De geschiedenis van de Twirre. Lager onderwijs in Dongjum in de eerste helft van de 19e eeuw. Inleiding.

Transcriptie

1 De geschiedenis van de Twirre Lager onderwijs in Dongjum in de eerste helft van de 19e eeuw. Inleiding. Haring Wiegers Steenstra, geboren omstreeks Hij is de persoon die dit werkstuk heeft bepaald. Tot 1845 is hij als onderwijzer verbonden geweest aan de lagere school te Dongjum. Hij is een van de eersten geweest die in Friesland aan streekgeschiedenis heeft gedaan. In 1836 verscheen van zijn hand de Oudheidkundige Aantekeningen van de dorpen en kloosters der Grietenij Barradeel. Ongeveer in dezelfde tijd verscheen ik een dergelijk werk over Franekeradeel. Zijn boek Algemene geschiedenis van Friesland verscheen in Verder heeft hij tussen 1833 en 1843 verschillende malen gepubliceerd in de Leeuwarder Courant. In het geheel werden er in 25 artikelen 16 onderwerpen behandeld. Steenstra moest dus een zekere naam hebben bezeten waardoor de boekhandelaar of drukker J. Bloemsma te Minnertsga er toe kwam hem aan te sporen of ten minste te animeren tot het samenstellen van een populair Fries geschiedenisboek. Er waren voor 1845 eigenlijk geen werken verschenen vergelijkbaar met zijn boek. (Wopke Eekhof s "Beknopte geschiedenis van Friesland" zou pas in 1851 verschijnen). Het boek van Steenstra had geen wetenschappelijke pretenties. De auteur vond zichzelf geen geleerde. De enige keer dat Dongjum genoemd wordt is het laatste gedeelte, waarin hij een overzicht geeft van de laatste 80 jaar. (1777- Dongjum krijgt zijn nieuwe kerk.) De school en het onderwijs in het algemeen in het begin van de 19e eeuw.

2 In de loop van de 18e eeuw veranderden de opvattingen over het onderwijs. Voor die tijd was het heersende geloof de basis voor het onderwijs dat gegeven werd. Er waren geen opleidingen voor onderwijzers, maar zij moesten wel bij hun aanstelling de artikelen des geloofs onderschrijven. De kinderen leerden lezen aan de hand van godsdienstige teksten. Klassen bestonden niet. Alle leerlingen zaten door elkaar in één ruimte en het onderwijs was niet klassikaal. In beginsel ging iedereen naar school, maar niet lang. Arme kinderen moesten al jong gaan werken. Na 1795 kregen nieuwe denkbeelden met betrekking tot het onderwijs ook gestalte in wetten. Nieuwe vormen van onderwijs, zoals het klassikale werden in de schoolwet van 1806 voor het hele land voorgeschreven.een lagere school zou drie klassen tellen, waarin de kinderen het volgende zouden leren: Eerste klas: Letters en cijfers leren lezen en uitspreken, lezen van woorden en getallen. Tweede klas: Begin van lezen in boekjes, onderwijs in schrijven en beginnen met rekenen, vooralsnog uit het hoofd. Derde Klas: Lezen met inachtneming van interpunctie en et natuurlijke uitdrukking; verder onderwijs in schrijven, rekenen en grammatica. Bij deze verdeling in klassen moeten we nog niet uitgaan van verdeling in afzonderlijke lokalen en we moeten ook niet denken dat een kind één jaar in één klas bleef. Meestal bleef een kind enkele jaren in één klas. Het ging pas naar een volgende als het daaraan toe was. In de meeste scholen waren de drie klassen in één en het zelfde lokaal gehuisvest. Vaak was er slechts een meester voor drie klassen. In het lokaal zaten de kinderen op banken in rijen, in drie groepen gescheiden en de meester gaf dan de ene, dan de andere klas les, terwijl de andere groepen zich zelf bezig moesten houden. De kinderen kregen vaste plaatsen en er werd een rangorde vastgesteld. In plaats van naar de meester toe te gaan om zich te laten overhoren, bleven de kinderen nu in de banken zitten, terwijl de meester door de klas liep om te controleren. Het schoolbord, voorheen vrijwel onbekend, ging een belangrijke plaats innemen en de bekwaamheid van de meester werd onder andere afgemeten aan het gebruik dat hij van het bord wist te maken.

