Wat vraag ik aan mijn kind? 7 denkstappen om een probleem op te lossen

Transcriptie

1 Wat vraag ik aan mijn kind? 7 denkstappen om een probleem op te lossen Inleiding Loremieke krijgt vier tekeningen naast elkaar geschikt op een blad. Onder elke tekening staat een cirkeltje, waarin ze de nummers 1 tot en met 4 moet schrijven, volgens de chronologische volgorde van het verhaal dat door de tekeningen wordt uitgebeeld. Bij het nakijken merkt de meester dat ze de tekeningen rangschikte volgens een verkeerde volgorde. Hij besluit hieruit dat Loremieke problemen heeft met het zetten van verschillende tekeningen in de juiste volgorde ( = tijdsrelaties) Mama kijkt samen met Loremieke de oefening na. Ze laat haar bij de tekeningen vertellen. Nu lukt het wel. Loremieke maakt er een mooi verhaal van Een alledaags gegeven in het onderwijs, maar wat is er nu eigenlijk gebeurd? Het besluit van de meester blijkt immers fout. Veel wordt duidelijk wanneer we ons de vraag stellen Wat vraag ik aan mijn kind? of m.a.w. Hebben we zelf voldoende inzicht in de vaardigheden die we aan onze kinderen/leerlingen vragen?. Uit een analyse van eenvoudige opdrachten blijkt dat het aantal vereiste vaardigheden meestal vrij talrijk is. Om een antwoord te vinden op deze vragen kan de lijst van de deficiënte cognitieve functies van Reuven Feuerstein ons helpen. Het is een lijst waarin hij de cognitieve basisvaardigheden opnoemt die iedereen moet inzetten om op een goede wijze problemen (opdrachten) op te lossen. Deze lijst is door zijn vormgeving (een opsomming) echter niet handig om te gebruiken. Daarnaast is het ook niet zo prettig om cognitieve vaardigheden te bekijken vanuit hun deficiënties, wat betekent dat ze beschreven zijn in termen waarbij het proces niet lukt. Een onderverdeling van de vele cognitieve functies enerzijds, en een hertaling naar hun efficiënt gebruik drong zich op. Het resultaat van dat werk staat opgeschreven in het boek Wat vraag ik aan mijn kind?, 7 denkstappen om een probleem op te lossen (ACCO 2007). De meeste problemen die zich stellen doorlopen immers een aantal steeds weerkerende fasen die hieronder in het kort worden beschreven. Denkstap 1: Zijn mijn kinderen gevoelig voor een probleem? Vaak wordt deze vraag door de volwassene niet gesteld. We gaan er van uit dat het kind voelt dat er een probleem is. Dat is echter niet evident. Zelfs niet voor volwassenen. Een paar voorbeelden: o Vaak broedt een conflict tussen twee mensen reeds veel langer dan het moment waarop het aan de oppervlakte komt o Ernstige kwetsuren zijn meermaals het resultaat van een reeds lang aangekondigd fysisch probleem A.J. 1

