QUICK SCAN OOSTELIJK WEST-FRIESLAND AAC PUBLICATIES 4 DRS. S. LANGE DRS. J.P. FLAMMAN DRS. E.A. BESSELSEN DRS. H. VAN LONDEN

Transcriptie

1 QUICK SCAN AAC PUBLICATIES 4 OOSTELIJK WEST-FRIESLAND DRS. S. LANGE DRS. J.P. FLAMMAN DRS. E.A. BESSELSEN DRS. H. VAN LONDEN AMSTERDAMS ARCHEOLOGISCH CENTRUM UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM Mei 2001

2 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam COLOFON Quick Scan Oostelijk West-Friesland Auteurs: S. Lange, J.P. Flamman, E.A. Besselsen en H. van Londen in opdracht van provincie Noord- Holland AAC, Amsterdam 2001 ISSN Amsterdams Archeologisch Centrum Nieuwe Prinsengracht VZ Amsterdam 2

3 Quick Scan Oostelijk West-Friesland INHOUDSOPGAVE Voorwoord 5 Samenvatting 7 1. Inleiding Het onderzoeksgebied Gebiedsomschrijving 2.2 Prehistorisch en historisch landgebruik 2.3 Huidig grondgebruik 3. Verstoring Erosie van het veen 3.2 Land- en tuinbouw 3.3 Ruilverkaveling 3.4 Effecten van de ruilverkavelingen op het archeologisch bodemarchief Formatted: Bullets and Numbering Formatted: Bullets and Numbering Formatted: Bullets and Numbering 4. Landschapsgenese: korte ontstaansgeschiedenis van het Westfriese kleilandschap Archeologie Locatiekeuzefactoren 5.2 Archeologische monumentenzorg Formatted: Bullets and Numbering 6. Verricht onderzoek Onderzoeksintensiteit 6.2 Bewoningsmodellen 7. Gespecificeerd verwachtingsmodel Onderzoeksdoelen 7.2 Prehistorische periode 7.3 Middeleeuwen Formatted: Bullets and Numbering 8. Resultaten van de Quick Scan Wetenschappelijk onderzoek en AMZ doelen Te verwachten ontwikkeling 9.2 Toekomstig onderzoek 9.3 AMK doelen 9.4 AMZ doelen Formatted: Bullets and Numbering Literatuur 34 Lijst van gebruikte afkortingen 38 Lijst van afbeeldingen en tabellen 38 Verklarende woordenlijst 39 Bijlagen Bijlage 1: Overzichtskaart van de onderzoeksdichtheid in de verschillende deelgebieden. Bijlage 2: Overzichtskaart van de opgravingslocaties en AMK terreinen en het bewoningsmodel voor de b ronstijd. Bijlage 3: Kopie van de originele kaart van Bakker (1967) met de verspreiding van prehistorische objecten in Westfriesland-Oost. 3

4 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 4

5 Quick Scan Oostelijk West-Friesland VOORWOORD In opdracht van de provincie Noord-Holland heeft het Amsterdams Archeologisch Centrum (AAC) een Quick Scan voor het oostelijke deel van West-Friesland uitgevoerd. Een Quick Scan is een inventarisatie van bekende gegevens in de vorm van een bureaustudie, vergelijkbaar met een Standaard Archeologische Inventarisatie (SAI). Het verschil tussen een Quick Scan en een SAI ligt in de benadering van het onderzoek. Bij een Quick Scan worden geïnventariseerde terreinen gecombineerd met aanvullende gegevens over bestaande, regionale bewoningsmodellen, hypothesen en vraagstellingen en worden kennis en kennislacunes voor het betreffende gebied in kaart gebracht. De lange onderzoekstraditie van het Instituut voor Pre- en Protohistorie (IPP), het huidige AAC, in het oostelijke deel van West-Friesland vormde een geschikt kader voor dergelijk onderzoek. Vanaf de oprichting van het IPP in 1951 zijn medewerkers van het instituut vrijwel continu bij archeologisch onderzoek in oostelijk West-Friesland betrokken. 1 Aanleiding voor de Quick Scan was de partiële herziening van het streekplan, waarin de polder Het Grootslag wordt aangewezen als concentratiegebied voor glastuinbouw. Door middel van een Quick Scan is het mogelijk de stand van kennis of status quo wat betreft bewoningsmodellen, onderzoeksintensiteit en archeologische verwachting in kaart te brengen en een aanzet te geven voor selectiecriteria betreffende beleids- en beheersmaatregelen in het teken van de Archeologische Monumenten Zorg (AMZ). Bovendien heeft recent archeologisch onderzoek in Medemblik en Andijk opnieuw aangetoond dat de ruilverkaveling in het gebied minder ingrijpende gevolgen voor het aanwezige bodemarchief heeft, dan werd aangenomen. 2 De resultaten maken een herwaardering van oostelijk West-Friesland noodzakelijk. Veel informatie die voor de Quick Scan werd gebruikt, is afkomstig uit de dissertatie van De Vries-Metz (1993). Daarnaast hebben de contacten tussen Archeologisch Adviesbureau RAAP, vooral in de persoon van Carla Soonius en Jan-Albert Schenk, en het AAC tot een goede samenwerking in het oostelijke gebied van West-Friesland geleid, wat onder and ere tot uiting komt in het uitwisselen van informatie over vindplaatsen in het kader van de Archeologische Monumenten Kaart (AMK). Onze dank gaat uit naar de collega s van het AAC die door hun lokale en regionale kennis een waardevolle bijdrage aan het onderzoek hebben geleverd, in het bijzonder Jan Besteman, Jan Albert Bakker en Maarten de Weerd. Het projectteam voor de uitvoering van de Quick Scan bestond uit: Silke Lange - Bureauonderzoek, analyse en rapportage Jeroen Flamman - Kartografie, redactie Elles Besselsen - Kartografie, redactie en opmaak Heleen van Londen - Wetenschappelijke begeleiding 1 De Vries-Metz 1993, p. 6 2 Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen

