Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent. Academiejaar Masterproef van de opleiding Master in de rechten. Ingediend door.

Transcriptie

1 Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar Juridische beperkingen en opportuniteiten voor de invoering van slimme energiemeters en - netten in Vlaanderen Masterproef van de opleiding Master in de rechten Ingediend door Pieter Baert (studentennr ) Promotor: Prof. Dr. F. Vandendriessche Commissaris: T. Van der Straeten

2 2 Dankwoord Eerst en vooral wens ik Prof. Dr. Frederik Vandendriessche, mijn promotor, en Mw. Tinne Van der Straeten, mijn commissaris, te bedanken voor het aanreiken van het onderwerp van de onderstaande thesis. Vervolgens wil ik uitdrukkelijk een dankwoord richten aan mijn vader, Dominique Baert, die mij de kans heeft gegeven om vijf jaar lang te mogen en te kunnen studeren aan de UGent. Tot slot wens ik een dankwoord te richten aan mijn vriendin Jasmina voor haar onvoorwaardelijke steun in het algemeen, en voor het nalezen en het verbeteren van de tekst in het bijzonder. Pieter Baert Gent, 14 mei 2014

3 3 Inhoudsopgave DEEL 1 SLIMME ENERGIEMETERS EN - NETTEN TITEL 1 DEFINITIES TITEL 2 UITDAGINGEN HOOFDSTUK 1 INTEGRATIE VAN DECENTRALE PRODUCTIE HOOFDSTUK 2 ACTIEVE PARTICIPATIE HOOFDSTUK 3 ENERGIE- EFFICIËNTIE HOOFDSTUK 4 ENERGIE- ONAFHANKELIJKHEID HOOFDSTUK 5 OPWARMING VAN DE AARDE DEEL 2 DE EUROPESE UNIE TITEL 1 LIBERALISERING TITEL 2 DUURZAAMHEID TITEL 3 ENERGIE- EFFICIËNTIE TITEL 4 SMART GRIDS HOOFDSTUK 1 SMART GRIDS TASK FORCE HOOFDSTUK 2 EUROPESE COMMISSIE AFDELING 1 REGELGEVEND KADER AFDELING 2 STANDAARDISATIE AFDELING 3 BESCHERMING VAN DE PRIVACY AFDELING 4 ENERGIEDIENSTEN AFDELING 5 INNOVATIE DEEL 3 HET VLAAMS GEWEST TITEL 1 ENERGIEBELEID IN EEN FEDERAAL BELGIË TITEL 2 DE VLAAMSE OVERHEID HOOFDSTUK 1 VLAANDEREN IN ACTIE HOOFDSTUK 2 REGEERAKKOORD HOOFDSTUK 3 BELEIDSNOTA ENERGIE HOOFDSTUK 4 BEHEERSOVEREENKOMST VREG HOOFDSTUK 5 SMART GRIDS FLANDERS HOOFDSTUK 6 GROOTSCHALIG PROEFPROJECT AFDELING 1 EERSTE FASE AFDELING 2 TWEEDE FASE AFDELING 3 DERDE FASE AFDELING 4 PROJECT LINEAR

4 4 TITEL 3 DE VREG HOOFDSTUK 1 PROJECT MARKTMODEL HOOFDSTUK 2 BELEIDSPLATFORM SLIMME NETTEN HOOFDSTUK 3 ACTIEPLAN VOOR SLIMME NETTEN HOOFDSTUK 4 KOSTEN- BATENANALYSES HOOFDSTUK 5 ADVIES INZAKE DE INVOERING VAN DE SLIMME METER HOOFDSTUK 6 VOORSTEL VOOR EEN WETTELIJK KADER INZAKE SLIMME METERS HOOFDSTUK 7 MEMORANDUM VOOR DE VLAAMSE REGERING DEEL 4 JURIDISCHE BEPERKINGEN EN OPPORTUNITEITEN TITEL 1 WERKING VAN DE ENERGIEMARKT HOOFDSTUK 1 HET TRANSMISSIENET HOOFDSTUK 2 HET DISTRIBUTIENET TITEL 2 REGELGEVEND KADER HOOFDSTUK 1 TOEPASSINGSGEBIED AFDELING 1 EUROPESE UNIE AFDELING 2 VLAAMS GEWEST HOOFDSTUK 2 ENERGIE- EFFICIËNTIERICHTLIJN AFDELING 1 PLAATSINGSVOORWAARDEN AFDELING 2 ALGEMENE INFORMATIEPLICHT AFDELING 3 FACTURERINGSINFORMATIE TITEL 3 STANDAARDISATIE HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING HOOFDSTUK 2 TOEPASSINGSGEBIED HOOFDSTUK 3 MINIMALE FUNCTIES AFDELING 1 UITLEZING OP AFSTAND AFDELING 2 TWEEWEGCOMMUNICATIE AFDELING 3 BASISENERGIEDIENSTEN AFDELING 4 INTEGRATIE VAN DECENTRALE PRODUCTIE AFDELING 5 PRIVACY EN DATAVEILIGHEID HOOFDSTUK 4 ACTIEVE PARTICIPATIE VAN DE CONSUMENT HOOFDSTUK 5 ACTUALISATIE TITEL 4 PRIVACY EN DATAVEILIGHEID HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING HOOFDSTUK 2 VERWERKING VAN PERSOONSGEGEVENS