2 Een gebrek aan probleemgevoeligheid ontstaat wanneer een onevenwicht in een bepaalde situatie niet wordt ervaren. Daardoor wordt er in het bewustzijn geen alarm geslagen en blijft de reactie uit die het evenwicht moet herstellen tussen wat gebeurt en wat eigenlijk verwacht mag worden dat er gebeurt. Dat laatste houdt echter ook in dat het kind een idee heeft van wat mag verwacht worden. Voor vele kinderen is dat precies het leerproces dat ze zullen nodig hebben: het opdoen van ervaringen. Kinderen die geen of te weinig probleemgevoeligheid ontwikkelen zullen later veel last hebben om zelfstandig te leven. In onderwijssituaties zullen we kinderen meestal problemen aanbieden in de vorm van opdrachten. Dat houdt in dat ze niet probleemgevoelig moeten zijn; ze krijgen het probleem immers op een schoteltje aangeboden. Onderwijs waarin geen problemen worden aangeboden is niet vanzelfsprekend. Hoe organiseren we immers een schooldag tijdens dewelke we wachten tot er zich een probleem voordoet? Misschien is dat wel een belangrijke reden waarom transfer van het geleerde op school zo moeilijk te maken is naar het dagelijkse leven. Nood creëren om problemen te zien is een belangrijk aspect. Niet alles moet vooraf preventief gestructureerd worden. Er zijn best wel wat mogelijkheden waarbij dit kan gebeuren, maar eerst moeten we ze zelf zien, en en dat is een andere belangrijke voorwaarde er tijd willen voor maken. Al te vaak immers lossen we de onverwachte problemen zelf op om geen tijd te verliezen. Daardoor laten we echter belangrijke leerkansen liggen, houden we kinderen afhankelijk van ons en verliezen we pas echt tijd. via internet Denkstap 2: De probleemsituatie onderzoeken in al haar kenmerken Het kind heeft in de vorige fase ontdekt dat er een probleem is. Het evenwicht in de omgeving of in zichzelf is verstoord. Maar dat wil daarom nog niet zeggen dat het ook al kan aanduiden wat het probleem precies is. Daarvoor is er meer nodig. Het is winter. Ik heb het koud in huis. Er loopt een rilling over mijn rug. Ik ben me daarvan bewust (= probleemgevoeligheid), en stel me de vraag hoe dit komt. Daarvoor ga ik eerst goed waarnemen wat de huidige situatie aan kenmerken heeft, om daarna te besluiten waarom ik het koud heb. Dat kan o.a. zijn: o Ik kijk na of de verwarming hoog genoeg staat. o Ik controleer bij mezelf of ik warm genoeg ben aangekleed. o Ik denk na over wat ik daarnet at of dronk.(vb. Ik at net wat yoghurt, wat afkoelt) Wanneer een kind zich bewust is van een probleem, moet het leren op zoek te gaan naar de kenmerken die dit probleem kunnen veroorzaken. Dit denkproces vraagt de inzet van verschillende cognitieve functies: A.J. 2

3 - Het waarnemen op zich Wanneer ik goed waarneem, betekent dit dat ik van al mijn zintuigen gebruik maak om een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van wat er zich afspeelt. Daarnaast ga ik ook binnen in mezelf te rade wat er met me gebeurt of wat ik al weet over hetgeen ik waarneem. De zintuigen zijn het instrument langs waar ik informatie uit de buitenwereld krijg. Deze informatie gaat naar de hersenen en zal daar worden verwerkt. Het is dus van erg groot belang dat deze zintuiglijke waarneming goed verloopt. Sommige kinderen kunnen omwille van beperkingen in het gebruik van hun zintuigen moeilijk nauwkeurig waarnemen. Maar het is ook mogelijk dat kinderen die wel over al hun vermogens beschikken het toch niet doen omdat ze er de behoefte niet voor ontwikkelden. - oriënteren in tijd en ruimte In vele opdrachten spelen tijd en ruimte een belangrijke rol, en tezelfdertijd zijn precies deze twee elementen van een opdracht ontzettend moeilijk voor kinderen omdat ze een hoog abstractieniveau hebben. Bij oriëntatie in de ruimte leert het kind een standpunt in te nemen. Het gebruikt ofwel zichzelf als referentiesysteem de boom staat rechts van mij -, ofwel gaat het buiten zichzelf naar een hulpmiddel zoeken om de ruimte te beheersen ik situeer de onderlinge ligging van landen tegenover mekaar a.d.h.v. de windroos -. Ook tijd heeft verschillende aspecten. Er is de meetbare tijd, die mensen ontwikkelden om grip te krijgen op iets ongrijpbaars, en er is de tijd zoals we hem beleven. In dat laatste geval kan een uur zo voorbij zijn, of een eeuwigheid duren. Bij het opnemen van de elementen van een probleem zal hiermee rekening worden gehouden. - De elementen binnen het probleem benoemen Ook in deze fase, waarin het probleem nog volledig wordt onderzocht zonder dat we reeds naar oplossingen zoeken, zijn verbale begrippen van groot belang. We nemen iets waar en benoemen het. Als we wat we waarnemen niet kunnen benoemen, komen we reeds in de problemen, nog voor het starten van het oplossen van het probleem. In deze denkstap is het belangrijk dat het kind de woorden van de binnenkomende informatie kent, liefst in hun ruimste betekenis en ze kan relateren binnen het geheel van de informatie. Hier kunnen de eerste problemen zich reeds voordoen, en wel vanuit twee verschillende oorzaken: o Kinderen die de informatie ontvangen in een andere taal dan hun moedertaal; o Taalarme kinderen die weinig taal beheersen, ondanks het feit dat de instructie in hun moedertaal wordt gegeven. - Het vasthouden van de gegevens Enerzijds betreft het hier het inzicht dat bepaalde kenmerken van de gegevens essentieel zijn en niet kunnen worden veranderd zonder het gegeven zelf te veranderen een vierkant moet 4 gelijke zijde en 4 rechte hoeken hebben -; anderzijds zal het kind de verschillende gegevens die noodzakelijk zijn om een probleem op te lossen tezelfdertijd moeten kunnen bijhouden het grote, ronde, gele logiblok -. A.J. 3

