d rm Neder wa e landopg
|
|
- Leopold Abbink
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Opgewarmd Nederland
2 deel De vele
3 gezichten van klimaatverandering
4
5 De vele gezichten van klimaatverandering Rolf Roos & Saskia Woudenberg Dit boek voorspelt niet dat Nederland in 2010 kopje-onder gaat. Het schildert geen sensationele schrikbeelden, bevat geen gespierde soundbites. In plaats daarvan geven de 35 auteurs zo nauwkeurig mogelijk antwoord op relevante vragen over klimaatverandering: In hoeverre past de Nederlandse natuur zich aan, welke soorten en gebieden gaan verloren? Hoe moeten we het land inrichten nu het kwik stijgt, de regen toeneemt en de Noordzee rijst? Welke broeikasgassen kunnen we maar beter snel aanpakken? Veel feitelijke informatie dus en die is alarmerend genoeg. Het lijkt niet veel: in 20 jaar 0,7 graad Celsius warmer, jaarlijks wat extra buien. Maar die buien zullen vaak wel in veel kortere tijd én in een veel kleiner gebied vallen, en zo plaatselijk forse overlast veroorzaken. Ook kan de waterstand in de West-Europese rivieren snel stijgen, en sommige daarvan stromen nu eenmaal naar Nederland. Op andere momenten blijft het juist lang droog. De natuur de wilde natuur, maar ook die in tuinen en op landbouwgronden reageert daarop. Op de warmte, de droogte, de plensbuien, het veel langere groeiseizoen; op alle weerrecords die er de laatste jaren gevestigd zijn. Een jaar of tien geleden zagen onderzoekers de eerste gevolgen: planten die eerder in bloei kwamen en hun stuifmeel steeds vroeger verspreidden. (Tot verdriet van hooikoortspatiënten, voor wie het genies en gesnotter steeds eerder in het jaar begint.) Inmiddels zijn er veel meer gevolgen van klimaatverandering gevonden. Boomsoorten die door de warmte meer zaden kunnen maken, of juist minder. Vogelsoorten die in de problemen raken doordat ze aangepast zijn aan een jaarritme waarbij de rupsen het dikst zijn in mei, terwijl de rupsen nu opeens in april al op gewicht zijn. Enzovoort. In 2003 onderkende het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) dat de natuur op tal van manieren reageerde op de verschuivende seizoenen. Die constatering wordt in dit boek veel verder uitgewerkt. Het leefgebied van soorten verplaatst zich, hele ecosystemen veranderen, zowel natuurlijke als agrarische. Een opwarmend Nederland ziet zijn natuur een gedaanteverwisseling ondergaan. Klimaat als sleutel Vreemd is dat niet. Het klimaat is de sleutelfactor in het bestaan van alle organismen, soorten, natuurlijke ecosystemen, landbouwsystemen, de waterhuishouding én zeestromingen. Niet voor niets praten burgers en klagen boeren over niets méér dan over het weer. Maar ook een blik op de wereldkaart maakt het belang van het klimaat in één oogopslag duidelijk. Waar hitte en vocht samen voorkomen, overheersen fantastische wouden, terwijl met het andere uiterste veel kou en droogte maar weinig soorten uit de voeten kunnen. De grote levensgemeenschappen van de wereld worden biomen of bioklimatologische gordels genoemd: samenhangende ecosystemen die onder een bepaald klimaatregime kunnen voorkomen. In onze gematigde regio met wei- Klimaatverandering 11
6 nig vorst en veel vocht is dat loofbos, noordelijker wordt dat naaldbos en toendra. De winteren zomertemperatuur en de hoeveelheid vocht in het groeiseizoen bepalen in hoge mate hoe de natuur het landschap stoffeert, welke bloemen er bloeien en welke dieren er kunnen overleven. Overal ter wereld is het klimaat nu aan het veranderen. Vele gezichten en vele gevolgen Klimaatverandering heeft vele gezichten: hogere temperatuur, veranderende neerslaghoeveelheden, regen op andere momenten, meer stormen en hoogwater op onverwachte tijdstippen en een langer groeiseizoen. In onderstaand schema een aantal belangrijke gevolgen. Opgewarmd Nederland 12 Reactie op ander klimaat Verandering in fenologie (biologisch jaarritme) Verandering in soortensamenstelling en diversiteit Verandering van populatiedynamica (verloop van aantallen in de tijd en ruimte) en populatiesamenstelling van plant en dier Verandering in verspreiding van soorten, ecosysteemgrenzen en vegetatiegordels (biomen) Verandering in de kringlopen van koolstof en voedingsstoffen Verandering in frequentie of intensiteit van verstoringen Veranderingen in loop en waterpeil van rivieren Toenemende plagen en ziektes Voorbeelden van gevolgen: effecten en risico s Vroegere bloei van planten en knopvorming van bomen, vroegere eileg van vogels. Risico van mistiming tussen soorten die van elkaar afhankelijk zijn. Bijvoorbeeld trekvogels komen aan op het moment dat de grote voedselpiek al voorbij is. Verlies van klimatologisch geschikt leefgebied voor soorten leidt tot afname van het verspreidingsgebied, populatieverbrokkeling en afnemende genetische variatie. Risico van grootschalig soortenverlies, mede door combinatie met milieuvervuiling, verstoring en kleinere leefgebieden. Verandering in concurrentieverhoudingen tussen soorten beïnvloedt de structuur en samenstelling van ecosystemen. Verschuiving van soorten richting poolgebieden of bergop, zowel te land als in het water. Risico dat de snelheid van klimaatverandering het migratievermogen van soorten te boven gaat. Door toename van kooldioxide in de lucht nemen organismen mogelijk meer koolstof op. Het belangrijkste broeikasgas, kooldioxide, bevordert de plantengroei en wordt deels opgeslagen in bos, venen en zeeën, waardoor het broeikaseffect weer wordt getemperd. Toename van branden in o.a. mediterrane ecosystemen (door vaker optredende of langer aanhoudende droogte) leidt tot andere vegetatiestructuur. Veranderingen in het waterregime (stroming, duur en diepte) kunnen leefgebieden en voortplantingskansen van veel soorten beïnvloeden. Veranderingen in klimaat in bossen en landbouwgebieden kunnen leiden tot het vaker uitbreken van plagen.
