrijpend luisteren in de taal/leeslijn van de basisschool een belangrijke plaats innemen. In groep 1 en 2 zal de ontwikkeling van begrijpend luisteren nauw verbonden zijn met activiteiten op het gebied van de ontluikende geletterdheid. resultaten dan klassikaal voorlezen. Het is vooral nodig, dat dit regelmatig gebeurt met kinderen die bijvoorbeeld vanwege een tweetalige achtergrond moeite hebben met begrijpend luisteren. Ook is het wenselijk om met ouders te spreken over het belang om hun kind dagelijks voor te lezen. Leesouders in de basisschool zouden bovendien bij voorleesactiviteiten betrokken kunnen worden, bijvoorbeeld om voorlezen in kleine groepen mogelijk te maken. 5. De betekenis van interactief voorlezen voor de ontwikkeling van het begrijpend luisteren 5.1 De rol van teksten Door teksten voor te lezen, te praten over teksten en door de inhoud van teksten na te laten vertellen en te laten verwerken, beginnen kinderen te ontdekken dat deze voorspelbare elementen bevatten, zoals karakters, situaties, problemen en het oplossen van problemen. Verder ontdekken kinderen dat de volgorde in een verhaal niet iets toevalligs is, maar met het tijdsverloop van het verhaal te maken heeft. Deze kennis helpt de kinderen later met begrijpend lezen. Op een ander niveau confronteren teksten kinderen met andere werelden en taalgebruik dat soms verschilt van hun eigen dagelijks taalgebruik, hetgeen positieve gevolgen heeft voor de woordenschatontwikkeling. 4. Voorlezen om het begrijpend luisteren te stimuleren Met name voorlezen is een belangrijk 'middel' om het begrijpend luisteren bij kinderen te stimuleren. Daarbij kan voorlezen als een sterke activiteit worden gezien, omdat kinderen het vrijwel altijd als plezierig en leuk ervaren; bovendien stimuleert het veel kinderen om op een gegeven moment zelf te willen (leren) lezen. Vanuit de stimulering van het begrijpend luisteren zouden er elke dag boekjes of verhalen (kinderliteratuur) aan de kinderen moeten worden voorgelezen, zowel in groep 1 en 2 als in groep 3 en 4. Dit is een belangrijke weg om de kennis en ervaringen van kinderen uit te breiden. Naast dat aan de groep als geheel wordt voorgelezen, is het ook wenselijk dat er aan groepjes van 5 à 6 kinderen wordt voorgelezen, omdat in dergelijke groepjes veel meer interactie met de leerkracht over de inhoud kan plaatsvinden. Voorlezen in kleine groepjes geeft volgens Bus e.a. (1991) dan ook betere 2

3 5.2 Fasen voorlezen De laatste jaren is men gaan ontdekken dat voorlezen niet alleen maar voorlezen is, maar dat er binnen het voorlezen een aantal fasen onderscheiden kan worden. Bij het voorlezen van een verhaal aan een groep kunnen de volgende activiteiten worden onderscheiden (zie Slavin e.a. 1996), n.l.: 1. Introductie van het verhaal 2. Interactief voorlezen 3. Het bieden van een gestructureerde samenvatting van het verhaal 4. De groep het verhaal laten navertellen 5. Individuele leerlingen laten reageren op het verhaal 6. Kritiek op het verhaal laten leveren 7. Het laten plaatsvinden van verwerkingsactiviteiten rondom het verhaal Een dergelijk gestructureerde aanpak van voorlezen is nodig om de tijd die voor voorlezen beschikbaar is zo goed mogelijk te benutten. Daarnaast biedt deze aanpak kinderen die van huis uit weinig ervaring met voorlezen hebben meer mogelijkheden om ervan te profiteren. De introductie, het interactief voorlezen en het bieden van een gestructureerde samenvatting vragen ongeveer 30 minuten; de verwerking van het verhaal (zie 4-6) kost ongeveer 25 minuten. 