5 5 HOOFDSTUK 3 NA TE LEVEN BEGINSELEN AFDELING 1 FINALITEITSBEGINSEL AFDELING 2 PROPORTIONALITEITSBEGINSEL AFDELING 3 TRANSPARANTIEBEGINSEL AFDELING 4 VEILIGHEIDSBEGINSEL HOOFDSTUK 4 GARANTIES INZAKE DE BESCHERMING VAN DE PRIVACY HOOFDSTUK 5 DATABEHEERDER AFDELING 1 PROBLEEMSTELLING AFDELING 2 CENTRAAL CLEARING HOUSE AFDELING 3 TAAKVERDELING TITEL 5 MARKTROLLEN HOOFDSTUK 1 ENERGY SERVICE COMPANIES AFDELING 1 VRAAGZIJDEBEHEER AFDELING 2 ENERGIEDIENSTEN HOOFDSTUK 2 PREPAYMENT AFDELING 1 SOCIALE PREPAYMENT AFDELING 2 COMMERCIËLE PREPAYMENT HOOFDSTUK 3 TARIEFSTURING HOOFDSTUK 4 AGGREGATIE AFDELING 1 PROBLEEMSTELLING AFDELING 2 TOEPASSINGSGEBIED AFDELING 3 TECHNISCHE AGGREGATIE AFDELING 4 ECONOMISCHE AGGREGATIE HOOFDSTUK 5 ELEKTRICITEITSOPSLAG TITEL 6 KOSTEN- BATENANALYSE HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING HOOFDSTUK 2 TOESNIJDEN OP DE LOKALE OMSTANDIGHEDEN HOOFDSTUK 3 KOSTEN- BATENANALYSE SENSU STRICTO HOOFDSTUK 4 GEVOELIGHEIDSANALYSE HOOFDSTUK 5 PRESTATIEBEOORDELING, EXTERNE EFFECTEN EN MAATSCHAPPELIJKE IMPACT HOOFDSTUK 6 EVALUATIE DEEL 5 CONCLUSIE DEEL 6 BRONNEN