7 Tropisch Regenwoud Overig tropisch woud Tropische Savanne Gematigd Regenwoud Mediterraan Gematigd Loofbos Grasland Woestijn Taiga Toendra Permafrost Figuur 1. Bioklimatologische gordels (biomen). Grote effecten, zelfs in een klein land Op wereldschaal verschuiven de verspreidingsgebieden van planten en dieren. Ze trekken poolwaarts of bergop, de koelte achterna. In dit boek zullen onderzoekers keer op keer laten zien dat zelfs op de kleine schaal van een land dat maar 250 km lang en 150 km breed is, natuur en landschap ingrijpend veranderen. Soms subtiel, dan weer spectaculair. Soms leuk, dan weer alarmerend. Waarom rukt in Nederland de McDonald s-natuur van brandnetel en nieuwe grassoorten op en gaan prachtige soorten van hoogvenen en heiden verloren, zoals veenbes, veenbesparelmoervlinder en het IJslands mos? Hoe kan het dat nu tot op de Waddeneilanden wijngaarden gedijen, terwijl tot voor kort alleen op enkele hellingen in Zuid- Limburg wijnbouw mogelijk was? In dit boek leggen we dat allemaal uit en ook waarom dat niet alleen met klimaatverandering te maken heeft De grote verhuizing is al begonnen Nederland is dichtbevolkt met mensen, maar ook met onderzoekers. Professionals en vrijwilligers. Ons land heeft dankzij hen vele grote databestanden met gegevens over flora en fauna, soms van meer dan een eeuw terug. Wanneer koolmeesjes in de jaren vijftig met de eileg begonnen: het is bekend. Waar twintig jaar geleden een nauwelijks te onderscheiden korstmos zich in de duinen bevond: het is bekend. Door al dat onderzoek, het vergelijken van oude en nieuwe gegevens én door nieuw onderzoek is de laatste jaren gebleken dat bij vele soorten de grote verhuizing al begonnen is. Snelle soorten uit het zuiden, zoals bepaalde libellen en spinnen, rukken op. Van elke twintig korstmossoorten die op Nederlandse bomen groeien, is er tegenwoordig één tropisch van aard. Waar we kijken, zien we vreemde vogels: halsbandparkieten, nijlganzen, flamingo s. Nieuwe dieren in het water: Kaspische slijkgarnalen, Aziatische kreeften. Nieuwe planten: woekeraars als grote waternavel, kroosvarens, nieuwe onkruiden. Nieuwe kleine beestjes: paardekastanjemineermotten. In dit boek zal duidelijk worden dat vele nieuwkomers, deels bekend onder de naam exoten, niets met klimaatverandering te maken hebben. Want wat er buiten allemaal gebeurt, hangt altijd af van vele factoren. Dat mensen Klimaatverandering 13
8 Opgewarmd Nederland 14 flora en fauna over de hele planeet slepen, speelt een rol. Net als milieuvervuiling (bijvoorbeeld overbemesting) of ingrepen in de waterhuishouding, waardoor natuurgebieden verdrogen. Maar toch: het veranderende klimaat blaast intussen een flinke partij mee. In dit boek willen auteurs de rol van klimaat en klimaatverandering verhelderen zonder in simpele soundbites te vervallen. Heldere uitspraken zijn prettig, maar waar dat nodig is, kiezen we consequent voor de nuance. De opbouw van dit boek Een eerdere publicatie over sluipende milieuverandering, Het milieu van de natuur, maakte moeilijk grijpbare zaken als verzuring, vermesting en verdroging tastbaar: hoe kun je de gevolgen in de natuur zien en hoe los je de problemen op? Opgewarmd Nederland bouwt op dat boek voort. We concentreren ons op de feiten, op dat wat in ieder geval meetbaar en liefst ook zichtbaar is. We denken na over de betekenis van veranderingen in de natuur en wat we eraan kunnen doen. Van feit naar interpretatie dus, en van interpretatie naar actie. De nadruk ligt op concrete, aangetoonde effecten; pas in tweede instantie wagen we ons aan voorspellingen. In deel 2, dat begint met een mondiale analyse van klimaatverandering, blijkt dat er sprake is van een wereldwijde temperatuurstijging, die mede het gevolg is van een door de mens versterkt broeikaseffect. De wereldgemiddelde temperatuur is in de twintigste eeuw 0,6 C gestegen. In De Bilt lag de gemiddelde temperatuur de afgelopen twintig jaar 0,7 C hoger dan in de eerste twintig jaar van de twintigste eeuw. Verschillende auteurs zetten uiteen welke gevolgen het vervroegen van het voorjaar heeft voor plant en dier. Er is een relatie tussen het klimaat en de start van zogeheten fenologische processen. Die biologische vakterm slaat op de jaarlijks terugkerende processen in de natuur, van eieren leggen tot het uitkomen van vlinders. De timing daarvan hangt vaak samen met klimaatfactoren als temperatuur en neerslag. Als een bepaalde soort reageert op veranderingen, door bijvoorbeeld zich op een ander tijdstip in het jaar te ontwikkelen, kan dat invloed