6 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 6

7 Quick Scan Oostelijk West-Friesland SAMENVATTING Dit rapport bevat de resultaten van een bureauonderzoek, de zogenoemde Quick Scan, die voor het oostelijk deel van West-Friesland werd uitgevoerd door het Amsterdams Archeologisch Centrum (AAC) van de Universiteit van Amsterdam in opdracht van de provincie Noord- Holland. Aanleiding van het onderzoek is de partiële herziening van het streekplan waarbij Het Grootslag als concentratiegebied voor de glastuinbouw werd aangewezen. Een Quick Scan is een inventarisatie van bekende gegevens, vergelijkbaar met een Standaard Archeologisch Onderzoek (SAI), maar met een wezenlijke aanvulling, namelijk de toevoeging van bewoningsmodellen en de kennis en kennislacunes waarop deze gebaseerd zijn. Tevens biedt de Quick Scan de mogelijkheid om de aanwezige kennis, ontstaan door jarenlang regionaal onderzoek van het AAC in oostelijk West-Friesland 3 te benutten voor AMZ-doelen. Het resultaat van de Quick Scan is een inventarisatie van: - bekende archeologische vindplaatsen (gebaseerd op AMK en luchtfoto s); - archeologische opgravingen; - bestaande bewoningsmodellen en hypothesen; - kennis en kennislacunes van de bewoningsgeschiedenis van de regio; - (mate van) verstoring van het archeologisch bodemarchief door ruilverkaveling. De resultaten dienen als uitgangspunt voor provinciaal archeologisch beleid in de zin van: - een gespecificeerd, gebiedsgericht verwachtingsmodel op regionaal niveau, - adviezen voor beleidsvorming in verband met selectiecriteria, behoud- en beheersmaatregelen, - adviezen voor aansturing van archeologisch onderzoek op provinciaal niveau (in de vorm van Programma van Eisen voor gemeenten). RESULTATEN VAN DE QUICK SCAN Overzichtskaart van archeologische terreinen die op de huidige AMK vermeld staan, verricht archeologisch onderzoek en archeologische terreinen die niet op de huidige AMK aangegeven zijn Het inventariserend onderzoek heeft een kaart opgeleverd met archeologische terreinen in oostelijk West-Friesland die niet op de huidige AMK vermeld staan. De gegevens zijn afkomstig van het onderzoek van De Vries-Metz (1993) over Remote sensing in oostelijk West- Friesland. De selectie van de terreinen die wél op de huidige AMK staan, is vooral gebaseerd op onderzoeksintensiteit en wetenschappelijke belangstelling die het betreffende gebied toekomt. Dit geldt vooral voor de polder Het Grootslag. De verspreiding en het aantal archeologische opgravingen bevestigt deze aanname, zoals op de overzichtskaart te zien is. Kwaliteit en kwantiteit van het archeologische bodemarchief De kwaliteit en kwantiteit van archeologische sporen is vooral beïnvloed door de werkzaamheden in het kader van de ruilverkavelingen die in oostelijk West-Friesland plaatsvonden. Om de infrastructuur te verbeteren en de agrarische productiviteit te verhogen, zijn sloten gedempt, terreinen geëgaliseerd en is gediepploegd. Tevens is het grondwaterpeil verlaagd voor een verbetering van de waterhuishouding. De Vries-Metz heeft herhaaldelijk gezegd dat de verstoringen in het kader van de ruilverkavelingen relatief zijn en de effecten minder ingrijpend op het archeologische bodemarchief zijn geweest dan tijdens de uitvoering werd aangenomen. Archeologisch onderzoek ná de ruilverkaveling in 1996 en 1999 heeft deze aanname bevestigd en heeft een herwaardering van de archeologische verwachting noodzakelijk gemaakt. 4 Op de overzichtskaart zijn de clusters met bewoningssporen uit de bronstijd te herkennen die recentelijk tijdens proefsleufonderzoek aan het licht kwamen en nieuwe inzichten over de kwaliteit en kwantiteit van archeologische sporen in het gebied hebben opgeleverd. Vergelijkend 3 Vooral het onderzoek van Bakker, Besteman, De Vries-Metz, de Weerd en Therkorn 4 Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen

8 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam kaartonderzoek heeft aangetoond dat minder verstoorde terreinen kunnen worden getraceerd aan de hand van de ligging van niet gedempte hoofdsloten en wegen. Daar waar oude (dus voor de ruilverkaveling bestaande) verkavelingspatronen grotendeels gehandhaafd bleven, zijn minder verstoringen te verwachten dan op plaatsen waar sloten werden gedempt. Ook zijn niet alle terreinen geëgaliseerd en is niet overal even diep geploegd. De verstoringen door de ruilverkavelingen blijken lokaal verschillend te zijn. Daarentegen zijn terreinen die in verband met de teelt van bloembollen werden omgezet, volledig verstoord. Een belangrijke gidslaag, die op de aanwezigheid van daar onderliggende archeologische sporen kan duiden, is een verploegde, middeleeuwse akkerlaag met veenrestanten. Door Ente wordt deze laag als baggerlaag omschreven. 5 Kennis en kennislacunes van de bewoningsgeschiedenis van oostelijk West -Friesland Er is weinig bekend over de neolithische periode, voorafgaande aan de bronstijdbewoning in oostelijk West-Friesland. Hetzelfde geldt voor de (vroege) Middeleeuwen. De meeste kennis over de bewoningsgeschiedenis van oostelijk West-Friesland stamt van archeologische opgravingen in de polder Het Grootslag. Tijdens de ruilverkaveling is een aantal vindplaatsen uit de bronstijd opgegraven, die het beeld van de bewoning sterk heeft beïnvloed. Bijna alle gegevens zijn afkomstig van opgravingen in Het Grootslag, deze vormen de basis voor een bewoningsmodel voor de bronstijd, waarbij een diachrone ontwikkeling binnen de regio wordt verondersteld. De overige delen van oostelijk West-Friesland zijn minder intensief onderzocht. Bewoningsmodellen Er bestaat een bewoningsmodel voor de bronstijd in oostelijk West-Friesland, ontwikkeld door IJzereef en Van Regteren Altena (1981, 1988). Het model veronderstelt een diachrone ontwikkeling van de bewoning in de bronstijd binnen het gebied, betreffende zowel economie en samenleving als ook grafbestel en nederzettingspatronen. Tevens veronderstellen de onderzoekers een aantal bewoningskernen rondom open water, het voormalige Wieringermeer. De bewoningskernen liggen op een afstand van drie á vier kilometer en zijn afgeleid aan de hand van grafheuvelconcentraties in het onderzoeksgebied. Voor bewoning gedurende het neolithicum, de ijzertijd en Romeinse ijzertijd zijn geen bewoningsmodellen of hypothesen ontwikkeld. Voor de middeleeuwse periode bestaat geen bewoningsmodel, wel een aantal hypothesen over de verspreiding van de middeleeuwse bewoning vanuit de randzone van het IJsselmeer (Besteman 1994). Advies: wetenschappelijk archeologisch onderzoek Toekomstig wetenschappelijk onderzoek dient aan te sluiten aan de bestaande kennis over de bewoningsgeschiedenis met vraagstellingen die gericht zijn op het aanvullen van kennislacunes. Voor de neolithische en (vroeg)middeleeuwse periode wordt geadviseerd inventariserend onderzoek uit te voeren, om meer gegevens over de bewoningsgeschiedenis te verzamelen. Voor de bronstijd zou toekomstig archeologisch onderzoek moeten aantonen, in hoeverre het bewoningsmodel van IJzereef en Van Regteren Altena op andere delen van oostelijk West- Friesland van toepassing is en hoe gedifferentieerd de bewoning ten tijden van de bronstijd was. In gebieden waar geen archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden, zoals in de polder De Drieban, is inventariserend onderzoek nodig om vindplaatsen in kaart te brengen en in de toekomst hypothesen over bewoningsgeschiedenis van het betreffende gebied mogelijk te maken. De resultaten van de Quick Scan tonen aan dat vooral behoefte bestaat aan kennis over de relatie tussen grafbestel en nederzetting, offsite- structuren en landgebruik als ook over de vraag naar herkomst van de immigranten aan het begin van de vroege bronstijd. Bovendien blijkt een kennislacune te bestaan wat betreft het einde van de bronstijdbewoning en het verlaten van het oostelijke deel van West-Friesland. 5 Ente