6 6 Lijst van vaak gebruikte wetgeving Aanbeveling van de Commissie Energiebesluit Energiedecreet Energiedienstenrichtlijn Energie- efficiëntierichtlijn Elektriciteitswet Decreet ter omzetting van de Energie- efficiëntierichtlijn Derde Elektriciteitsrichtlijn Technisch Reglement Distributie Elektriciteit Technisch Reglement Transmissie Elektriciteit Wet op de Bescherming van de Persoonlijke Levenssfeer Aanbeveling van de Commissie, 2012/148/EU, 9 maart 2012, inzake de voorbereiding van de uitrol van slimme metersystemen, Pb. L., 13 maart 2012, afl. 73, 3 Besluit van de Vlaamse Regering van 19 november 2010 houdende algemene bepalingen over het energiebeleid (BS 8 december 2010) Decreet van 8 mei 2009 houdende algemene bepalingen betreffende het energiebeleid (BS 7 juli 2009) Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2006/32/EG, 5 april 2006, betreffende energie- efficiëntie bij het eindgebruik en energiediensten en tot intrekking van Richtlijn 93/76/EEG, Pb. L., 27 april 2006, afl. 114, 64 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2012/27/EU, 25 oktober 2012, betreffende energie- efficiëntie, tot wijziging van Richtlijnen 2009/125/EG en 2010/30/EU en houdende intrekking van de Richtlijnen 2004/8/EG en 2006/32/EG, Pb. L., 21 februari 2004, afl. 315, 1 Wet 29 april 1999 betreffende de organisatie van de elektriciteitsmarkt (BS 11 mei 1999) Decreet van 14 maart 2014 houdende wijziging van het Energiedecreet van 8 mei 2009, wat betreft de omzetting van de Richtlijn van de Europese Unie 2012/27/EU van 25 oktober 2012 betreffende energie- efficiëntie en de toekenning van groene- stroomcertificaten, warmtekrachtcertificaten en garanties van oorsprong (BS 28 maart 2014) Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2009/72/EG, 13 juli 2009, betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit en houdende intrekking van Richtlijn 2003/54/EG, Pb. L., 14 augustus 2009, afl. 211, 55 Besluit van de Vlaamse Regering van 25 mei 2012 houdende goedkeuring van het technisch reglement distributie elektriciteit (BS 14 november 2012) Koninklijk besluit van 19 december 2002 houdende een technisch reglement voor het beheer van het transmissienet van elektriciteit en de toegang ertoe (BS 28 december 2002) Wet van 8 december 1992 tot bescherming van de persoonlijke levenssfeer ten opzichte van de verwerking van persoonsgegevens (BS 18 maart 1993)

7 7 Deel 1 Slimme energiemeters en - netten Titel 1 Definities 1. Alvorens een onderzoek naar de juridische beperkingen en opportuniteiten bij de invoering van slimme energienetten en - meters in Vlaanderen aan te vatten, rijst de vraag wat slimme energiemeters en - netten nu precies zijn. 2. De Europese Commissie definieert een slim energienet ofte smart grid als een gemoderniseerd elektriciteitsnetwerk waaraan digitale tweewegcommunicatie tussen leverancier en consument, slimme meters en controlesystemen zijn toegevoegd. 1 De Europese sectororganisatie van de elektriciteitsindustrie Eurelectric omschrijft het slimme net als [een] elektriciteitsnet [dat] op een intelligente manier het gedrag en de acties van alle gebruikers die erop aangesloten zijn [integreert] om op een efficiënte wijze een duurzame, economische en bedrijfszekere elektriciteitsvoorziening te garanderen Onder een slimme energiemeter wordt volgens de Europese Commissie dan weer een elektriciteitsmeter die het energieverbruik registreert en deze informatie naar de netbeheerder en energieleverancier doorstuurt omwille van monitoring en facturering verstaan. 3 In de Energie- efficiëntierichtlijn wordt een elektronisch systeem dat het energieverbruik kan meten, meer informatie levert dan een traditionele meter, en data kan doorgeven en ontvangen middels een vorm van elektronische communicatie als definitie van een slimme metersysteem gegeven. 4 In het Energiedecreet wordt een slimme meter dan weer gedefinieerd als een elektronische meter die energiestromen en aanverwante fysische grootheden meet en registreert en die uitgerust is met een tweerichtingscommunicatiemiddel, dat ervoor zorgt dat de gegevens niet alleen lokaal, maar ook op afstand uitgelezen kunnen worden en dat de meter in staat is om op basis van de gegevens die hij lokaal of van op afstand ontvangt bepaalde acties uit te voeren De voorgaande definities kunnen als volgt worden samengevat. Een slim energienet houdt in dat het bestaande distributienet wordt opgewaardeerd tot een slim net door middel van het toevoegen 1 EUROPESE COMMISSIE, Slimme netwerken: van innovatie tot invoering, COM(2011)202 definitief, Brussel, 12/04/2011, 2 (hierna verkort: EUROPESE COMMISSIE, Slimme netwerken: van innovatie tot invoering). 2 (consultatie 5 maart 2014). 3 EUROPESE COMMISSIE, Q&A on the deployment of smart electricity grids and smart meters, Memo/11/, Brussel, 12/04/2010, 1. 4 Artikel 2, 28 van de Energie- efficiëntierichtlijn. 5 Artikel 1.1.3, 113 /1 van het Energiedecreet.