9 hebben op de relatie met andere soorten. Concurrentieverhoudingen tussen soorten veranderen, voedselketens worden verstoord, natuurlijke relaties zoals bestuiving raken uit balans, soorten die afhankelijk van elkaar zijn, kunnen elkaar mislopen. Effecten op groepen van soorten, van nietige korstmossen tot opvallende vogels en vlinders, komen aan bod in deel 3. Hier zal blijken dat planten krachtiger op klimaatverandering lijken te reageren dan diersoorten, maar toch vooral dat elke groep van soorten weer anders reageert. Sterker nog, iedere soort reageert op haar eigen manier en in haar eigen tempo. De gevolgen van de verschuivende seizoenen, verspreidingsgebieden en interacties tussen soorten zullen leiden tot grote veranderingen, te meer omdat soorten toch al te maken hebben met versnipperde leefgebieden. Elk landschap zal zijn eigen winnaars en verliezers kennen, waarbij de zeldzame soorten veelal het kwetsbaarst zijn. Deel 4 beschrijft de effecten op ecosystemen. Wat gebeurt er met kust, rivieren en binnenwateren wanneer het klimaat verandert? Welke gevolgen zijn er voor de landbouw en welke broeikasgassen stoot de landbouw zelf uit? In hoeverre kunnen bossen en moerassen als buffer voor menselijk handelen dienen door broeikasgassen te binden? Deel 5 trekt enkele lijnen naar de toekomst. Door de uitstoot van broeikasgassen voortvarend aan te pakken en een ander energiebeleid te voeren is het mogelijk de klimaatverandering beperkt te houden. Het internationale klimaatbeleid probeert de menselijke klimaatbeïnvloeding te verminderen door de uitstoot van broeikasgassen als koolstofdioxide (CO 2 ) en methaan (CH 4 ) te stabiliseren. Dan zullen de menselijke emissies van broeikasgassen met meer dan de helft omlaag moeten ten opzichte van Naast aanpakken (van broeikasgassen) is ook aanpassen noodzakelijk: aangezien het klimaat hoe dan ook verandert, zal de samenleving zich moeten voorbereiden op de gevolgen op soms te veel en soms te weinig water, op verschuivingen in de waterstromen. Voorzover die voorbereiding betrekking heeft op natuur en landschap, worden ze in hoofdstuk 4 belicht. Ook veiligheidskwesties, zoals de zeespiegelstijging en hoogwater in rivieren, komen aan de orde, omdat ze ingrijpende gevolgen hebben voor de kustecosystemen en de wijze waarin we het rivierenlandschap van de toekomst moeten inrichten. Bij het denken over aanpassen hoort ook de vraag hoe we de natuur laten verhuizen door een sterk verstedelijkt en vervuild landschap. Dat kan bijvoorbeeld door barrières weg te nemen, natuurgebieden te vergroten, door een robuuste Ecologische Hoofdstructuur versneld aan te leggen. Het kan ook door de milieukwaliteit en het natuurbeheer te verbeteren. In dit boek blijkt dat de beste aanpak van soort tot soort kan verschillen. Er is op meer dan een enkel front inzet vereist: effectief en vakbekwaam natuurbeheer, meer ruimte voor natuur en een zo schoon milieu dat het kansen biedt voor alle planten en dieren die in ons land leven of zich er door heen willen verspreiden. Drieluik van boek, dvd en internetsite Bij dit boek horen een site en een dvd. Op de site, staan links, achtergrondinformatie en wetenschappelijk nieuwsberichten. De dvd, die zich in een hoesje aan de binnenkant van de kaft bevindt, bevat documentaires en reportages die nauw aansluiten bij de inhoud van het boek. Het symbool in het boek verwijst u naar aanvullende informatie op de dvd. Klimaatverandering 15
d rm Neder wa e landopg
Opgewarmd Nederland deel Natuur, water en landbouw: aanpassen Ecosystemen en klimaat Water, mens en landschap: eeuwenlang een gevaarlijk samenspel Polders, sloten en plassen: binnenwateren in beweging
Nadere informatied rm Neder wa e landopg
Opgewarmd Nederland deel Plant en dier: blijven, komen, weggaan of... Soorten, verspreiding en klimaat Kleine beestjes: sterk in beweging Libellen: voordeel van een warmer klimaat Dagvlinders: extra onder
Nadere informatieBedreigingen. Broeikaseffect
Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd
Nadere informatieKlimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014
Klimaateffectschetsboek West-en Oost-Vlaanderen NATHALIE ERBOUT ZWEVEGEM, 5 DECEMBER 2014 Klimaateffectschetsboek Scheldemondraad: Actieplan Grensoverschrijdende klimaatbeleid, 11 september 2009 Interregproject
Nadere informatieKlimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland
Page 1 of 6 Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland Hoe voorspeld? Klimaatscenario's voor Nederland (samengevat) DOWNLOAD HIER DE WORD VERSIE In dit informatieblad wordt in het kort klimaatverandering
Nadere informatieKlimaatverandering Wat kunnen we verwachten?
Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten? Yorick de Wijs (KNMI) Veenendaal - 09 05 2019 Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut 1 Klimaatverandering Oorzaken en risico s wereldwijd Trends en
Nadere informatieKNMI 06 klimaatscenario s
KNMI 06 klimaatscenario s Stof tot nadenken? Opzet presentatie Klimaatverandering en het (versterkte) broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering De nieuwe KNMI-klimaatscenario s Mogelijke effecten 1
Nadere informatieeconomische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen
economische mogelijkheden sociale omgeving ecologisch kapitaal verborgen kansen REDD+ een campagne voor bewustwording van suriname over haar grootste kapitaal Wat is duurzaam gebruik van het bos: Duurzaam
Nadere informatieKlimaatverandering. Opzet presentatie
Klimaatverandering Wat kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in
Nadere informatieKNMI 06 klimaatscenario s
KNMI 06 klimaatscenario s Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario s Mogelijke
Nadere informatieKlimaatverandering. Opzet presentatie
Klimaatverandering Mondiaal en in Nederland J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd/in Europa
Nadere informatieLes Koolstofkringloop en broeikaseffect
LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm
Nadere informatieKlimaatverandering. Opzet presentatie
Klimaatverandering Welke extremen kunnen we in de toekomst verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Het broeikaseffect Waargenomen klimaatverandering Klimaatscenario
Nadere informatieKlimaten Verschillende klimaten - Tropisch klimaat - Droog klimaat - Gematigd klimaat - Landklimaat - Poolklimaat - Mediterraan klimaat - Subtropisch klimaat https://schooltv.nl/video/klimaatzones-van-de-wereld-waarom-zijn-er-verschillende-klimaatzones/
Nadere informatieklimaatverandering Planet
klimaatverandering Planet 66 67 klimaatver andering De verandering van het klimaat wordt tegenwoordig gezien als de grootste milieudreiging in de wereld. Klimaatmodellen voorspellen op de lange termijn
Nadere informatieSoms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen.
Samenvatting door een scholier 1790 woorden 1 juni 2016 7,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 2: KLIMATEN 2.1 Klimaten Waardoor is het niet
Nadere informatieBiodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers
Biodiversiteit in Vlaanderen: de cijfers Myriam Dumortier Natuurrapport www.natuurindicatoren.be www.nara.be www.inbo.be Haalt Vlaanderen de 2010-doelstelling? Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect
Werkstuk Aardrijkskunde Broeikaseffect Werkstuk door een scholier 1310 woorden 20 juni 2006 6,2 45 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het Broeikaseffect Inhoudsopgave Inleiding 1.0 Wat is het broeikaseffect?
Nadere informatie2 Landschapszones op aarde SO 1
Aardrijkskunde 1 havo/vwo 2 Landschapszones op aarde SO 1 Deze toets bestaat uit tien vragen: open vragen en meerkeuzevragen. Ook zijn er vragen waarbij de atlas (Grote Bosatlas, editie 54) nodig is. Bij
Nadere informatieBIODIVERSITEIT. RECHTSTREEKSE BEDREIGING DOOR DE MENS VERsnippering, VER. ONRECHTSTREEKSE BEDREIGING DOOR DE MENS Klimaatsverandering
BIODIVERSITEIT RECHTSTREEKSE BEDREIGING DOOR DE MENS VERsnippering, VER ONRECHTSTREEKSE BEDREIGING DOOR DE MENS Klimaatsverandering DUURZAME ONTWIKKELING INTEGRAAL WATERBEHEER BIODIVERSITEIT Wat? Belang?
Nadere informatieKlimaat in de 21 e eeuw
Klimaat in de 21 e eeuw Hoe verandert ons klimaat? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering)? Waargenomen klimaatverandering Wat verwachten we wereldwijd en voor Nederland Mogelijke
Nadere informatieLANDBOUW EN NATUUR IN TIJDEN VAN KLIMAATVERANDERING
LANDBOUW EN NATUUR IN TIJDEN VAN KLIMAATVERANDERING Lezing ter gelegenheid van de Algemene Ledenvergadering 2018 van It Fryske Gea 29 mei 2018 De Wiidpleats Earnewâld door Pier Vellinga hgl. em. Vrije
Nadere informatieBANANEN LANGS DE NOORDZEE antwoordblad
Opdracht 1 In het filmpje ging het over klimaatverandering. Bedenk samen drie voordelen en drie nadelen van klimaatverandering. Schrijf op: Voordelen 1. bijvoorbeeld warmere zomers in Nederland 2. bijvoorbeeld
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 2 Samenvatting door een scholier 122 woorden 17 juni 2016 6, 75 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Samenvatting aardrijkskunde H2 2.1 Het weer: beschrijft
Nadere informatieKlimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering 8-10-2012. Klimaatverandering
Zonne-energie 2012: prijs 21 ct per kwh; 2020 prijs 12 ct kwh Groen rijden; energiehuizen, biologisch voedsel Stimular, de werkplaats voor Duurzaam Ondernemen Stichting Stimular www.stimular.nl 010 238
Nadere informatieA bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen
A bat friendly colour spectrum? Effecten van klimaatverandering op vleermuizen Herman Limpens en Jasja Dekker Effecten van klimaatverandering op vleermuizen?? Vooral: analyserende speculerende verhalen
Nadere informatieFactsheet klimaatverandering
Factsheet klimaatverandering 1. Klimaatverandering - wereldwijd De aarde is sinds het eind van de negentiende eeuw opgewarmd met gemiddeld 0,9 graden (PBL, KNMI). Oorzaken van klimaatverandering - Het
Nadere informatieKwaliteit van de natuur. Hoe spoor je aantastingen op?
Kwaliteit van de natuur Hoe spoor je aantastingen op? Ecosystemen en levensgemeenschappen Zoek vergelijkende gebieden (oerbossen, intacte riviersystemen, ongerepte berggebieden, hoogveenmoerassen, etc)
Nadere informatieKlimaat is een beschrijving van het weer zoals het zich meestal ergens voordoet, maar ben je bijvoorbeeld in Spanje kan het ook best regenen.