9 Quick Scan Oostelijk West-Friesland Lokale case-studies, zoals die in Het Grootslag, zijn nodig, om kennislacunes aan te vullen en beleids- en beheersmaatregelen in het teken van AMZ -doelen te kunnen aansturen. Advies: beleid en beheer Geadviseerd wordt de terreinen die niet op de huidige AMK vermeld staan (na een eventuele toetsing) aan de huidige AMK toe te voegen. De resultaten van de Quick Scan dienen ter ondersteuning van provinciaal archeologische beleids- en beheersmaatregelen. In verband met AMZ-doelen voor het ontwikkelen van selectiecriteria ten behoeve van behoud en beheer van archeologische vindplaatsen op provinciaal niveau en ter ondersteuning van provinciaal beleid in de richting van gemeentelijk beleid. In verband met wetenschappelijk onderzoek kan de Quick Scan dienen als basis voor het aansturen van archeologisch onderzoek, vooral in het kader van Programma van Eisen (PvE) door de provincie. 9

10 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 10

11 Quick Scan Oostelijk West-Friesland 1. INLEIDING In opdracht van de provincie Noord -Holland, afdeling Zorg, Welzijn en Cultuur, heeft het AAC een Quick Scan uitgevoerd voor het oostelijke deel van West Friesland met de nadruk op het gebied tussen Wervershoof, Andijk en Stedebroec: de polder Het Grootslag. Aanleiding was de partiële streekplanherziening waarin Het Grootslag werd aangewezen als glastuinbouwlocatie. 6 Ondanks dat glastuinbouw diepgaande gevolgen heeft voor het archeologisch bodemarchief, werd bij de streekplanherziening in eerste instantie geen rekening gehouden met aanwezige archeologische waarden. Aangenomen werd dat de grootschalige egalisatie van Het Grootslag in de jaren 70 het archeologisch bodemarchief volledig of tenminste zwaar verstoord heeft en dat de kans op de aanwezigheid van sporen en vondsten uit het verleden uitermate klein is. Recent archeologisch onderzoek in het gebied heeft daarentegen opnieuw aangetoond dat de lage verwachting bijstelling behoeft. In de zomer van 1999 werd de aanleg van een watertransportleiding tussen Wervershoof en Andijk archeologisch begeleid. Het onderzoek leverde sporen en vondsten uit de bronstijd en vroege Middeleeuwen op. Naast greppels en kuilen zijn zelfs relatief ondiepe sporen zoals paalgaten aan het licht gekomen. De verstoring van het archeologisch bodemarchief bleek plaatselijk en minder ingrijpend dan verwacht. 7 Op grond van de nieuwe inzichten betreffende kwaliteit en kwantiteit van archeologische sporen in het gebied, werd in december 1999 opdracht gegeven het archeologisch bodemarchief met behulp van een Quick Scan te herwaarderen. QUICK SCAN Het initiatief voor de Quick Scan is tot stand gekomen in overleg tussen de provincie Noord- Holland en het AAC in november Een Quick Scan is zowel een bestandsopname van de verspreiding van archeologische vindplaatsen als ook een inventarisatie en analyse van archeologische kennis binnen de grenzen van het onderzoeksgebied. De Quick Scan is een methode waarmee de plus -en minpunten met betrekking tot AMZ - doelen en wetenschappelijk onderzoek van het onderzoeksgebied in kaart worden gebracht. Aan de beoordelingscriteria ligt een kwalitatieve benadering ten grondslag, waarbij uitgegaan wordt van hiaten in kennis over de bewoning in het gebied. Vindplaatsen en terreinen met een archeologische verwachting worden beoordeeld aan de hand van de informatiewaarde van de vindplaats volgens Groenewoudt, waarbij de huidige kennisstand als uitgangspunt dient. De informatiewaarde van een vindplaats komt tot uitdrukking in de mate waarin een vindplaats als bron van nieuwe kennis over het verleden kan dienen. Het gaat daarbij zowel om de opvulling van hiaten in de kennis als om de mogelijkheden voor alternatieve interpretaties van het verleden 8. DOELSTELLINGEN Vijf hoofddoelen kunnen worden aangewezen omtrent de vragen: waar wat zit, óf er wat van bekend is en zo ja wát er dan van bekend is. - het in kaart brengen van de mate van verstoring van het archeologisch bodemarchief door cultuurtechnische ingrepen tijdens de ruilverkaveling; - het aanwijzen van kennislacunes binnen de bewoningsgeschiedenis (van alle perioden); - het in kaart brengen van de representativiteit van bestaande bewoningsmodellen voor het oostelijke gebied van West-Friesland; - het aanleveren van kennis/informatie in verband met beleidsadviezen en voor gemeentelijke invulling van PvE s; - het formuleren van adviezen in verband met een (her)waardering van terreinen voor AMZdoelen, aanleveren van informatie voor selectiedoeleinden. 6 Streekplan Noord-Holland-Noord Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen Groenewoudt

12 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 1.2 METHODIEK Het onderzoek van de Quick Scan bestaat uit bureauonderzoek waarbij bekende archeologische vindplaatsen en terreinen met een arch eologische verwachting in kaart worden gebracht. Daarbij wordt gekeken naar het in het verleden uitgevoerde onderzoek, de onderzoeksmethodiek, vraagstellingen, interpretaties en conclusies en de bestaande kennislacunes. Op deze manier wordt een kwalitatieve analyse toegepast, waarbij de toepasbaarheid van de bestaande, regionale bewoningsmodellen wordt getest. De resultaten van de Quick Scan dienen als basis voor het ontwikkelen van beleids- en beheersadviezen voor het archeologisch erfgoed in het gebied en als uitgangspunt voor toekomstig wetenschappelijk archeologisch onderzoek. Het bureauonderzoek is verdeeld in een inventarisatiefase en een analysefase. Inventarisatiefase In de inventarisatiefase werden alle bekende gegevens betreffende archeologische vindplaatsen per periode en per gebied, verricht onderzoek en vermelding van terreinen op de AMK in kaart gebracht. Naast de gegevens op de huidige AMK werd gebruik gemaakt van Archis, het centrale archiveringssysteem van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB). De gegevens werden geselecteerd om vervuiling van het kaartbestand tegen te werken. Archeologische opgravingen werden opgenomen, vondstmeldingen meestal buiten beschouwing gelaten. 9 Alle vindplaatsen die bekend zijn door Remote sensing in het oostelijke deel van West-Friesland, werden digitaal verwerkt op een overzichtskaart van het gebied. 10 Een belangrijk onderdeel vormde een literatuurstudie waaruit blijkt hoe de kennis over de prehistorische en (vroeg)middeleeuwse bewoning tot stand is gekomen, en welke gebieden minder intensief onderzocht zijn. Analysefase Uitgangspunt bij de analyse van de geïnventariseerde gegevens was de representativiteit van die gegevens en van de bestaande bewoningsmodellen en hypothesen, het ontstaan van beeldvorming, en kennis en kennislacunes binnen de bewoningsgeschiedenis van de regio. Op regionaal niveau werden de verstoringen van het archeologisch bodemarchief in kaart gebracht. Specifiek voor het oostelijke deel van West-Friesland gaat het daarbij om de effecten van de ruilverkavelingen. De activiteiten in het kader hiervan werden nader onderzocht om de verstoringen te kunnen traceren. Topografische kaarten van vóór de ruilverkavelingen werden met recente kaarten vergeleken, om een indruk te verkrij gen van de veranderingen in het gebied en de invloeden ervan op het archeologisch bodemarchief. Daarbij werd vooral gekeken naar veranderingen in wegen- en slotenpatronen. Uitgaande van de geïnventariseerde kennislacunes werden vraagstellingen ontwikkeld die in het licht staan van toekomstig onderzoek. De resultaten van de Quick Scan zijn in een digitaal databestand verwerkt en gevisualiseerd met behulp van Autocad en Adobe illustrator. In verband met de overzichtelijkheid van gegevens is een deel van de geïnventariseerde gegevens in vorm van tabellen in het rapport opgenomen. 9 In het systeem blijken diverse vondstmeldingen opgenomen te zijn, die in veel gevallen tot één vindplaats behoren. Een selectie van de meldingen was nodig, om verwarring te voorkomen en de echte vindplaatsen van onduidelijke waarnemingen te onderscheiden. 10 De Vries-Metz 1993,