5.3 Een nadere uitwerking van de onderscheiden fasen Inleiding Naast het onderscheiden van zeven activiteiten tijdens het voorlezen, is het van belang deze in een Voor-, Tijdens- en Nafase in te kaderen. Tijdens de Voorfase wordt het verhaal geïntroduceerd, in de Tijdensfase vindt het interactief voorlezen plaats, terwijl in de Nafase de verwerking van het verhaal gebeurt Voorfase - Introductie van het verhaal Bij de introductie van het verhaal zijn twee stappen te onderscheiden, n.l.: 1. de leerkracht kiest een tekst en 2. de leerkracht introduceert de tekst. De leerkracht kiest een tekst die aansluit bij de interessen en het ontwikkelings-niveau van de kinderen. Bij het kiezen van de tekst kan verder rekening worden gehouden met: - het thema dat in de groep aan de orde is. Bijvoorbeeld de dierentuin; - de tijd van het jaar. Bijvoorbeeld: de herfst, Sinterklaastijd, etc. Om op effectieve wijze te kunnen voorlezen is het verder nodig dat de voorlezer het verhaal goed kent en tijdens de voorbereiding nagaat: - met welke woorden zullen de kinderen moeite hebben; - hoe het verhaal het beste bij de kinderen geïntroduceerd kan worden. Waar speelt het verhaal zich af?; - welke samenvattende vragen kan ik het beste stellen; - met welke vragen kan ik het beste bij de kinderen voorspellingen over de afloop uitlokken, etc. Onvoldoende oriëntering op de inhoud van het verhaal door de voorlezer, zal een negatieve doorwerking hebben op het verloop van het interactief voorlezen. De leerkracht introduceert het boek. De introductie vraagt ± 5 minuten, waarin aan de orde komt: 1. bij de leerlingen belangstelling voor de inhoud van het verhaal opwekken. Dit kan door de kinderen de voorkant van het boek en afbeeldingen uit het boek te laten zien en hen uit te dagen voorspellingen over de inhoud te doen. Waar denk je dat het verhaal over gaat? Wat denk je er al van af te weten? Voordat het verhaal voorgelezen wordt, discussiëren de leerlingen over wat ze al over de inhoud van het verhaal afweten. Door kinderen uit te dagen voorspellingen over de inhoud te doen, ontstaat er betrokkenheid van de kinderen bij de inhoud van het verhaal. Daarnaast dragen de introducerende activiteiten bij tot een beter begrijpen van de inhoud door de kinderen; 2. Enkele, voor de meeste kinderen, onbekende woorden die in het verhaal voorkomen te bespreken; de leerkracht vertelt de kinderen waar en wanneer het verhaal speelt. 3

4 Illustratie 1: Introductie verhaal in groep 1 Ons verhaal gaat over 'Wil je mijn vriendje zijn? (Een Gottmer-prenten boek van Eric Carle). Het gaat over een kleine muis die heel graag een vriendje wil. Waarom zou hij graag een vriendje willen? Wie van jullie wil ook een vriendje? Hoe zal de kleine muis een vriendje proberen te vinden? Zal de olifant (zie de omslag van het boek) zijn vriendje worden? Terwijl ik het verhaal voorlees kunnen jullie horen hoe de muis een vriendje probeert te krijgen Tijdensfase - Interactief voorlezen In deze fase gaat het om het daadwerkelijk voorlezen van het verhaal. In de schoolpraktijk wordt er op verschillende manieren voorgelezen. Vaak is het echter een routinematige activiteit, waarbij een boek aan de gehele groep wordt voorgelezen. Voor het stimuleren van het begrijpend luisteren is het vooral van belang, dat het voorlezen interactief gebeurt. Daaronder verstaat men, dat de leerkracht met de leerlingen interacteert over de inhoud van het verhaal. Concreet houdt interactief voorlezen in, dat tijdens het voorlezen de leerkracht regelmatig samenvattende vragen aan de kinderen stelt over het voorgelezen tekstgedeelte, de kinderen door het stellen van vragen richt op de hoofdgedachte uit het verhaal, maar ook de leerlingen uitnodigt voorspellingen te doen over hoe het volgens hen verder zal gaan in het verhaal. Door het laatste wordt de betrokkenheid van de leerlingen bij de inhoud van de tekst alleen maar vergroot. Er zijn leerkrachten, die bezwaren hebben tegen het onderbreken van het voorlezen om samenvattende vragen te stellen en om leerlingen uit te lokken voorspellingen te doen over het verdere verloop van de tekst. Onderzoek laat echter zien dat deze vorm van onderbreken juist zeer effectief is om de inhoud van de tekst te laten begrijpen voor kinderen die weinig ervaring hebben met teksten. Het stellen van samenvattende vragen tijdens het voorlezen van verhalen helpt de kinderen om zich gebeurtenissen in het verhaal te herinneren, te begrijpen en later na te vertellen. Het stellen van