Samenvatting door Annique 1350 woorden 16 mei 2015 7,3 333 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Klimaten Paragraaf 2.2 Weer en klimaat Klimaat is een beschrijving van het weer zoals het
Nadere informatieNNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik
NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik Het klimaat is een complex systeem waarin fysische, chemische en biologische processen op elkaar inwerken. Die complexiteit
Nadere informatieKLIMAATVERANDERING. 20e eeuw
KLIMAATVERANDERING 20e eeuw Vraag De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met 0.2-0.5 C 0.6-0.9 C Antwoord De temperatuur op aarde is in de afgelopen honderd jaar gestegen met
Nadere informatieStadswerken. Kerndoelen. Programma NMC. Groep 1 t/m 8. www.utrecht.nl/nmc
Stadswerken Kerndoelen www.utrecht.nl/nmc Programma NMC Groep 1 t/m 8 Kerndoelen nader toegelicht De NMC-programma s geven met kerndoelen over Mens en Samenleving, Natuur en Techniek en Ruimte vooral invulling
Nadere informatieBodem & Klimaat. Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer
Bodem & Klimaat Op weg naar een klimaatbestendig bodembeheer Jaartemperaturen en warmterecords in De Bilt sinds het begin van de metingen in 1706 Klimaatverandering KNMI scenarios Zomerse dagen Co de Naam
Nadere informatieEcosysteem voedselrelaties
Ecosysteem ecologie Ecosysteem voedselrelaties Oceanen: voedselweb + energiestromen Ga naar Mypip.nl en open de oefening 3 voedselketen - voedselweb Doe de oefening en maak vervolgens de aangeleverde vragen.
Nadere informatieWat is biodiversiteit? Hoeveel biodiversiteit is er (wereldwijd en
Biodiversiteit Cursus Natuur-in-zicht 1 Inhoud Wat is biodiversiteit? Hoeveel biodiversiteit is er (wereldwijd en bij ons)? Waar komt die biodiversiteit vandaan? Waarom is biodiversiteit belangrijk? Hoe
Nadere informatieet broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces
H 2 et broeikaseffect een nuttig maar door de mens ontregeld natuurlijk proces Bij het ontstaan van de aarde, 4,6 miljard jaren geleden, was er geen atmosfeer. Enkele miljoenen jaren waren nodig voor de
Nadere informatieHoe komen de verschillende klimaten op Aarde tot stand?
Klimaat Wat is klimaat? Klimaat is de gemiddelde toestand van het weer over een langere periode op een bepaalde plaats. Veel meteorologische instituten hanteren een periode van 30 jaar voor de berekening
Nadere informatieTropisch Nederland. 1. Aanzetten. 1.a Tropisch Nederland
1. Aanzetten Tropisch Nederland 1.a Tropisch Nederland Jij gaat aan de slag met het dossier Tropisch Nederland. Welke onderdelen van het dossier ga jij maken? Overleg met je docent. GA IK DOEN STAP ONDERDEEL
Nadere informatieDE BANEN NAAR EEN HOGER PEIL
DE BANEN NAAR EEN HOGER PEIL Bekijk op https://www.youtube.com/watch?v=pgyczqy-krm voor het herinirichtingplan Sarsven en De Banen. Begin vorige eeuw kwamen plantenliefhebbers uit het hele land al naar
Nadere informatieIedereen onderzoeker naar klimaatverandering en natuur
Intermezzo Arnold van Vliet Iedereen onderzoeker naar klimaatverandering en natuur De mensheid is bezig met een groot wereldwijd experiment door enorme hoeveelheden broeikasgassen uit te stoten in de atmosfeer
Nadere informatieHoofdlijnen Natuurrapport 2007
Hoofdlijnen Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Hoofdlijnen Natuurrapport 2007 Biodiversiteit Verstoringen/bedreigingen Duurzaam gebruik Toestand plant-
Nadere informatieLes bij klimaatverandering:
Les bij klimaatverandering: Lesdoelen: De leerlingen zijn aan het einde van de les meer te weet gekomen over het gevolg van de opwarming van de aarde. De leerlingen kunnen zich verplaatsen in kinderen
Nadere informatieKlimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers
Klimaatverandering, kansen voor agrarische ondernemers Nationale Najaarsconferentie POP 3 Workshop Klimaatverandering en Landbouw Utrecht, 17 Nov. 2016 door Pier Vellinga Wetenschappelijk directeur Kennis
Nadere informatieProject Planten ABC. Week 1ABC: Algemeen
Project Planten ABC Week 1ABC: Algemeen Info: Planten Planten eten, ademen en groeien. Sommige planten houden van natte grond. Anderen van droge grond. Sommige planten houden van veel zon en warmte. Anderen
Nadere informatieSpanningen en ecologische problemen binnen regio s 11
Geogenie p. 76-83 Atlas p.... Spanningen en ecologische problemen binnen regio s 5.. Amazoniië,, van werelldwiijjd bellang 1. De ecologie van het regenwoud Noteer met behulp van je atlas de jaarlijkse
Nadere informatieKlimaatverandering in internationaal perspectief
Klimaatverandering in internationaal perspectief Gaan onze buurlanden uit van dezelfde verandering? Janette Bessembinder Stelling 1 Als de warme golfstroom tot stilstand komt, wordt het in Nederland minstens
Nadere informatieVERANDEREN VAN KLIMAAT?