3 Veel oudere schoolmeesters hadden nogal wat moeite met dat bord. Ze hadden er evenmin slag van een grote menigte toe te spreken. Veel onderwijzers bleven lesgeven op de oude wijze. Wel werd ervoor gezorgd dat nieuwe aangestelde onderwijzers wat beter onderlegd waren. Voortaan moesten zij eerst een examen afleggen, waarbij speciaal gelet werd op hun kwaliteiten als onderwijzer. Ze moesten hard werken om voor zo n examen te slagen. Zonder een diploma behoefde niemand te solliciteren. Bij de sollicitatie volgde dan nog een vergelijkend examen. Op dit examen kregen ze vragen te beantwoorden als: * "Wat is het doel des onderwijzers?" * "Wat zijn zelfstandige en wat zijn bijvoeglijke naamwoorden?" * "Hoe kan men aan kleine kinderen de stilte aan de school bevorderen?" Het waren nu de schoolopzieners en niet de kerkelijke autoriteiten die bepaalden of iemand geschikt was als onderwijzer van de jeugd. Ook de oprichting van kweekscholen heeft het peil van het onderwijs verhoogd. Voor een groot deel zijn de verbeteringen te danken aan de inspanning van de sinds 1801 fungerende schoolopzieners. Zij bezochten de scholen in hun district regelmatig en zij hielpen de onderwijzers bij het overwinnen van de problemen waarvoor het nieuwe onderwijs hen stelde. Zo letten de schoolopzieners bijvoorbeeld op de wijze van voorlezen door de kinderen. De schoolopziener heeft er ook toe bijgedragen dat in 1804 voor het hele land dezelfde spelling werd ingevoerd. De schoolwet van 1806 is tot 1857 van kracht geweest en in die periode zijn veranderingen tot stand gebracht. Het zou echter nog tot 1901 duren voordat iedereen verplicht werd om onderwijs te volgen, waardoor het verzuimprobleem, dat voor die tijd erg groot was, geheel zou zijn opgelost. Het onderwijs in Dongjum ten tijde van H.W. Steenstra in het algemeen. In 1836 telde Dongjum 192 zielen. De school, waaraan een onderwijzerswoning verbonden was, werd bekostigd uit kerkelijke fondsen. De lokalen waren te klein en het meubilair oud en gebrekkig. In 1797 werd Gerlof Hessels Steinfort hier schoolmeester en organist. Hij heeft tot aan zijn dood, in 1830, aan de school in Dongjum gestaan. De grote veranderingen