8 8 van ICT- technologie aan het huidige net 6 en de installatie van een slimme energiemeter bij de consumenten 7 thuis. De slimme meters sturen de meetgegevens in verband met het energieverbruik en de eventuele zelfproductie automatisch en met de regelmaat van de klok door naar de distributienetbeheerder. Naast de bestaande top- down energie- en informatiestroom naar de consument toe wordt op deze manier een bottom- up informatiestroom van de consument naar de leverancier en de distributienetbeheerder toegevoegd aan de eventueel al bestaande bottom- up energiestroom van de door de consument opgewekte energie de zogenaamde decentrale productie naar het net. 5. De slimme meter mag echter niet verward worden met de louter elektronische meter. In geval van een louter elektronische meter met directe feedback 8 via een intern of extern in home display 9 en met registratie van een verbruikersprofiel wordt het energieverbruik van de consument eveneens geregistreerd maar worden de geregistreerde meetgegevens niet automatisch en met de regelmaat van de klok gecommuniceerd naar andere marktpartijen. Titel 2 Uitdagingen 6. Het uiteindelijke doel van de uitrol van de slimme meter is een opwaardering van het distributienet. 10 Binnen de nationale context heeft het transmissienet immers de omslag naar een slim net reeds gemaakt. 11 Het distributienet is echter nog blijven steken in het analoge tijdperk. De invoering van de slimme meter wordt gezien als een eerste stap in de richting van een slim net. 12 Hoofdstuk 1 Integratie van decentrale productie 7. De integratie van decentrale productie is vandaag een van de grootste uitdagingen voor de distributienetbeheerder, en bij uitbreiding het geheel van onze energievoorziening. 13 Uit ecologische 6 R. HOENKAMP, G.B. HUITEMA EN A.J.C. DE MOOR- VAN VUGT, The Neglected Consumer: the Case of the Smart Meter Rollout in the Netherlands, RELP 2011, Met de term consument worden voor het verdere verloop van deze masterproef zowel de huishoudelijke als niet- huishoudelijke eindafnemers bedoeld. 8 Directe feedback is het terugkoppelen van informatie over het energieverbruik aan de consument via een intern of extern in home display. Indirecte feedback is daarentegen het terugkoppelen van informatie over het energieverbruik aan de consument via een papieren of digitale drager. 9 Een intern in home display is een display dat aan de slimme meter zelf bevestigd is. Een extern in home display is daarentegen een display dat niet aan de slimme meter zelf bevestigd is. Het display zelf is evenwel steeds met de P1- poort van de slimme meter verbonden. 10 EUROPESE COMMISSIE, Slimme netwerken: van innovatie tot invoering, S. PRONT VAN BOMMEL, Smart energy grids within the framework of the Third Energy Package, EEELR 2011, 2, GROEP GEGEVENSBESCHERMING ARTIKEL 29, Advies 12/2011 over slimme meters, 4 april 2011, 00671/11/NL, VREG, Marktrollen en datastromen bij de introductie van slimme meters, RAPP , Brussel, 3 (hierna verkort: VREG, Marktrollen en datastromen bij de introductie van slimme meters).