13 Quick Scan Oostelijk West-Friesland 2. H ET ONDERZOEKSGEBIED 2.1 GEBIEDSOMSCHRIJVING Het onderzoekgebied ligt in oostelijk West-Friesland en wordt in het westen begrensd door de A7. Het gebied strekt zich uit over circa 200 km 2, gelegen tussen de grote gemeenten Hoorn, Medemblik en Enkhuizen. Als noordelijke grens wordt de Westfriese Omringdijk gezien. Binnen het onderzoeksgebied kunnen drie gebieden worden aangewezen die een grootschalige ruilverkaveling hebben ondergaan: De Drieban, Het Grootslag en Het Westwoud. Samen vormen de gebieden het meest oostelijke deel van West-Friesland tot aan het IJsselmeer bij Schellinkhout en Enkhuizen. De Westfrisiaweg doorsnijdt het onderzoeksgebied van west naar oost, met aan weerszijden aftakkingen in zuidelijke en noordelijke richting. Voor het onderzoek is het gebied onderverdeeld in vier deelgebieden: elk deelgebied kent een eigen geschiedenis wat betreft verricht archeologisch onderzoek, verstoringen in verband met infrastru cturele werkzaamheden (zoals in het kader van de ruilverkavelingen) en planologische bestemming. Gebied 1 Gebied 2 Gebied 3 Gebied 4 Polder De Vier Noorder Koggen Oost, met de gemeenten Hoorn, Medemblik, Noorder- Koggenland, Noorder- Koppenland, Wervershoof en Wognum. Het Westwoud, polder Schellinkhout en Oosterpolder met de gemeenten Drechterland en Wervershoof tot aan de grenzen van de gemeente Hoorn. Polder Het Grootslag met gemeenten Andijk, Drechterland, Enkhuizen en Stede Broec. Polder De Drieban m et de gemeente Venhuizen. De stedelijke bebouwing valt bij de Quick Scan buiten beschouwing, met uitzondering van de gebieden waar woningbouw pas ná de ruilverkaveling heeft plaatsgevonden. Bij de topografische kaarten gaat het om: - Kaartblad 14H Wervershoof/Medemblik, schaal 1: Kaartblad 20A Andijk/Enkhuizen, schaal 1: Kaartblad 19F Hoorn, schaal 1: Partiële herziening van het streekplan Dit voor de glastuinbouw aangewezen gebied ligt in deelgebied 3, binnen de gemeente Andijk, tussen de Kerksloot in het westen en de Kadijkweg in het oosten. Dwars door het aangewezen gebied loopt de Nieuwe Dijksloot en de Nieuwe Dijk (zie bijlage 1). 2.2 PREHISTORISCH EN HISTORISCH LANDGEBRUIK Het uiterlijk van het huidige landschap is niet altijd zo geweest. Het is ontstaan als gevolg van een eeuwenlang proces van landinrichting en landgebruik, vanaf de prehistorie tot heden ten dage. Ploegsporen op de hoger gelegen delen van de kreekruggen en op de flanken ervan getuigen van akkerbouwactiviteiten in de prehistorische periode. Waarschijnlijk behoorde emmertarwe tot één van de granen die werden verbouwd, zoals blijkt uit onderzoek naar macroresten van een aantal opgravingen. 11 Waarschijnlijk dienden de lager gelegen komgebieden als weideland voor het vee, waarbij vooral runderen maar ook schapen of geiten werden gehouden. Na de late bronstijd werd het gebied door vernatting en veengroei ongeschikt voor bewoning. In de Middeleeuwen veranderde de situatie en werd een begin gemaakt met de eerste grote ontginningen. Sloten werden gegraven en er ontstond een vaarpolder, waarbij de boerderijen lintvormig langs de hoofdwegen lagen. Het middeleeuwse verkavelingspatroon lag meestal dwars over de prehistorische verkaveling. De sloten liepen in een bocht om de terpjes uit de late bronstijd. Dit fenomeen is vaak nog zichtbaar op luchtfoto s. Ook de met humeus materiaal 11 O.a. Buurman