4 uit het begin van de 19e eeuw, zoals de schoolwet van 1806 heeft hij meegemaakt. Deze gerlof Hessels Steinfort heeft echter nooit een rang behaald. Het tractement (salaris) als onderwijzer der jeugd bedroeg ƒ100,=, betaald door de kerk, plus een vrije woning, terwijl hij van gemiddeld 22 leerlingen jaarlijks ƒ26,= aan schoolpenningen (schoolgeld) ontving. In 1822 werd het, blijkbaar als gevolg van het ouder worden van Gerlof, er in de school niet beter op. Het Grietenij bestuur kende hem toen ƒ100,= per jaar toe onder voorwaarden dat hij een ondermeester in dienst zou moeten nemen. Zoals al is vermeld is Gerlof Hessels Steinfort in 1830 overleden. De school werd voorlopig waargenomen door Haring Wiegers Steenstra. Haring Wiegers Steenstra. In de heruitgave van Steenstra s grote werk "De geschiedenis van Friesland" schrijft S.J. van der Molen: Het werk dat hierbij een heruitgave krijgt is een weinig bekend geworden. De schrijver trouwens ook. Want de Encyclopedie van Friesland weet niet anders te vermelden dan dat Steenstra omstreeks 1800 geboren werd en onderwijzer was in Dongjum, waar hij in 1845 gepensioneerd werd. Zijn overlijdensdatum is niet bekend. Van hem valt echter nog wel wat meer te vertellen. In het rijksarchief is namenlijk een huwelijksakte terug te vinden waarop de volgende gegevens vermeld staan: Hij werd geboren in Oosterbierum op 3 december Zijn Vader was Wieger Harings Steenstra, zijn moeder Ymkje Cornelis. Wieger Harings was van beroep timmerman. Van de jeugd zijn zoon Haring Wiegers weten niet veel. In 1819 vinden we zijn naam terug in een certificaat van de Nationale Militie. Hierin staat vermeld dat hij destijds timmermansknecht was bij zijn vader. Overigens hoefde hij niet in dienst omdat hij de enige zoon was. In 1822 wordt hij de ondermeester te Dongjum, bij de bovenmeester Gerlof Hessels Steinfort. Haring Wiegers Steenstra heeft dus 8 jaar lang onder G.H. Steinfort gediend.

5 In 1826 wist Steenstra de 4e rang te behalen, iets waarin Steinfort nooit geslaagd was. In 1827 slaagde Steenstra voor de 3e rang en in 1832 zelfs voor de 2e rang. De eerste rang, het summum van schoolmeesterlijke wijsheid, heeft hij echter niet behaald of hij is er nooit aan begonnen. Dit laatste was beslist geen schande, want van 1806 tot 1851 waren er in Friesland maar 12 onderwijzers die deze rang bezaten. De onderwijzers werden dus onderscheiden in vier rangen. Wie enige bedrevenheid in lezen, schrijven en rekenkunde had, werd meester in de vierde rang. Van die van de derde rang werd bovendien geeist dat zij enige kennis bezaten van de beginselen der Nederlandse taal en met breuken kon rekenen. De onderwijzers van de tweede rang moesten ook kennis hebben van aardrijkskunde en geschiedenis en voor de klas in ieder opzicht voldoen. Voor de eerste rang moest men bovendien bekend zijn met de beginselen van de natuur- en wiskunde en moest men zeer beschaafd optreden. Voor de vierde rang kon men examen doen ten overstaan van de schoolopziener, voor de andere rangen voor een Commissie van Onderwijs of plaatselijke schoolcommissies. De getuigschriften van de derde en vierde rang bleven maar twee jaar geldig. In 1830, toen Steinfort overleed, kreeg Steenstra zijn vaste aanstelling en volgde Steinfort op. De schoolmeester was in die tijd meer dan alleen maar meester. Hij was ten nauwste verbonden met de kerk en hoewel in 1795 en bij de schoolwetten van 1801 en 1803 en 1806 kerk en school officeel gescheiden werden en het onderwijs tot een staatszaak maakten, bleef de relatie tussen deze twee nog lang bestaan. Daardoor was de meester naast onderwijzer ook vaak organist, schrijver van de kerkeraad, koster of klokluider. Haring Wiegers was behalve onderwijzer ook in vele van bovenvermelde functies benoemd. Dit kunnen we opmaken uit het feit dat er in de financiele verslagen van de kerkeraad en diaconie regelmatig kleine bedragen voor hem werden uitgetrokken. In 1832 trouwde Steenstra met de 19 jarige Hendrikje Pieters Kamstra. Deze moest, omdat haar beide ouders overleden waren, toestemming hebben van de familieraad. De familieraad werd samengesteld door de vrederechter te Franeker, en bestond uit een broer van de bruid en enige aangetrouwde neven van moeders- en vaderszijde. Ook was de dominee uit Dongjum vertegenwoordigd in deze familieraad.(de bruid