VERANDEREN VAN KLIMAAT? Tropisch klimaat, gematigd klimaat, klimaatopwarming, klimaatfactoren...misschien heb je al gehoord van deze uitdrukkingen. Maar weet je wat ze echt betekenen? Nova, wat bedoelen
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Weer en Klimaat hoofdstuk 3
Samenvatting Aardrijkskunde Weer en Klimaat hoofdstuk 3 Samenvatting door Jordan 595 woorden 14 december 2017 5,5 2 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 3 Aardrijkskunde Weer en klimaat in de VS
Nadere informatieKNVWS Delft. Overzicht
Het klimaat in de afgelopen en komende 100 jaar KNVWS Delft 17 oktober 2017 Peter Siegmund KNMI Overzicht Het klimaat van de afgelopen 100 jaar: temperatuur, neerslag, diversen Het broeikaseffect Klimaatmodellen
Nadere informatieAKKademie Inagro 24 mei 2019
Site: geertnaessens.be Facebook: Geert Naessens Twitter: @GeertNaessens Youtube: https://www.youtube.com/c/geertnaessensweerma { AKKademie Inagro 24 mei 2019 Welkom Korte lezing vrijdag 24 mei 2019 Hoe
Nadere informatieLeren voor de biologietoets. Groep 8 Hoofdstuk 5
Leren voor de biologietoets Groep 8 Hoofdstuk 5 Weer of geen weer 1 Het weerbericht Het weer kan in Nederland elke dag anders zijn. Daarom luisteren en kijken wij vaak naar weerberichten op de radio en
Nadere informatieToets_Hfdst2_WeerEnKlimaat
Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Antwoorden Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: dinsdag 31 januari 2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15,
Nadere informatieH2: Europa, verenigd of versnipperd?
H2: Europa, verenigd of versnipperd? Klas 2 Geo Vragen 5 1. Europa is te herkennen aan een aantal natuurkenmerken. Noem er drie. 6 2. Het aantal inwoners verandert door natuurlijk bevolkingsgroei (geboorte
Nadere informatiePlaneet vol planten richtlijnen voor de animator
Planeet vol planten richtlijnen voor de animator 1. Algemene beschrijving Dit atelier sluit aan bij de leerstof van de lessen aardrijkskunde (2 de graad SO) rond plantengroei en klimaat. Dankzij onze enorme
Nadere informatieWATER FOOTPRINT antwoordblad
Opdracht 1 In het filmpje ging het over watergebruik. Wat is de reden dat Charlotte zo veel water gebruikt? Ze denkt dat er genoeg water is. Ze vindt het heel gewoon dat er water uit de kraan komt. Jeannette
Nadere informatieKlimaatverandering. Opzet presentatie
Klimaatverandering Wat kunnen we in Nederland verwachten? J. Bessembinder e.v.a. Opzet presentatie Wat is klimaat(verandering) en het broeikaseffect? Waargenomen klimaatverandering KNMI 06 klimaatscenario
Nadere informatieAardrijkskunde samenvatting H2: Klimaat: is een beschrijving van het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar.
Samenvatting door S. 1016 woorden 28 februari 2016 6,2 47 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Aardrijkskunde samenvatting H2: Nadeel tropische klimaten: het vocht, en de insecten/ziektes.
Nadere informatieIPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, 2009 2. Het hangt er vanaf hoe het verder gaat
Agri Business club Westland, 19 november 2009 IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, 2009 2 Het hangt er vanaf hoe het verder gaat November 15, 2009
Nadere informatieOpwarming van de aarde
Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je
Nadere informatieBiodiversiteit in 2010
Biodiversiteit in 2010 Wim Veraghtert Natuurpunt Educatie Graatakker 11 2300 Turnhout Wat is biodiversiteit? Jeugd, Sport en Brussel 2 Wat is biodiversiteit? Jeugd, Sport en Brussel 3 Genetische variatie
Nadere informatiePERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD
PERIODESCHRIFT AARDRIJKSKUNDE EUROPA EN DE WERELD HET KLIMAAT Het klimaat is, zo luidt de officiële definitie, het gemiddelde weer over een periode van 30 jaar. Dat wil zeggen dat het klimaat in een bepaald
Nadere informatie7,5. Samenvatting door Anne 867 woorden 12 april keer beoordeeld. Aardrijkskunde. paragraaf 2. klimaten wereldwijd.
Samenvatting door Anne 867 woorden 12 april 2017 7,5 15 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand paragraaf 2 klimaten wereldwijd breedteligging: de afstand van een plaats tot de evenaar in
Nadere informatieOpwarming van de aarde
Leerlingen Opwarming van de aarde 8 Naam: Klas: In dit onderdeel kom je onder andere te weten dat er niet alleen een broeikaseffect is, maar dat er ook een versterkt broeikaseffect is. Bovendien leer je
Nadere informatie10 Samenvatting. 10.1 Introductie
10 Samenvatting 10.1 Introductie De gemiddelde mondiale temperatuur is in de periode 1906 tot en met 2005 met 0,8 C (± 0.2 C) gestegen. De twaalf warmste jaren sinds 1850 kwamen allemaal voor in de laatste
Nadere informatieHoofdvraag: Hoe kan een gebied of een landschap milieuaantasting door verdroging optreden en hoe kan dit worden tegengegaan?
Praktische-opdracht door een scholier 1523 woorden 16 januari 2006 6,4 18 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Wereldwijs Stap 1: De onderzoeksvraag Hoofdvraag: Hoe kan een gebied of een landschap
Nadere informatieWorkshop Klimaatverandering. Inhoud: pag. 2 t/m 31 : Erno Bouma Is er wat aan de hand? pag. 32 t/m 46: Jan Schreuder Vereinigte Hagel
Workshop Klimaatverandering Inhoud: pag. 2 t/m 31 : Erno Bouma Is er wat aan de hand? pag. 32 t/m 46: Jan Schreuder Vereinigte Hagel Landbouw & Klimaatsverandering, is er wat aan de hand? Indeling Klimaatsverandering:
Nadere informatie1 Kun je aan planten zien wat je aan moet?