14 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam opgevulde daliegaten, die uit de Middeleeuwen dateren en gekoppeld worden aan kleiwinning, kunnen op luchtfoto s worden getraceerd. 12 Een groot deel van het gebied was oorspronkelijk vaarpolder, met name de polder Het Grootslag. Pas met de ruilverkaveling in de jaren 70 veranderde de vaarpolder in een rijpolder, doordat overtollige sloten werden gedempt, kavels bij elkaar werden gevoegd en het gebied infrastructureel werd ontsloten. 2.3 HUIDIG GRONDGEBRUIK Het oostelijke deel van West-Friesland kent in grote lijnen een agrarische bestemming. Op de betere tuinbouwgronden, de zavelig-zandige opvullingen van de kreekruggen, vindt sinds oudsher groente-, bloemen -, en bloembollenteelt plaats. Op deze gronden zijn ook boomgaarden te vinden. De kleiige delen zijn vooral in gebruik als grasland voor veehouderij. Het karakter van de lintvormige dorpen zoals Hoogkarspel, Zwaagdijk en Bovenkarspel is ook na de ruilverkavelingen behouden gebleven. De vooral tot agrarische bedrijven behorende bedrijfsterreinen liggen meestal direct naast de landbouwgronden of langs de hoofdas van het gebied, de Westfrisiaweg. Sinds de ruilverkavelingen zijn de gemeenten in het gebied flink uitgebreid. Daarbij gaat het vooral om nieuwbouwwijken en bedrijfsterreinen binnen de grotere plaatsen, zoals Hoorn, Medemblik en Enkhuizen. Het gebied ten zuiden van Medemblik, gemeente Noorder-Koggenland, tot aan Oostwoud en Midwoud, bestaat hoofdzakelijk uit grasland. Ten noorden van Hoorn richting Wijzend en Nibbixwoud liggen langgerekte kavels met boomgaarden voor de fruitteelt. Ook Het Westwoud kent een voornamelijk agrarische bestemming. In dit deel van oostelijk West-Friesland zijn bedrijven gevestigd die in verband staan met de secundaire verwerking en het transport van landbouwproducten uit de regio. Het Grootslag is een gebied waar vooral tuinbouw wordt bedreven, naast het verbouwen van groente zoals kool en prei, in toenemende mate ook van bloemen en bloembollen. In de partiële herziening van het streekplan (1999) heeft Het Grootslag een functie als concentratiegebied voor glastuinbouw gekregen. Het gebied werd tijdens de ruilverkaveling volledig ontsloten, waarbij infrastructurele maatregelen tot de aanleg van nieuwe doorgangswegen zoals de Gerrit de Vriesweg en de Gedeputeerde Laanweg hebben geleid. De ruilverkaveling heeft geleid tot herindeling van een aantal dorpen in Het Grootslag, waaruit de oprichting van de overkoepelende gemeente Stede Broec is voortgekomen. In grote lijnen heeft De Drieban na de ruilverkaveling in de zestiger jaren zijn bestemming als graslandgebied voor de veeteelt behouden. Daarnaast vindt op kleinere schaal groente- en bloementeelt plaats. 12 Daliegaten zijn kleiputten waaruit tot in de Nieuwe tijd klei gewonnen werd, goed te herkennen op de luchtfoto s die tijdens de ruilverkaveling in de jaren 70 van het gebied werden genomen (zie de Vries- Metz, 1993). 14

15 Quick Scan Oostelijk West-Friesland 3. VERSTORING 3.1 EROSIE VAN HET VEEN Ten gevolge van de erosie van het veen is een groot deel van de vroegmiddeleeuwse bewoningssporen verloren gegaan. Met de toenemende landbouwactiviteiten in de Middeleeuwen kon het veen oxideren en werden vroegmiddeleeuwse grondsporen verploegd. Dit betreft vooral het meest oostelijke deel van West-Friesland. Verder naar het westen is de conservering van vroegmiddeleeuwse en laatmiddeleeuwse sporen beter. 13 Over de vroegmiddeleeuwse bewoningslagen is door de Zuiderzee in dit gebied een laag klei afgezet, de zogenoemde kiekklei. Ente beschrijft een baggerlaag, die direct onder de bouwvoor ligt. Deze humeuze donkergrijsbruine tot zwarte laag representeert restanten van het veen en is indicatief voor de aanwezigheid van archeologische bewoningslagen 14. Tijdens het onderzoek in verband met de archeologische begeleiding van het waterleidingstracé tussen Andijk-West en Wervershoof is de baggerlaag een aantal keren aangetroffen. Daarbij konden telkens archeologische sporen uit de bronstijd onder de laag worden waargenomen en fungeerde de door Ente beschreven laag als gidslaag. 3.2 LAND- EN TUINBOUW Gezien de economische ontwikkelingen in de regio verschuift het accent binnen de agrarische bestemming steeds meer in de richting van de bloembollensector. In gebieden zoals De Drieban en Het Westwoud worden terreinen die als grasland in gebruik zijn, tijdelijk verhuurd aan bloembollenbedrijven. 15 In verband met ziektes mogen sommige soorten, zoals tulpen, niet meer dan twee jaar op hetzelfde terrein worden verbouwd, daarna wordt de grond opnieuw als grasland in gebruik genomen. Voor het archeologisch bodemarchief betekent de tijdelijke bloembollenteelt een acute verstoring. Om de grond voor de bloembollenteelt gereed te maken, wordt het grasland gescheurd en geëgaliseerd, waardoor hoger gelegen sporen worden verploegd. Vaak worden de terreinen tot een diepte van twee meter omgezet. Aanwezige archeologische sporen en vondsten worden zo onherroepelijk vernietigd. In de herziene versie van het streekplan heeft het gebied van Het Grootslag een glastuinbouwbestemming gekregen. De verstoring door het plaatsen van kassen, vaak gepaard gaande met het heien van palen en verharden van bedrijfsterreinen, zal in de toekomst naast het egaliseren en draineren van de grond, één van de voornaamste bedreigingen voor het bodemarchief in dit deel van West-Friesland vormen. 3.3 RUILVERKAVELING Bijna hectare grond werden in de afgelopen dertig jaar ruilverkaveld, onderverdeeld in drie gebieden (De Vries-Metz 1993): - De Drieban, circa 2356 ha; - Het Grootslag, circa 6115 ha; - Het Westwoud, circa 3030 ha. Voor een onderzoek naar de effecten van de ruilverkaveling op het archeologisch bodemonderzoek is kennis over de methoden en technieken bij de uitvoering van herinrichtingswerkzaamheden onmisbaar. Archeologisch onderzoek ná de ruilverkaveling heeft 13 Er wordt onderscheid gemaakt tussen vroege middeleeuwen tot 1050 en late middeleeuwen (na 1050) volgens het Archeologisch Basis Register van ARCHIS (tabel 13) 14 De term baggerlaag komt voort uit de gewoonte de sloten jaarlijks te schonen en de bagger als bemesting op de akkers op te brengen (zie Ente 1963). Volgens C. Soonius (RAAP, mondelinge mededeling) gaat het bij de baggerlaag zoals Ente ze omschrijft om een akkerlaag met verploegde veenrestanten. 15 De Vries -Metz 1993 beschrijft deze traditie als de rijzende bloembollenkraam 15