9 9 en/of financiële overwegingen laten immers steeds meer consumenten een aantal zonnepanelen of een installatie voor micro- warmtekrachtkoppeling plaatsen 14 of nemen ze een participatie in een lokaal windmolenpark. 8. In de voorgaande gevallen wordt de opgewekte energie als decentraal beschouwd omdat ze niet via de normale weg van energieproducent en - leverancier en transmissie- en distributienet aan de consument geleverd wordt, maar door diezelfde consument rechtstreeks op het distributienet wordt geïnjecteerd in de mate waarin hij ze niet zelf verbruikt. Decentrale productie wordt dan ook omschreven als de opwekking van elektriciteit aan de vraagzijde van het net door middel van productie- installaties die op het distributienet zijn aangesloten. 15 Het distributienet is evenwel nog niet aangepast aan deze realiteit. 9. Uit het bovenstaande kan worden afgeleid dat de decentrale productie voornamelijk bestaat uit elektriciteit afkomstig van hernieuwbare energiebronnen. Dit heeft als gevolg dat de decentrale productie intermittent is, met andere woorden, de hoeveelheid geproduceerde elektriciteit hangt af van externe omstandigheden zoals het weer, hetgeen de decentrale productie moeilijk voorspelbaar maakt. Dit kan op zonnige of winderige dagen aanleiding geven tot congestie ofte overbelasting van het distributienet Voor congestie als gevolg van decentrale overproductie bestaan mijns inziens drie mogelijke oplossingen: ofwel het distributienet verzwaren zodat het de piekmomenten aankan, ofwel het teveel aan elektriciteit opslaan, ofwel het distributienet ombouwen tot een slim net. In het eerste geval zal het verzwaarde net wel degelijk soelaas bieden op piekmomenten, maar een dergelijke investering zal weinig rendabel blijken in normale omstandigheden. In het tweede geval wordt het teveel aan elektriciteit opgeslagen om op een later tijdstip een tekort te kunnen opvangen. De technologie inzake elektriciteitsopslag staat evenwel nog niet op punt. In het laatste geval zal de distributienetbeheerder beschikken over de door de slimme meters geregistreerde gegevens van de decentrale productie. De slimme meter en het slimme net laten namelijk digitale communicatie in twee richtingen toe zodat de meetgegevens in quasi real time worden doorgestuurd naar de belanghebbende markspelers waaronder de distributienetbeheerder. Ook 14 L.J. DE VRIES EN R. VAN DER VEEN, The impact of microgeneration upon the Dutch balancing market, Energy Policy 2009, 37, D.A.M. GELDTMEIJER, J.D. KNIGGE, J.G. SLOOTWEG EN E. VELDMAN, Smart grids put into practice: technical and regulatory aspects, Competition and Regulation, Network Industries 2010, 291; R. COSSENT, P. FRIAS EN T. GOMEZ, Towards a future with large penetration of distributed generation: Is the current regulation of electricity distribution ready? Regulatory recommendations under a European perspective, Energy Policy 2009, 37, C. MUSIALSKI, Smart grids or a glimpse into our future electricity markets Some expected legal and regulatory issues, Cah. Jur. 2012, 2, 41.

10 10 uit een impactstudie van DE VRIES en VAN DER VEEN kwam de slimme meter als de beste oplossing naar voren om het netevenwicht te blijven bewaren zonder de capaciteit van het distributienet onnodig te verzwaren 17 na de integratie van decentrale productie- eenheden De decentrale productie bestaat voornamelijk uit elektriciteit. Hoewel de Derde Gasrichtlijn net zoals de Derde Elektriciteitsrichtlijn in de opmaak van een kosten- batenanalyse voorziet, wordt in tegenstelling tot de slimme elektriciteitsmeter geen bindend streefcijfer inzake de uitrol van de slimme gasmeter opgelegd. 19 Tevens bestaat er geen quasi absoluut recht op aansluiting op het gasnet zoals dit bestaat op het vlak van het elektriciteitsnet. 20 Als gevolg van het voorgaande zal deze thesis zich dan ook voornamelijk beperken tot de impact van de uitrol van de slimme meter en de invoering van een slim net met betrekking tot de distributie van elektriciteit. Hoofdstuk 2 Actieve participatie 12. Hoger werd reeds vermeld dat steeds meer consumenten zich een decentrale productie- installatie aanschaffen. Zo worden ze tegelijk producent én consument ofte prosument. 21 Dit succesverhaal heeft er trouwens toe geleid dat de productie van hernieuwbare energie in de lift zit hetgeen in het kader van de doelstellingen 22 alleen maar kan worden toegejuicht. Er is echter ook een keerzijde aan de medaille. Op piekmomenten in de productie of bij momenten van laag verbruik kan de decentrale productie van elektriciteit het verbruik overtreffen. Deze overproductie wordt rechtstreeks op het distributienet geïnjecteerd, hetgeen tot congestie kan leiden. 13. Zoals hierboven reeds besproken, kan de invoering een slim net hier soelaas bieden en congestie vermijden. Een algemene uitrol van de slimme meter kan namelijk de positie van de prosument verbeteren. 23 Een slimme meter brengt de decentrale productie namelijk gedetailleerd in kaart. Aan de hand van deze smart data kan de prosument zijn energiefactuur optimaliseren. De laatstgenoemde taak kan eventueel gedelegeerd worden aan een zogenaamde aanbieder van energiediensten ofte een energy service company. 24 Via een dergelijke vorm van actieve participatie 17 M. VAN BOUWEL, Elektriciteit wordt slim, Lokaal 2010, 1, L.J. DE VRIES EN R. VAN DER VEEN, The impact of microgeneration upon the Dutch balancing market, Energy Policy 2009, 37, Bijlage 1, lid 2 van zowel de Derde Gasrichtlijn als de Derde Elektriciteitsrichtlijn. Zie ook randnrs Artikel en van het Energiedecreet. 21 S. PRONT VAN BOMMEL, Smart energy grids within the framework of the Third Energy Package, EEELR 2011, 2, Zie randnr C. MUSIALSKI, Smart grids or a glimpse into our future electricity markets Some expected legal and regulatory issues, Cah. Jur. 2012, 2, Zie randnr. 266.