4 Denkstap 3: Het probleem en het doel bepalen Deze denkstap bevat twee elementen. De eerste is het probleem bepalen. Het is immers niet omdat we weten dat er een probleem is, dat we ook de vinger op de wonde kunnen leggen. Nemen we onszelf maar even als voorbeeld: Meestal bestaat een probleem binnen een relatie al een tijdje vooraleer we er ons bewust van zijn. Op dat ogenblik weten we dat er een probleem is (denkstap I). Maar daarom kunnen we de vinger nog niet op de wonde leggen. Op de vraag Maar wat is er dan?, is het antwoord aanvankelijk vaak Ik weet het (nog) niet, maar er scheelt iets. Als het probleem duidelijk is, dan kunnen we eindelijk beslissen wat een goede oplossing ervoor kan zijn: de doeldefinitie kan nu gebeuren. Dat vraagt van het kind een gerichtheid om het doel te bepalen. Sommige kinderen stoppen al vlug bij het vaststellen van het probleem. Daarnaast is een scherp voorstellingsvermogen een belangrijke eigenschap. Het kind moet zich immers een resultaat voorstellen dat er nog niet is. Ook dit is weer een abstracte oefening. cartoon Peter Sackx Denkstap 4: Een plan uitwerken om een doel te bereiken Eenmaal het doel is bepaald, kan de weg worden uitgetekend om het te bereiken. We spreken over het uitwerken van een plan. Ook dit veronderstelt weer een goed ontwikkeld voorstellingsvermogen, tenzij het doel reeds in model bestaat. Het is belangrijk als leerkracht dit onderscheid te maken. Om een plan te kunnen maken zal het kind het probleem verinnerlijken. Bij de opdracht teken een vierhoek met vier gelijke zijden en vier rechte hoeken is de kans groot dat men het eerst in zijn hoofd gaat tekenen, alvorens het op papier te zetten. Denkstap 5: Wat onder al het denkwerk verborgen ligt Eigenlijk is alles nu klaar om aan het echte werk te beginnen, nl. het omzetten van het vooropgestelde doel tot een antwoord op het probleem. Er is reeds heel wat denkwerk uitgevoerd in de vorige fasen, en toch kan het nog steeds fout lopen. Het kind moet nog zoveel cognitieve functies inzetten, dat een kleine fout vlug is gemaakt en tot een verkeerd antwoord op het probleem leidt. Het cognitieve werk dat nog moet worden verricht situeert zich op twee terreinen: o op de elementen van de opdracht zelf. Dit betekent dat met al de verzamelde gegevens tijdens de uitwerking van het plan nog allerlei moet gebeuren. A.J. 4