16 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam aangetoond dat de verstoring relatief is. 16 De mate van verstoring verschilt van plaats tot plaats en is afhankelijk van diverse factoren. Maatregelen in verband met de ruilverkaveling bestonden uit: - het verlagen van het grondwaterpeil; - het graven, dempen en/of rechttrekken van sloten; - infrastructurele aanpassingen zoals de aanleg van verbindingswegen; - egalisatie; - het omzetten van gras- in akkerland en diepploegen van terreinen. De grootste cultuurtechnische ingrepen vonden plaats in de polder Het Grootslag, alwaar de prehistorische sporen door de egalisatiewerkzaamheden aan het oppervlak kwamen te liggen. Op de luchtfoto s uit die tijd zijn deze sporen duidelijk te herkennen. 17 De toendertijd ingevoerde peilverlaging vormt sindsdien een sluipende bedreiging voor het archeologische bodemarchief en vooral voor de conservering van organische resten (zoals hout en andere ecologische materiaalgroepen). Plaatselijke veenrestanten zoals aangetroffen ten zuiden van de Gedeputeerde Laanweg tussen Andijk en Wervershoof 18 zullen verder oxideren en tenslotte verdwijnen. Door de egalisatie van terreinen werden prehistorische en nog aanwezige (vroeg)middeleeuwse sporen op de hoger gelegen kreekruggen vaak afgetopt. Het graven van nieuwe sloten en het aanleggen van nieuwe wegen heeft het bodemarchief met name plaatselijk totaal verstoord. Met het materiaal uit de nieuw gegraven sloten werden overtollige sloten gedempt. Een deel van de oude sloten werd rechtgetrokken of/en verbreed. De ruilverkaveling resulteerde in een agrarisch productief landschap, waarbij een groot deel van het cultuurhistorische landschap verloren ging. Hieronder volgt een korte beschrijving van de verstoringen per gebied, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen algemene verstoringen, vaak plaatselijk en op particulier initiatief, en verstoringen die in het kader van een ruilverkaveling te zien zijn. Verstoringen op lokaal niveau, meestal particuliere terreinen - Diepploegen: grondsporen blijven vaak gespaard door de aanwezigheid van een beschermend baggerdek 19 dat de daaronder liggende archeologische sporen als het ware afdekt. Bovendien is de verstoring sterk afhankelijk van de ploegdiepte en de dikte van de toplaag. - Ontzanding: totale vernietiging, ook van dieperliggende grondsporen. Maatregel ten behoeve van de bollenteelt. Vooral terreinen waarvan de grond door intensieve teelt uitgeput is geraakt, worden ontzand. Voorbeelden hiervan zijn oude bollenvelden. Een inventarisatie van deze terreinen is nodig om te achterhalen, welke vindplaatsen op korte termijn bedreigd worden in verband met zandwinning (ontzanding). - Tuin/glasbouw: relatieve verstoring, afhankelijk van de aanleg en constructie van de kassen (worden heipalen in de grond geplaatst en op wat voor een diepte, wordt het oppervlak gedraineerd, enz.). 20 Ruilverkaveling In het kort worden de drie ruilverkavelingen per deelgebied beschreven. Toponiem: Het Westwoud, deelgebied 2 Oppervlakte: 3030 ha Periode: 1972 tot Relatieve verstoring van het archeologisch bodemarchief. Grondbewerking is hier minder drastisch dan in Het Grootslag. Voor een verbetering van de waterhuishouding vond een peilverlaging plaats en voor verbreding van percelen werden bestaande sloten gedempt. Bij de 16 Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen 1999, Soonius en De Rooij De Vries-Metz Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen zie ook IJzereef en Regteren Altena 1991, pag Flamman, Van Londen

17 Quick Scan Oostelijk West-Friesland ruilverkaveling werd voor een deel rekening gehouden met cultuurhistorische waarden, zoals de oorspronkelijke verkaveling in het gebied. De laatste jaren wordt veel land geëgaliseerd en gediepploegd op particulier initiatief. De mate van de verstoringen zijn daardoor moeilijk te traceren. Toponiem: Het Grootslag, deelgebied 3 Oppervlakte: ca ha Periode: vanaf 1972 tot De cultuurtechnische ingrepen zijn in dit gebied, vergeleken met De Drieban en Het Westwoud, het grootst. De ruilverkaveling heeft directe gevolgen voor de stratigrafisch hoger gelegen archeologische waarden. Op sommige plaatsen werden grondsporen getopt, op lager gelegen plekken juist bedekt door van elders aangevoerd materiaal. 21 Door het dichtschuiven van sloten met onder andere vlak ernaast gelegen grond, werden sporen vaak vernietigd. In verband met de waterbeheersing werd het grondwaterpeil verlaagd. Met behulp van luchtfoto s werden de sporen op de vers geploegde akkers in kaart gebracht. Een deel van deze waarnemingen staat vermeld op de AMK. Toponiem: De Drieban, deelgebied 4 Oppervlakte: ca ha Periode: vanaf 1953 tot Relatieve verstoring van het archeologisch bodemarchief. In verband met het hoofd gebruik van het gebied als grasland voor vee, werden terreinen meestal niet gediepploegd. Eén van de doelen van de ruilverkaveling was de verlaging van het grondwaterpeil, waarbij men een buisdrainage heeft aangelegd voor detailontwatering. 22 De percelen werden verbreed door overtollige sloten te dempen. Tijdens de eerste ruilverkaveling werd geen rekening gehouden met archeologische of historische waarden. Wel werd aandacht geschonken aan enkele cultuurhistorische elementen, zoals het behoud van de boomgaarden in het zuidoostelijke deel op de zandige zavelruggen en de bescherming van de rietkraag bij Schellinkhout. Tijdens de ruilverkaveling werden geen luchtfoto s genomen. 3.4 EFFECTEN VAN DE RUILVERKAVELINGEN OP HET ARCHEOLOGISCH BODEMARCHIEF Ondanks de verschillen tussen de vier deelgebieden met betrekking tot de omvang en intensiteit van de ruilverkaveling kan een aantal hoofdlijnen worden uitgezet die in relatie staat tot de huidige kwaliteit en kwantiteit van archeologische sporen in de grond. Tijdens de ruilverkavelingen werd ervan uitgegaan dat de archeologie in het gebied, met name in Het Grootslag, voorgoed verdwenen zou zijn. Recentelijk uitgevoerd archeologisch onderzoek in Het Grootslag heeft bevestigd dat de archeologische verwachting een bijstelling behoeft: de effecten van de ruilverkaveling verschillen per gebied en zijn sterk afhankelijk van de intensiteit van uitvoering. Ook op de luchtfoto s die ná de ruilverkavelingen genomen werden, konden archeologische sporen worden waargenomen. 23 De meest ingrijpende, en zodoende verstorende werkzaamheden hebben in Het Grootslag plaatsgevonden. Reden was de verandering van de polder van vaarpolder in een rijpolder. Talrijke sloten werden dichtgegooid met materiaal uit de omgeving. Wat verstoring en vernietiging van het archeologische bodemarchief betreft, staat dit gebied op de eerste plaats in vergelijking met de overige drie gebieden van oostelijk West-Friesland. Toch zijn tijdens het bovengenoemde onderzoek juist in dit gebied archeologische sporen en vondsten gevonden. 24 Bij de bestudering van topografische kaarten van vóór en ná de ruilverkaveling, bleken de hoofdsloten in de drie ruilverkavelingsgebieden vaak niet verlegd of dichtgegooid te zijn. 21 Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen De Vries -Metz De Vries -Metz 1993 en Lange, Zijlstra, Flamman en Van Londen