11 11 zou de consument niet alleen zijn energiekost tot nul kunnen herleiden, maar er in het beste geval ook iets aan kunnen verdienen. 14. Ook in het geval van een gewone consument heeft de slimme meter een aantal positieve weerslagen op de energiefactuur. Eerst en vooral zal de fysieke opname van de meterstand een kost die thans in het distributienettarief verrekend zit tot het verleden behoren door de digitale communicatie in twee richtingen inzake het energieverbruik van de consument. 25 Daarnaast kan via het creëren van energy awareness in hoofde van de consument en het principe van demand response 26 door de ter beschikking stellen van de door de slimme meter geregistreerde smart data ook de energiefactuur van de loutere consument worden geoptimaliseerd. Tot slot kan komaf gemaakt worden met het huidige systeem van factureren met voorschotten op basis van een geschat verbruik en afrekeningen op basis van het werkelijk verbruik na de fysieke opname van de meterstand. 27 Via de smart data van de slimme meter kan het factureren onmiddellijk op basis van het werkelijke gebruik plaatsvinden Daarom stelt de Europese Unie in de Derde Elektriciteitsrichtlijn dan ook dat de lidstaten [ ] ervoor [moeten zorgen] dat er slimme metersystemen worden ingevoerd die de actieve participatie van de consumenten aan de markt voor levering van elektriciteit ondersteunen. 29 De actieve participatie van de consument wordt immers als een cruciaal element voor het welslagen van de invoering van een slim net gezien. 30 Hoofdstuk 3 Energie- efficiëntie 16. Wegens het groeiende succes van warmtekrachtkoppeling en de opkomst van elektrische voertuigen niet enkel fietsen en scooters maar ook auto s, bussen en vrachtwagens - wordt verwacht dat de vraag naar elektriciteit in de toekomst zal blijven toenemen. Volgens de verwachtingen van de netbeheerders zou het Belgische wagenpark namelijk tegen 2020 voor maar liefst 10 procent uit elektrisch aangedreven voertuigen bestaan. 31 Dit zal een zware last leggen op de schouders van de distributienetbeheerders: zij dienen namelijk het bestaande net aan deze realiteit aan te passen. 25 Zie randnr Zie randnr S. TORMANS, Geschillen met energieleveranciers en/of netbeheerders, Limb. Rechtsl. 2011, VREG, Marktrollen en datastromen bij de introductie van slimme meters, Bijlage 1, lid 2 van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. 30 R. HOENKAMP, G.B. HUITEMA EN A.J.C. DE MOOR- VAN VUGT, The Neglected Consumer: the Case of the Smart Meter Rollout in the Netherlands, RELP 2011, VREG, Ondernemingsplan 2011, Brussel, pdf, 32.