6 was bij de dominee dienstbode) De familieraad stemde in het huwelijk toe omdat de bruidegom als onderwijzer goede vooruitzichten had op een redelijk bestaan. Een onderwijzer verdiende indie jaren ongeveer fl 0, - en had de kinderen ingebracht. Dat laatste was afhangkelijk van de grootte van de school. Haring Wiegers Steenstra was naast onderwijzer ook historicus. Van 1833 tot 1843 publiceerde hij regelmatig in de Leeuwardercourant, in totaal 25 artikelen waarin hij 16 onderwerpen behandelde. In 1836 publiceerde hij zijn eerste grotere werk, namelijk oudheidkundige aantekeningenvan dorpen en kloosters der Grietenij Franekerardeel. Later zou nog een dergelijk werk verschijnen, maar dan over Barradeel.(uigegeven bij G. Ypmate Franeker). In 1843 begint hij aan zij grote werk, de "Algemen geschiedenis van Friesland"(uitgegeven door J. Bloemsma te Minnertsga) Het boek kwam uit in 1845 en was opgedragen aan Jhr. Baron van Sytsema, gouverneur van Friesland. Het boek werd gepresenteerd als volksleesboek. Bij het lezen ervan moeten we wel bedenken dat de schrijver een romanticus was en de Friese geschiedenis hier en daar wat geromantiseerd uit de bus komt. In 1845 kostte het werk compleet fl 6, - of fl 1,50 per deel. Haring Wiegers als onderwijzer. Wat we over de loopbaan van Haring Wieger weten hebben we te danken aan de soms zeer nauwkeurige verslagen van de schoolopzieners ui de tijd van Haring wiegers. Da lagere school in Dongjum was ingedeeld bij het negende district. De omvang van dit negende school district was als volgt: De stad Franeker en de scholen van Dongjum, Peins en Ried in Franekerardeel en van Beetgum, Marsum en Menaldum in Menaldemurardeel. De schoolopzieners voor dit district ten tijde van H.W. Steenstra was tot 1840 H. Heppener, een voormalig predikant. Deze heeft vooral in het laatst het schooldistrict min of meer verwaarloosd, doordat

7 hij enkele jaren voor zijn overlijden blind was geworden. In 1840 wordt Heppener opgevolgd doo Dhr Behrns. Deze was lector aan het atheneum te Franeker. Hij heeft de scholen in zijn district regelmatig bezocht, zodat over de periode redelijk veel informatie kon worden verkregen. Ook in het boek "Scholen en schoolmeesters in Friesland" zijn verslagen opgenomen van de bezoeken va de hoofdinspecteur Wijnbeek in 1837 en Van deze bronnen volgt nu een voor het Grooste gedeelte woordelijk overgenomen verslag: Langzamerhand begint het onderwijs hier te verbeteren, hoewel het nog op verre na niet is wat het hoort te zijn. Er was bij mijn komst in de school wel meer stilte en orde, de leerlingen waren wel oplettender, gehoorzamer en beleefder dan bij vroegere bezoeken. Doch over de vorderingen in het lezen, schrijven en rekenen kan ik noch niet voldaan zijn. De onderwijzer H.W. Steenstra, van de tweede rang, bewijst hiermee nog niet aanhoudend en op de rechte wijze naar verbetering te streven. De school was niet zeer zindelijk en schaars van leermiddelen voorzien. Ook de meester zag er slordig uit. Dit verslag dateert van 22 april Uit 1844 en 1845 dateren de volgende verslagen: Dongjum 14 mei Even gebrekkig en ten eenen male onvoldoende als vroeger vond ik hier, ook nu, het onderwijs. De onderwijzer H.W. Steenstra, ovschoon den 2e rang bezittende en eene uitgebreide kennis van de Nederlandsche en inzonderheid friesche Geschiedenis verworven hebbende, mist de nodige geschiktheid om kinderen te onderwijzen en op te voeden en schijnt ook weinig lust te hebben om eenige verbetering in zijne school aan te brengen. Nagenoeg alle kinderen lazen onduidelijk en onwelluidend; de meesten schreven slordig en slechts een enkel kind had eenig begrip van de eerste beginselen der rekenkunst.