vragen die kinderen voorspellingen over het verdere verloop van het verhaal moeten uitlokken, dienen vooral om kinderen betrokken te houden en om hen over de inhoud van het verhaal te laten nadenken. Ook voor interactief voorlezen geldt, dat dit door de leerkracht met enthousiasme en expressie gedaan moet worden. Illustratie 2: Interactief voorlezen in groep 1 Start met het voorlezen van het boek en stopt af en toe om aan de kinderen voorspellende, samenvattende of concluderende vragen te stellen, zoals: Waarom wil de kleine muis een vriendje? Waarom willen het paard, de krokodil en de leeuw geen vriendje met de kleine muis zijn? Zal het nijlpaard een vriendje van de kleine muis willen worden? Zal de kleine muis wel een vriendje vinden? Nafase - Verwerking van het beluisterde verhaal. Tijdens de nafase kunnen de volgende activiteiten aan de orde komen om de inhoud van het voorgelezen verhaal vanuit de optiek van begrijpend luisteren te verwerken: Het bieden van een gestructureerde samenvatting van het verhaal Als de tekst voorgelezen is, stelt de leerkracht samenvattende vragen aan de kinderen om terug te blikken op het verhaal. Bijvoorbeeld door de leerlingen te vragen naar: - Wat was de titel van het boek/tekst? - Wat waren de namen van de hoofdpersonen? Beschrijf de hoofdpersonen eens? - Waar ging het verhaal vooral over? - Welke belangrijke gebeurtenissen vonden in het verhaal plaats? Welke belangrijke ideeën kwamen aan de orde? - Kwamen je voorspellingen uit? Zo niet, hoe kwam dat? De groep het verhaal laten navertellen en/of individuele leerlingen het verhaal na laten vertellen. Het doel om de leerlingen het verhaal na te laten vertellen is hen in de gelegenheid te stellen zich het verhaal eigen te maken, de inhoud van verhalen te leren begrijpen, het versterken van de woordenschat en het verbeteren van de spreekvaardigheid. In de praktijk komt volgens Bus e.a. (1991) het navertellen vrijwel niet voor, terwijl het navertellen ook nodig is om te achterhalen welke kinderen ondersteuning nodig hebben. Tijdens het navertellen wordt het de leerkracht duidelijk welke kinderen het verhaal wel en welke kinderen het niet begrepen hebben. Er zijn twee manieren om verhalen te laten navertellen, nl.: 4

5 1. De groep doet het, waarbij al eerder opgemerkt is, dat het ook voor de interactie van belang is om het navertellen regelmatig in kleine groepjes te laten plaatsvinden. 2. Individuele leerlingen vertellen het verhaal van het begin tot het einde na. Het verhaal kan worden naverteld aan de leerkracht, maar ook aan een leesmoeder of een onderwijs-assistent. Het is gewenst om kinderen die thuis weinig voorgelezen worden, regelmatig apart te nemen om hen een verhaal te laten navertellen. In het begin zullen deze kinderen veel ondersteuning nodig hebben bij het navertellen. Kritiek op het verhaal laten leveren Deze fase heeft de bedoeling de leerlingen in de gelegenheid te stellen om hun eigen mening over het verhaal te geven. Niet iedere leerling vindt elk voorgelezen verhaal leuk. Het is belangrijk voor kinderen dat ze ontdekken en begrijpen dat ze sterk van elkaar verschillende meningen kunnen hebben over het al of niet mooi vinden van een verhaal. Een dergelijke kritische houding moet gestimuleerd worden. Het laten plaatsvinden van diverse verwerkingsactiviteiten rondom het verhaal Het is van belang, dat kinderen op verschillende zinvolle manieren bezig zijn met het verwerken van de inhoud van het voorgelezen verhaal. Dit kan bijvoorbeeld door: - Hen zelf in de luisterhoek het verhaal te laten 'lezen'; - Dramatiseren rondom de voorgelezen verhalen; - de kinderen te laten tekenen of schilderen rondom het voorgelezen verhaal; - kinderen het verhaal te laten vertellen aan kinderen uit andere groepen. Inroosteren interactief voorlezen In het programma STaR van Slavin e.a. (1996) wordt voor activiteiten rondom interactief voorlezen gemiddeld 20 tot 30 minuten per dag uitgetrokken. Per week delen ze de voorleesactiviteiten, waarbij de ene dag interactief