12 In het verleden werd steevast gekozen voor een verzwaring van het distributienet. 32 Dit houdt in dat de capaciteit van het net zodanig wordt verzwaard dat het net de piekmomenten kan opvangen. Er is echter een keerzijde: op alle niet- piekmomenten gaat een aanzienlijk deel van de beschikbare capaciteit verloren. In het licht van de almaar stijgende energieprijzen kan een dergelijke situatie niet worden volgehouden. 18. De invoering van een slim net kan komaf maken met de bovenstaande praktijk. Via de smart data kan immers een betere voorspelling van het energieverbruik worden gemaakt en kunnen de piekmomenten worden opgevangen zonder de capaciteit van het bestaande net permanent te verhogen. Daarenboven zou het energieverbruik op piekmomenten tijdelijk kunnen worden onderbroken en/of de decentrale productie op momenten van laag verbruik worden afgekoppeld ter vermijding van congestie via het sluiten van een afschakelcontract respectievelijk een flexibel aansluitingscontract met de netbeheerder. 33 Hoofdstuk 4 Energie- onafhankelijkheid 19. Vandaag de dag zijn de lidstaten van de Europese Unie in grote mate afhankelijk van de invoer van energie uit landen buiten het Europese continent. In de periode is de invoer van steenkool gestegen van 30,5 tot 39,4 procent, de invoer van aardolie van 75,6 tot 85,2 procent en de invoer van aardgas van 48,9 tot 62,4 procent. Het totale aandeel van ingevoerde energie steeg daarbij van 47,8 tot 54,1 procent. 34 Het gros wordt geïmporteerd uit het Midden- Oosten en Rusland niet bepaald de meest stabiele regio s van de wereld. Omdat een stabiele aanvoer van energie een noodzakelijke voorwaarde is voor economische groei, is het van uitermate belang dat de Europese Unie haar huidige energie- afhankelijkheid afbouwt om haar competitiviteit in een geglobaliseerde economie veilig te stellen. 20. Een slim distributienet maakt het mogelijk om de lokaal opgewekte energie zo efficiënt mogelijk in te zetten via een constante stroom van informatie tussen de verschillende marktspelers. Mits een verdere focus op het integreren van decentrale productie, het afbouwen van het energieverbruik en 32 D.A.M. GELDTMEIJER, J.D. KNIGGE, J.G. SLOOTWEG EN E. VELDMAN, Smart grids put into practice: technical and regulatory aspects, Competition and Regulation, Network Industries 2010, ; S. PRONT VAN BOMMEL, Smart energy grids within the framework of the Third Energy Package, EEELR 2011, 2, Zie randnrs (consultatie 14 oktober 2013).

13 13 het verhogen van de energie- efficiëntie, kan de energie- onafhankelijkheid van de Europese Unie vergroot en bestendigd worden Daarnaast is het de ambitie van de Europese Unie om de nationale transmissienetten te interconnecteren om zo een Europees Super Grid te bewerkstelligen. 36 Dit zou onder andere het energietransport van offshore windmolenparken en pumped- hydrostations 37 in de exclusieve economische zeeën van verschillende lidstaten kunnen stroomlijnen. Via zogenaamde super nodes zou de aldaar opgewekte elektriciteit verzameld en gedistribueerd kunnen worden naar waar de elektriciteit nodig is, in tegenstelling tot het bestaande systeem van één directe lijn naar het vasteland per windmolenpark. 38 Dit zal eveneens bijdragen aan de daling van de energie- afhankelijkheid van de Europese Unie naarmate de Europees opgewekte en hernieuwbare energie ten volle kan worden benut. Dit zal zowel de energiebevoorrading als de competitiviteit van de economie van de Europese Unie ten goede komen. Hoofdstuk 5 Opwarming van de aarde 22. In de strijd tegen de opwarming van de aarde worden hernieuwbare energie en energie- efficiëntie als sleutelwoorden gezien. In de Europese Unie kwam een dergelijke integratie van het klimaat- en energiebeleid tot uiting via de doelstellingen, Framework 2030 en Roadmap Tevens dienen de laatstgenoemde Europese initiatieven te worden gesitueerd in het kader van de internationale doelstelling om de opwarming van de aarde te beperken tot maximaal 2 C. 23. Hoger werd reeds vermeld dat de integratie van decentrale productie tot meer energie- efficiëntie zal leiden. Een dergelijke combinatie van een betere integratie van decentrale productie en meer energie- efficiëntie zal op zijn beurt leiden tot minder verspilling van vooral hernieuwbare energie. De invoering van een slim net zal dan ook een belangrijke rol spelen in het behalen van de bovenstaande Europese en internationale doelstellingen en de strijd tegen de opwarming van het klimaat in het algemeen VREG, Marktrollen en datastromen bij de introductie van slimme meters, supergrid- for- europe.aspx (consultatie 14 oktober 2013). 37 Pumped- hydrostations zijn een vorm van energieopslag waarbij, in geval van overaanbod van elektriciteit, water wordt opgepompt in een reservoir. Bij piekmomenten in het energieverbruik wordt het water doorheen een turbine terug vrijgelaten om het opgepompte water terug in elektrische stroom om te zetten. 38 C. MUSIALSKI, Smart grids or a glimpse into our future electricity markets Some expected legal and regulatory issues, Cah. Jur. 2012, 2, Zie randnrs R. HOENKAMP, G.B. HUITEMA EN A.J.C. DE MOOR- VAN VUGT, The Neglected Consumer: the Case of the Smart Meter Rollout in the Netherlands, RELP 2011, 272.