8 De slordigheid van de school en de leermiddelen werd geëvenaard door de haveloosheid van den onderwijzer. Lustenloos zaten de kinderen op hunne banken en gaven weinig acht op hetgeen er onderwezen werd. Zij waren in hunne uitdrukkingen ruw en onbeleefd en schenen niet van plan zich met hun werk bezig te houden. Ik hoop in mijn volgd verslag iets naders te kunnen opgeven van den uitslag der pogingen welke thans in het werk gesteld worden ter verbetering van het schoolonderwijs in dit dorp. Dongjum 17 juli 1844 Ik kan niet merken dat het onderwijs hier sedert mijn laatste bezoek achteruit gegaan was, maar verbeterd was het ook niet. De onderwijzer Steenstra heeft in de laatste jaren veel gebreken en verkeerdheden in zijn school afgeschaft maar het onderwijs zelf weinig hoger opgevoerd. Dit laatste bepaalt zich nog bijna uitsluitend bij het lezen, schrijven en de allereerste beginselen van het rekenen. Noch in het en, noch in het andere hebben de leerlingen voldoende vorderingen gemaakt. De meesten lezen op een zangerige toon en onnadenkend. Het schrijven is slordig en het rekenen zeer werktuigelijk. Met de orde en stilte was het enigszins beter gesteld dan bij mijn vorige bezoeken. Het schoolvertrek zag er nog steeds onzindelijk uit en de leerboeken waren havenloos. Het aantal leerlingen bedroeg 29. Uit dit overzicht blijkt wel dat het onderwijs ten tijde van H.W. Steenstra niet op een erg hoog peil stond. In 1845 heeft de hoofdinspecteur Wijnbeek de school bezocht, die in zijn verslag onder andere het volgende schrijft: Het lokaal is te klein en slecht, doch nog slechter vond ik er het onderwijs, aan een

9 36 tal leerlingen gegeven. Men kan zich niets nietigers voostellen dan het onderwijs van H.W. Steenstra. En deze man is toch auteur. Hoog ernstig heb ik hem over zijn nalatigheid onderhouden, hetwelk ten gevolg heeft gehad, dat hij zijn eervol ontslag reeds gevraagd en gekregen heeft, met pensioen uit de grietenijkas, hetwelk hem bereidvaardig is toegestaan, als het enige middel om aan de jeugd het nodige onderwijs te verschaffen Uit de ontslagovereenkomst blijkt echter dat Steenstra af heeft moeten zien van pensioenrechten. Op voorwaarde dat hij voor 12 november 1845 de aan de school verbonden onderwijswoning heeft verlaten, krijgt hij totaal fl 800, -. Hij heeft met deze voorwaarde ingestemd, wat betekende dat hij heeft afgezien van verdere pensioenrechten. Op 12 november is er dus een einde gekomen aan de onderwijzersloopbaan van Harin Wiegers Steenstra. Met zijn vrouw en drie kinderen heeft hij gedurende korte tijd in Franeker gewoond. Over Haring Wieger zijn de feitelijke gegevens vanaf dat moment moeilijk te achterhalen. Hoogst waarschijnlijk is hij naar Noord-Amerika vertrokken, maar dit valt niet met zekerheid te zeggen. Jammergenoeg werden er pas in 1847 lijsten bijgehouden van landverhuizers. Uit deze lijsten blijkt wel dat de motivatie voor emigratie heel verschillend kon zijn. De een emigreerde om zijn vrouw te ontlopen, of om godsdienstige redenen, of om er gewoon beter van te worden. Wat precies de motivatie was van Haring Wiegers Steenstra geweest is weten we niet en zullen we waarschijnlijk ook wel nooit te weten komen. Gedigitaliseerd door F.Veenstra & S.P. Amels te Dongjum. Met dank aan Reinie Tichelaar-van Veen

10