5 o op het terrein dat nog niet in beeld kwam en dat vanuit het voorstellingsvermogen invulling moet krijgen. Tijdens het denkwerk dat het kind ontwikkelt om tot een oplossing te komen, zal het allerlei bewerkingen doen met de verzamelde gegevens: het zal vergelijken, verbanden leggen en uit de directe gegevens logische gevolgen trekken. Maar heel dikwijls zal het kind de waargenomen gegevens moeten durven verlaten en vanuit eerdere ervaringen en opgeslagen kennis veronderstellingen maken om tot een goede oplossing van een probleem te komen. cartoon Peter Sackx Denkstap 6: En nu nog de oplossing weergeven Het antwoord zit klaar in het hoofd van het kind. Het komt er enkel nog op aan om het even te geven. Voor sommige kinderen is dit vlugger gezegd dan gedaan, omdat verschillende cognitieve functies ook hier weer op de juiste wijze moeten worden ingezet. - communiceren vanuit verschillende standpunten: Wanneer je bij ons in het dorp komt, op het dorpsplein, dan vind je op de hoek een apotheek. Rechts ervan is een smal straatje. In het voorlaatste huis op de rechterkant mag je steeds binnenspringen voor een babbel. Een leuke boodschap, tenzij je niet weet in welk dorp ik woon. Kinderen die egocentrisch communiceren zijn er meestal van overtuigd dat hun antwoord ook het enig mogelijke is. Dit heeft niets met onverdraagzaamheid te maken. Het kind kan alleen niet vanuit het andere oogpunt de andere oplossing evalueren. Een goed antwoord is een antwoord dat alle elementen bevat die nodig zijn opdat de ontvanger ervan het begrijpt. - Gericht beslissen: Een kind dat gericht beslist, heeft het ganse denktraject bewust doorgemaakt. Het heeft de verschillende stappen op logische wijze gezet en kan nu met grote zekerheid het juiste antwoord formuleren. Het tegengestelde van gericht beslissen is gissen en missen. Op zich is dat vaak een goede strategie, op voorwaarde dat het kind telkens uit zijn missen de nodige lessen trekt. - de juiste woorden gebruiken: Ik sta op de speelplaats en vraag aan een kind hoe ik bij het bureau van de schooldirecteur kom. Het denkt lang na, en zegt dan: Ik zal even mee gaan. De oplossing zit duidelijk in zijn hoofd. Het is nu nog belangrijk dat het kind ze op een verstaanbare wijze kan uitdrukken. Goede verbale mogelijkheden zijn belangrijk om een A.J. 5

6 antwoord uit te drukken. Ze geven de mogelijkheid om mensen, voorwerpen, gebeurtenissen van elkaar te onderscheiden, maar ook om processen te beschrijven, zowel abstracte als zeer concrete. Belangrijk hierbij zal tevens zijn dat het antwoord nauwkeurig wordt geformuleerd. Denkstap 7: Wat leer ik uit dit leerproces? Het probleem is opgelost! Boeken dicht, wordt dan gedacht en in de praktijk gebeurt dat vaak. Ook in het onderwijs. En toch Als het echt enkel gaat om het oplossen van het probleem, dan kunnen we hier stoppen. Laten we er ons dan wel sterk van bewust zijn dat we elke keer opnieuw een unieke leerkans laten liggen. Deze leerkans zit verwoord in de term leren leren. Het is op de keper beschouwd de enige garantie die de opvoeder heeft dat het kind uit al het werk ook heeft geleerd naar de toekomst toe. Zonder dit is leren bijna niet zinvol meer. Hierbij kan volgende matrix een handig werkinstrument zijn: Taakaanpak Zelfsturing product proces De termen hebben elk hun betekenis: Product: Reflecteren over het product betekent dat het eindresultaat van het werk vergeleken wordt met het vooropgestelde doel en er geëvalueerd wordt of het oorspronkelijke probleem ook daadwerkelijk is opgelost. Proces: reflecteren over het proces betekent dat we nadenken over en conclusies trekken uit de wijze waarop het werk verliep dat gedaan werd om het uiteindelijke product te bereiken. Taakaanpak: Reflecteren over taakaanpak is nadenken over en conclusies trekken uit de wijze waarop de taak of het probleem werd uitgewerkt. Denken over taakaanpak richt zich op de taak. Werden alle voorwaarden die de opdracht in zich droeg om te kunnen slagen, ook goed ingevuld? Zelfsturing: Reflecteren over zelfsturing is nadenken over en conclusies trekken uit de wijze waarop iemand zichzelf stuurt binnen een opdracht of probleem. Denken over zelfsturing richt zich op de persoon die de opdracht uitvoert? Tot slot Voor vele kinderen hebben wij het niet nodig inzicht te hebben in het cognitief functioneren bij het oplossen van een opdracht of een probleem. Ze leren haast zonder ons. Maar kinderen die het moeilijker hebben, hebben recht op leerkrachten die zeer goed bewust zijn van wat er van hen wordt gevraagd. Zeven denkstappen om een probleem op te lossen kan daarbij een hulpmiddel zijn. Voor meer informatie over het boek en het gedachtegoed van waaruit het vertrekt kunt u terecht op A.J. 6