18 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam Daardoor kunnen aan weerszijden van de sloten archeologische sporen en vondsten nog aanwezig zijn. Dit blijkt ook uit het onderzoek in verband met de begeleiding van het waterleidingstracé tussen Andijk-West en Wervershoof. Daar waar sloten werden dichtgegooid, gebeurde dat meestal met materiaal uit de directe omgeving. Tijdens bovengenoemd onderzoek werd naast de dichtgegooide sloot vaak een verstoring waargenomen met een zelfde breedte als de sloot. Deze verstoring stond in relatie tot het dempen van de sloot. Er kan een aantal hoofdlijnen worden genoemd die in verband staan met de aanwezigheid van archeologische sporen en vondsten ná de ruilverkaveling. Waar het oude hoofdslotensysteem de ruilverkaveling heeft overleefd, zijn in de directe omgeving van de sloten archeologische sporen en vondsten meestal bewaard gebleven. Voor het oude straat- en wegensystemen (die van voor de ruilverkaveling stammen) geldt hetzelfde. 18

19 Quick Scan Oostelijk West-Friesland 4. LANDSCHAPSGENESE: KORTE ONTSTAANSGESCHIEDENIS VAN HET WESTFRIESE KLEILANDSCHAP Meer nog dan in andere delen van Noord-Holland heeft de zee een sterke invloed gehad op het ontstaan van het Westfriese landschap. Via geulen en kreken kwam het water vanuit het open zeegat bij Bergen het land binnen. Het landschap tussen circa 2200 en 1000 v. Chr. kan worden vergeleken met het huidige waddengebied. Via een aftakking van de hoofdgeul vonden in de eerste fase van deze periode in het noordelijke deel van West-Friesland afzettingen van de Calais IVB -transgressiefase plaats (circa v. Chr.). In de tweede fase kwam het via de zuidelijk gelegen geul tot de afzettingen van de Duinkerke 0 -transgressiefase (circa v.chr.). Circa 1000 v.chr. begon het zeegat bij Bergen te verlanden en verminderde de invloed van de zee. Door differentiële klink kwamen de geulen hoger te liggen dan de kleiige komgronden. De kreekruggen zijn nu nog als zandige banen in het ruilverkavelde landschap te zien. Aan het eind van de late bronstijd, rond 800 v. Chr., zorgde een stijgende grondwaterspiegel en een ontoereikende waterafvoer voor vernatting van het gebied. Veengroei begon in de lagergelegen komdelen en bereikte tenslotte ook de hoger gelegen kreekruggen. Zes eeuwen bleef het gebied, op enkele uitzonderingen na, onbewoond. West-Friesland raakte bedekt met een plaatselijk meer dan vier meter dik veenpakket waarvan het grootste deel door oxidatie verdwenen is. Pas in de vroege Middeleeuwen lijkt het gebied weer toegankelijk te zijn voor bewoning. In de daarop volgende periode zorgde een dalende grondwaterspiegel en grootschalige ontginningen voor een snell e oxidatie van het veen. Een dicht slotenpatroon regelde de afvoer van het overtollige water naar de Zuiderzee. In het hele gebied werd het veen afgestoken en als brandstof gebruikt. Na de bronstijd heeft nauwelijks nog sedimentatie plaatsgevonden. Vooral in de drie ruilverkavelingsgebieden De Drieban, Het Grootslag en Het Westwoud zijn de Duinkerke IIIafzettingen relatief dun of ontbreken geheel. Natuurlijke factoren en menselijk handelen hebben ervoor gezorgd dat het veen in West- Friesland bijna volled ig verdwenen is. Onder de beschermende laag van de oude dijken zijn veenrestanten nog aanwezig. 19

20 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 5. ARCHEOLOGIE 5.1 LOCATIEKEUZEFACTOREN Hieronder volgt een korte beschrijving van de ligging van de vindplaatsen per periode. Het verspreidingsbeeld is een momentopname of een status quo van de kennis over de bewoningsgeschiedenis van de regio, en laat zien waar de kennislacunes per periode en gebied liggen. In die zin zijn lege gebieden (op bijlage 1 zijn dat de delen met weinig of geen AMK -terreinen) als gebieden te beschouwen waarvan weinig of geen kennis aanwezig is. Dit hangt vaak samen met factoren zoals onderzoeksintensiteit en de mate van verstorende werkzaamheden in het betreffende gebied, naast landschappelijke geschiktheid voor bewoning door de eeuwen heen. Neolithicum Neolithische vindplaatsen zijn schaars, terwijl het gebied ten tijde van het Neolithicum zeker gedeeltelijk goed bewoonbaar is geweest. 25 Het geringe aantal vindplaatsen is vooral te wijten aan latere overstromingen in het gebied. Vindplaatsen en losse vondsten uit de neolithische periode (vooral klokbekercultuur) worden meestal waargenomen op de zavelig, zandige afzettingen van de Calais IVB -transgressiefase zoals te Medemblik en Oostwoud. Daarbij gaat het om een aftakking van de hoofdgeul in noordwestelijke richting, tussen Aartswoud en Medemblik. 26 In het centrale en westelijke deel van het onderzoeksgebied is de Calais IVB - afzetting bedekt met afzettingen van Duinkerke 0 en Duinkerke IA. Over het hele gebied zijn losse vondsten bekend die in de neolithische periode dateren. Bekend is de neolithische vindplaats te Zandwerven, net buiten het onderzoeksgebied. 27 In het verlengde van de strandwal te Zandwerven ligt een vindplaats bij Oostwoud, met sporen uit het late Neolithicum. 28 Bij Zwaagdijk werd in 1984 een nederzetting onderzocht, waarbij materiaal uit de standvoetbeker en klokbekerperiode te voorschijn kwam. 29 Bronstijd Het complexe krekenstelsel bestond uit smalle kreken met daartussen moerassige gebieden, en bredere arealen op de verlande hoofdgeul tussen Hoorn en Andijk-Oost. Vindplaatsen uit de bronstijd zijn gelegen op de afzettingen van Calais IVB en Duinkerke 0. Sporen van bewoning kunnen op de brede en smallere kreekruggen worden waargenomen. Uit de lager gelegen komgedeelten zijn talrijke (fragmenten van) sikkels afkomstig. 30 Romeinse IJzertijd Een vindplaats bij Opperdoes dateert in deze periode. De vindplaats ligt op de hoogste delen van een aftakking van de hoofdgeul. De vindplaatsen blijken te zijn gebonden aan de hogere delen binnen het onderzoeksgebied, met name de zandig- zavelige ruggen van het geulenstelsel uit de Calais IVA2-periode. 31 Middeleeuwen Vondstconcentraties van vroegmiddeleeuws materiaal zijn bekend rondom Medemblik en binnen de randzone van het IJsselmeer. In het hele gebied, met name op de hoger gelegen kreekruggen, komen losse vondsten uit de karolingische tijd voor. In verband met de erosie van het veen zijn vroegmiddeleeuwse vindplaatsen schaars. 32 Sporen van bewoning uit de Late 25 Hogestijn en Woltering Pons en Wiggers 1959; Van Zeist , De Vries-Metz Pons en Wiggers 1959; Van Zeist 1968/ Lanting De Vries-Metz Halbertsma Archeologische Kroniek van Noord-Holland 1979, p Besteman en Brandt 1976; Besteman en Guiran