1 Kun je aan planten zien wat je aan moet? Hoofdstuk 1 Les 1 Zoek het op Bij de evenaar staat de zon hoog. Het is er warm en daardoor verdampt het water. Die warme damp stijgt op en koelt af: dan gaat
Nadere informatieDe Nederlander en de natuur. Rapportage
De Nederlander en de natuur Rapportage Index 1. Samenvatting 3 2. Het belang van de Nederlandse natuur 6 3. De kijk op het Nederlandse natuurbeleid 8 4. Het groene netwerk 13 5. Onderzoeksverantwoording
Nadere informatieKlimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN
Klimaatverandering Urgentie in Slow Motion Bart Verheggen ECN http://klimaatverandering.wordpress.com/ @Bverheggen http://ourchangingclimate.wordpress.com/ De wetenschappelijke positie is nauwelijks veranderd
Nadere informatieDE ENERGIE[R]EVOLUTIE
DE LEERLINGENHANDLEIDING VMBO Naam: Klas: Datum: Pagina 2 INLEIDING Mensen maken op grote schaal gebruik van fossiele brandstoffen: aardolie, aardgas en steenkool. Fossiele brandstoffen ontstaan uit resten
Nadere informatieVeel veld voor vlees, weinig veld voor groenten
Voeding > 3 e graad > lesmateriaal > kniptekst Sociaal vlees? Voor de leerkracht: Knip op voorhand de tekst in stukken op de lijnen. Houd de stukken tekst per titel samen. Veel veld voor vlees, weinig
Nadere informatieklimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk
Achtergronden Klimaatverandering en klimaatscenario s Prof Dr Bart van den Hurk Watis 06 hetmondiale klimaatprobleem? Klimaatverandering is van alle tijden Natuurlijke invloeden: Interne schommelingen
Nadere informatieCaseQuest 2: Kunnen de VS en China zich onttrekken aan een mondiaal klimaatbeleid?
CaseQuest 2: Kunnen de VS en China zich onttrekken aan een mondiaal klimaatbeleid? Door Rik Lo & Lisa Gerrits 15-03-13 Inhoud: Inleiding Deelvraag 1 Deelvraag 2 Deelvraag 3 Deelvraag 4 Hoofdvraag & Conclusie
Nadere informatieBestudeer de bronnen 1 en 2 uit het bronnenboekje die bij deze opgave horen.
Aarde Opgave 3 Klimaat in Siberië Bestudeer de bronnen 1 en 2 uit het bronnenboekje die bij deze opgave horen. Gebruik de bronnen 1 en 2 en de atlas. In zowel Chatanga als Ojmjakon valt weinig neerslag
Nadere informatie6,4. Werkstuk door een scholier 2086 woorden 22 juni keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Werkstuk door een scholier 2086 woorden 22 juni 2011 6,4 37 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Inhoudsopgave Voorpagina Blz.1 Inhoud Blz.2 Inleiding Blz.3 Klimaatverandering Blz.4 Zeespiegelstijging Blz.5
Nadere informatieDRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER
DRAAIBOEK SESSIE HOOFD KLIMAATWIJZER Introquiz uit de workshop Low Impact Lama 15 Korte quiz rond begrippen gelinkt aan klimaatverandering. Dit om de voorkennis van de deelnemers/leerlingen na te gaan
Nadere informatieDe waardering voor en de perceptie van problemen, oplossingen en verantwoordelijkheden rondom veenweide onder het Nederlandse publiek in kaart
De waardering voor en de perceptie van problemen, oplossingen en verantwoordelijkheden rondom veenweide onder het Nederlandse publiek in kaart brengen. Lang geleden bestond voor Nederland een groot deel
Nadere informatie- Op de terugweg hiervan kwamen ze op één punt bijeen, Utrecht. ( auto s)
Samenvatting door Saskia 1046 woorden 8 april 2014 7,5 4 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo 2.4 Files oplossen Files 29 mei 1955 was er in Nederland de eerste file. Duizenden inwoners van
Nadere informatiewant ruimte voor de Maas en veilige (regionale) dijken zijn een eerste zorg.
Verkiezingsprogramma 2019 2023 AWP Aa en Maas De Algemene Waterschapspartij (AWP) is een landelijke vereniging met een gekozen bestuur. In elk waterschap heeft de AWP een afdeling. De landelijke vereniging
Nadere informatiefoto: Vera Siemons Resultaten onderzoek naar klimaatbeleving Uitgevoerd door Gfk i.o.v. Achmea - oktober 2016
foto: Vera Siemons Resultaten onderzoek naar klimaatbeleving Uitgevoerd door Gfk i.o.v. Achmea - oktober 2016 1 De meeste jongeren (34%) houden zich niet bezig met de gevolgen van klimaatverandering Toch
Nadere informatieQUIZ: HOE KOM IK DE WINTER DOOR????