voorlezen plaatsvindt en het navertellen van een verhaal op een andere dag plaatsvindt, als volgt in: Dag 1 (Verhaal 1): 1. Introductie van het verhaal 2. Interactief voorlezen 3. Gestructureerde terugblik Dag 2 (Verhaal 1) 1. Terugblik op het verhaal en interactief navertellen 2. Individueel reageren op het verhaal 3. Kritiek op het verhaal laten geven Dag 3 (Verhaal 2) 1. Introductie van het verhaal 2. Interactief voorlezen 3. Gestructureerde terugblik Dag 4 (Verhaal 2) 1. Terugblik op het verhaal en interactief navertellen 2. Individueel reageren op het verhaal 3. Kritiek op het verhaal laten geven Dag 5 Verwerkingsactiviteiten rondom de verhalen De betekenis van herhaald voorlezen Een belangrijke bevinding uit onderzoek naar voorlezen (zie Bus e.a.1991) is, dat boeken meerdere keren moeten worden voorgelezen om kinderen deze goed te laten begrijpen. In de schoolpraktijk gebeurt dat echter meestal niet. Er is echter een aantal zwaarwegende argumenten aan te geven waarom 'herhaald voorlezen' eigenlijk regelmatig zou moeten plaatsvinden. Deze zijn volgens de bevindingen van een studie van Bus e.a. (1991): 1. Jonge kinderen assimileren verhalen stukje voor stukje. Met andere woorden, elke keer als een verhaal wordt voorgelezen, krijgen kinderen meer inzicht in de gebeurtenissen, het probleem, de verbanden en de verhaalstructuur; 2. Een ander effect van herhaald voorlezen is het opnieuw ervaren van de verrassing. Kinderen vragen dikwijls om herhaald voorlezen van hun favoriete boek, juist omdat ze weten wat er gaat komen; 3. Kinderen leren van herhaald voorlezen. Juist daardoor vindt er uitbreiding van hun woordenschat plaats. Verder blijkt uit onderzoek dat kinderen meer van een verhaal gaan begrijpend en op andere aspecten gaan letten als er herhaald is voorgelezen. 4. Door herhaald voorlezen gaan kinderen andere vragen stellen. Door herhaald voorlezen nemen niet alleen de reacties van de kinderen toe, maar blijkt ook dat kinderen meer inzicht in de inhoud van de tekst kregen. 5. Wanneer het verhaal bij een kind bekend is, kan het meer aandacht besteden aan complexer zaken als moeilijke woorden, 5

6 verbanden tussen gebeurtenissen en formele kenmerken van teksten. Op basis van het voorafgaande kunnen we stellen, dat er belangrijke argumenten zijn om verhalen en teksten vooral in groep 1 en 2 meerdere malen voor te lezen. Adviezen van Bus e.a. (1991) komen dan ook neer op: - herhaald lezen zou een systematisch onderdeel van het (voor)leesonderwijs moeten zijn; - elke week zouden er twee verhalen voorgelezen moeten worden die al eerder zijn voorgelezen. De keuze van de verhalen kan zowel door de leerkracht als kinderen gebeuren; - herhaling kan ook worden bereikt door kinderen te laten luisteren naar boeken die op bandjes ingesproken zijn. 6. Tot slot Vanuit de onderkenning van het belang van begrijpend luisteren voor de taal/leesontwikkeling van het kind, zou elke school moeten nagaan welke plaats begrijpend luisteren in de taal/leeslijn van de onderbouw inneemt. Krijgt begrijpend luisteren onvoldoende aandacht, dan is het gewenst dat hier verandering inkomt. Een effectief middel om begrijpend luisteren te stimuleren is het invoeren van interactief voorlezen. Daarnaast is het van belang onderwijsassistenten, leesouders en ouders bij de stimulering van begrijpend luisteren door interactief voorlezen te betrekken. Literatuur Browne, Ann (1996). Developing Language and Literacy 3-8. London: Paul Chapman Publishing. Bus, A.G. e.a. (1991). Lezen en schrijven in de onderbouw. Hoevelaken: CPS. Chall, Jeanne S., Jacobs, Vicki A. & Baldwin, Luke E. (1990). The Reading Crisis. Why Poor Children Fall Behind. Cambridge/Massachusetts: Harvard University Press. Machado, Jeanne M. (1990). Early Childhood Experiences in Language Arts. Delmar Publishers, Inc. Slavin, Robert E. e.a. (1996). Every child, Every school. Success for All. Thousand Oaks: Corwin Press, Inc. Dr. Kees Vernooy is als schoolverbeteringsdeskundige verbonden aan het CPS in Amersfoort. 6