21 Quick Scan Oostelijk West-Friesland Middeleeuwen, en vooral in de vorm van ontginningspatronen, bevinden zich in het hele gebied op de kreekruggen en in de lager gelegen komdelen ARCHEOLOGISCHE MONUMENTENZORG (AMZ) De beleids- en beheersmaatregelen ten aanzien van de AMZ verschillen per deelgebied. Bij bestudering van de huidige AMK valt op dat de meeste gekarteerde terreinen in gebied 2, vooral in de polder Het Grootslag, liggen. Het gaat daarbij om terreinen die als attentiegebieden worden omschreven. Waarschijnlijk reflecteert de AMK vooral de onderzoeksdichtheid in het gebied en niet het potentiële archeologisch bodemarchief (zie hoofdstuk 6.1). In verband met de ruilverkaveling werd voor gebied 1 en delen van gebied 2, met name voor Het Westwoud, een archeologische potentiekaart vervaardigd en terreinen voor bescherming voorgedragen. Geen van de aangewezen terreinen is daadwerkelijk beschermd, zoals ook in het overige deel van oostelijk West-Friesland nauwelijks archeologische vindplaatsen op de AMK vermeld staan. In het hele gebied zijn twee monumenten wettelijk beschermd. Het gaat daarbij om een archeologisch monument in Het Streekbos (Het Grootslag) en een monument bij Zwaagdijk. Op de huidige AMK ontbreken grotendeels de terreinen die door De Vries -Metz met behulp van Remote sensing in kaart zijn gebracht. In verband met de hoge betrouwbaarheid 34 zijn deze waarnemingen geïnventariseerd en op de overzichtskaart vermeld (zie bijlage 1). Het Archeologisch Adviesbureau RAAP heeft in 1999 de opdracht gekregen een AMK voor het gebied te maken. Het onderzoek is ten tijde van deze Quick Scan nog gaande. In overleg met de provincie Noord-Holland en RAAP worden de gegevens van de Quick Scan in de AMK verwerkt. Op de overzichtskaart (bijlage 1) staan de archeologische waarnemingen en de huidige AMK terreinen vermeld. Bij controle bleek dat een groot aantal van de terreinen (ook de terreinen die onder de AMK vallen) bebouwd is, waarbij voorafgaand aan de bouwwerkzaamheden geen archeologisch onderzoek heeft plaatsgevonden. Vooral de AMK terreinen rondom Zwaagdijk- Oost zijn geheel of gedeeltelijk bebouwd. Hetzelfde geldt voor het archeologische monument in Het Streekbos. Ook hier zijn delen van het wettelijk beschermde monument bebouwd. gebied landelijk stad Tabel 1: Verspreiding van de terreinen die op de huidige AMK als attentie- en meldingsgebieden vermeld staan, als ook twee wettelijk beschermde archeologische monumenten (zie tekst). 33 Van Regteren Altena De waarnemingen vanuit de lucht tijdens de ruilverkaveling in Het Grootslag bleken zeer betrouwbaar, zoals de opgravingen en veldkarteringen laten zien die na aanleiding van de waarnemingen werden uitgevoerd. Zie ook De Vries-Metz

22 AAC Projectenbureau Universiteit van Amsterdam 6. VERRICHT ONDERZOEK 6.1 ONDERZOEKSINTENSITEIT De intensiteit van het arch eologisch onderzoek staat in nauw verband met de drie ruilverkavelingen die in oostelijk West-Friesland hebben plaatsgevonden. Ten tijde van de ruilverkaveling in De Drieban in de jaren 60 werd geen aandacht besteed aan het aanwezige archeologisch bodemar chief. Men wist simpelweg niet hoe intensief het gebied in de prehistorische periode bewoond is geweest. Pas toen talrijke sporen en vondsten tijdens de uitvoering aan het licht kwamen, werden sporadisch enkele vindplaatsen in kaart gebracht. In Het Westwoud en het aangrenzende gebied rond Opperdoes werd een aantal veldkarteringen uitgevoerd. De aandacht voor archeologisch onderzoek was vooral gevestigd op het gebied Het Grootslag, omdat hier de grootste cultuurtechnische ingrepen plaatsvonden en het bodemarchief na de ruilverkaveling voorgoed verdwenen zou zijn. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de onderzoeksdichtheid een concentratie in Het Grootslag vertoont. De onderzoeksdichtheid is dan ook geen graadmeter voor de archeologische potentie van een gebied, maar voor de wetenschappelijke aandacht die een gebied toekwam. In Het Grootslag, waar de tweede grootschalige ruilverkaveling plaatsvond, en waar het IPP reeds een aantal grafheuvels had opgegraven, werd tijdens de werkzaamheden een aantal noodopgravingen uitgevoerd. Ook werden luchtfoto s genomen van de verploegde of aangeploegde grondsporen, waardoor een groot aantal vindplaatsen in kaart kon worden gebracht. In tabel 2 worden per deelgebied de verschillen in intensiteit wat betreft luchtfotokartering (tijdens of na de ruilverkaveling, dus geen archiefopnames), veldverkenningen, wetenschappelijk onderzoek (opgravingen), vermelding van terreinen op de AMK, aanwezigheid van archeologische monumenten en actieve amateurarcheologen schematisch weergegeven. gebied luchtfotokartering veldverkenning opgraving AMK Archeologisch monument Amateur archeologen 1 x x x x - x 2 xx x x xx x x 3 xxx x xxx x x xx 4 xx x x tabel 2: Overzicht van de vier deelgebieden in verband met de intensiteit van wet enschappelijk onderzoek en AMZ-doelen (intensiteit verschilt tussen geen ( -), weinig (x), gemiddeld (xx) tot veel (xxx), waarbij de gegevens van de vier deelgebieden met elkaar worden vergeleken). In tabel 3 is een overzicht te zien van archeologische opgravingen in oostelijk West -Friesland. Bijna alle opgravingen zijn geconcentreerd in deelgebied 3, de polder Het Grootslag. Voor en tijdens de ruilverkaveling werd hier een aantal langdurige, archeologische opgravingen uitgevoerd. De opgravingen in Het Westwoud, deelgebied 2, bestonden vooral uit noodopgravingen of waarnemingen tijdens opgravingen. Ook in deelgebied 1 is de onderzoeksintensiteit relatief gering. In deelgebied 4 (polder De Drieban) vond geen archeologisch onderzoek plaats. Hieronder volgt een overzicht van de veldverkenningen in de vier deelgebieden. gebied 1 gebied 2 gebied 3 Veldkartering ten westen van Medemblik, bij Opperdoes, uitgevoerd door IPP en ROB in Veldkartering ten zuiden van Medemblik (Polder Poel en Wijmers) uitgevoerd door IPP en ROB in Veldverkenningen en (als aanvulling) booronderzoek in Het Westwoud vond plaats vanuit het IPP op percelen die in bouwland waren. Bodemkundige karteringen van Ente met vermelding van oude woongronden (Ente 1963a). In 1967 vonden enkele kleinschalige veldverkenningen vanuit het 22