QUIZ: HOE KOM IK DE WINTER DOOR???? WAAROM BEVRIEZEN ZADEN NIET? 1. Ze zitten diep onder de grond, waar het niet vriest. 2. Ze bevatten veel vet. 3. Ze bevriezen wel, maar daar kunnen ze wel tegen. WAAR
Nadere informatieStrategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau B
Strategieles Verbanden (Relaties en verwijswoorden) niveau B Wat doe je in deze les? Bij Nieuwsbegrip ga je vaak op zoek naar verbanden in de tekst. Wat zijn verbanden? Een tekst bestaat uit zinnen. Het
Nadere informatieToets_Hfdst2_WeerEnKlimaat
Toets_Hfdst2_WeerEnKlimaat Vragen Samengesteld door: visign@hetnet.nl Datum: 31-1-2017 Tijd: 11:02 Samenstelling: Geowijzer Vraag: 3, 4, 5, 7, 8, 10, 11, 11, 12, 12, 13, 13, 14, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
Nadere informatieRISICOSIGNALERING Droogte
RISICOSIGNALERING Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut IEIDING heeft invloed op de groei van planten en gewassen, op de grondwaterstanden en daarmee indirect op bijvoorbeeld energiebedrijven
Nadere informatieKlimaatverandering vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/82684
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 21 november 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/82684 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieNATUURPUNT MALDEGEM-KNESSELARE nominatie Groene Pluim 2014
NATUURPUNT MALDEGEM-KNESSELARE nominatie Groene Pluim 2014 NATUURPUNT vzw Een onafhankelijke organisatie gedragen door vrijwilligers grootste natuurbeschermingsorganisate in Vlaanderen eind 2001 opgericht
Nadere informatieMAATSCHAPPIJ ONDERSCHAT ERNST EN TAAIHEID KLIMAATPROBLEEM
MAATSCHAPPIJ ONDERSCHAT ERNST EN TAAIHEID KLIMAATPROBLEEM De maatschappelijke discussie over klimaatverandering wordt onvoldoende scherp gevoerd. Er wordt nauwelijks nagedacht over de ernst van de problematiek
Nadere informatie3 havo 4 water, 2 t/m 4
3 havo 4 water, 2 t/m 4 Mozambique: soms te veel India: vaak te weinig De blauwe planeet: alles stroomt Welke kringloop heeft de meeste betekenis voor de mens en waarom? De lange kringloop (B) omdat deze
Nadere informatieAchtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1
Achtergrondinformatie toelichtingen bij ppt1 Dia 1 Klimaatverandering Onomstotelijk wetenschappelijk bewijs Deze presentatie geeft een inleiding op het thema klimaatverandering en een (kort) overzicht
Nadere informatieDossiernummer: 23-10-2013 Projectnummer:
Bijlagen bij verordening subsidies natuurvriendelijke oevers en vispaaiplaatsen 2014: 1. Inrichtingseisen natuurvriendelijke oevers en vispaaiplaatsen; 2. Richtlijnen voor natuurvriendelijk onderhoud.
Nadere informatieVeranderend weer en klimaatverandering
Veranderend weer en klimaatverandering Mensen reageren op het weer. Trek je een T-shirt aan of wordt het een trui? Ga je met de tram omdat het regent, of neem je de fiets omdat het toch droog blijft? Is
Nadere informatieKlimaat verandert toerisme
5 10 15 20 25 30 35 40 Tekst 4 Klimaat verandert toerisme (1) Het klimaat verandert, zoveel is inmiddels wel zeker. De temperatuur loopt op, neerslagpatronen veranderen, de kans op hittegolven neemt toe,
Nadere informatieThema: Noordpool, natuur, dieren, reizen, klimaat
Lesbrief www.leopold.nl Auteur: Enzo Pérès-Labourette / ISBN 978 90 258 7316 5 Leeftijd: 5-8 jaar Thema: Noordpool, natuur, dieren, reizen, klimaat Wat ik bomen wil vertellen Voor het lezen Vertel aan
Nadere informatieEvolutie van het klimaat in België
Hans Van de Vyver Koninklijk Meteorologisch Instituut 11 januari 2013 Introductie wetenschappelijke activiteiten MERINOVA-project: Meteorologische risico s als drijfveer voor milieukundige innovatie in
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieLANDBOUW EN BIODIVERSITEIT. Ledenbijeenkomst 2 februari 2018
LANDBOUW EN BIODIVERSITEIT Ledenbijeenkomst 2 februari 2018 Presentaties Floris van Arkel (projectleider FPG) Ontwikkeling biodiversiteit groene ruimte Belang voor leden FPG Context: mechanismen en barrières?
Nadere informatieDe Aarde Zweet, Leuven 28 november IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? December 1,
De Aarde Zweet, Leuven 28 november 2009 IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? 2 Het hangt er vanaf hoe het verder gaat 1 1972 1976 4 2 Publieke opinie: De ijstijd
Nadere informatieDe gevolgen van klimaatverandering voor het natuurbeleid door Bas van Leeuwen (Raad voor het Landelijk Gebied)
De gevolgen van klimaatverandering voor het natuurbeleid door Bas van Leeuwen (Raad voor het Landelijk Gebied) Uit: De Levende Natuur, maart 2004 Op basis van het themanummer 'Klimaatsverandering' hebben
Nadere informatieIk heb voor dit onderwerp gekozen omdat ik veel van dieren houd en ik meer wou weten over het WNF.
Werkstuk door M. 1467 woorden 15 februari 2013 6 150 keer beoordeeld Vak Nederlands Inleiding Ik heb voor dit onderwerp gekozen omdat ik veel van dieren houd en ik meer wou weten over het WNF. Wat is het
Nadere informatieMIRA 2012 Milieu & natuur
MRA 212 Milieu & natuur ndex overwinterende watervogels watervogelindex (1991-92=1) aantal (1991-92=1) 6 5 4 3 2 1 1 4 1 3 1 2 1 1 1 9 8 7 6 5 4 3 2 1 1991-92 1993-94 1995-96 1997-98 1999-21-2 23-4 25-6
Nadere informatie