14 14 Deel 2 De Europese Unie 24. De Europese Unie heeft sinds de inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon 41 een verdragsrechtelijke basis voor haar energiebeleid. Waar ze voorheen haar energiebeleid diende te stoelen op andere bevoegdheden zoals de interne markt, mededinging en milieubeleid, kan ze nu via een gekwalificeerde meerderheidsbeslissing verordeningen en richtlijnen op grond van artikel 194 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie uitvaardigen behalve wat maatregelen van fiscale aard betreft. 25. Artikel 194 van het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie bepaalt namelijk dat de Europese Unie gemachtigd is om maatregelen uit te vaardigen om de werking van de energiemarkt en de continuïteit van de energievoorziening te waarborgen; energie- efficiëntie, energiebesparing en de ontwikkeling van nieuwe en duurzame energie te stimuleren; en de interconnectie van energienetwerken te bevorderen. Het betreft hier evenwel een gedeelde, niet- exclusieve bevoegdheid, wat als gevolg heeft dat naast de Europese Unie zelf, ook de lidstaten een energiebeleid mogen blijven voeren. Ze kunnen dit echter enkel waar de Europese Unie vooralsnog niet opgetreden heeft. 26. Alvorens dieper in te gaan op de Europese regelgeving op het vlak van slimme energienetten en - meters, is een korte schets van het algemene energiebeleid van de Europese Unie aan de orde. Hierbij staan 3 kernwoorden centraal, met name liberalisering, duurzaamheid en energie- efficiëntie. Titel 1 Liberalisering Het Eerste Energiepakket was het startschot voor de liberalisering van de energiemarkt in de Europese Unie. De toenmalige energiesector werd namelijk gekenmerkt door monopolistische overheidsbedrijven, hoge energieprijzen, een gebrek aan investeringen en een lage bevoorradingszekerheid. De Europese Commissie was van oordeel dat een geliberaliseerde energiemarkt de efficiëntie van en de concurrentie in de energiesector zou bevorderen, de energieprijzen zou drukken en de dienstverlening verbeteren. 28. In die optiek werden respectievelijk in 1996 en 1998 de Eerste Elektriciteitsrichtlijn 43 en de Eerste Gasrichtlijn 44 aangenomen. Dit Eerste Energiepakket had de geleidelijke openstelling van de 41 Het Verdrag van Lissabon trad in werking op 1 december F. VANDENDRIESSCHE, Energierecht, Gent, 2012, en ; C. KEREBEL, Interne energiemarkt, Brussel, 2013, html.

15 15 Europese elektriciteits- en gasmarkt als doel om zo een interne markt voor elektriciteit en gas te realiseren. De focus lag hierbij op (1) het vrijmaken van de aanbodzijde, (2) een boekhoudkundige splitsing van de productie- en leveringsactiviteit enerzijds en het transmissie- en distributienetbeheer anderzijds, (3) het principe van third party access ofte het recht op toegang tot het net tegen non- discriminatoire voorwaarden, en (4) het verhogen van de bevoorradingszekerheid. 29. In 2001 verscheen een onderzoek van de Europese Commissie over de impact van het Eerste Energiepakket. Hierin werd vastgesteld dat verdere maatregelen nodig waren om alle voordelen van een vrijgemaakte Europese energiemarkt te kunnen laten spelen en de interne markt voor energie verder op te bouwen. 30. Het Tweede Energiepakket bood hier een antwoord op. De Tweede Elektriciteitsrichtlijn 45 en de Tweede Gasrichtlijn 46 voorzagen immers in (1) de juridische scheiding tussen het transmissie- en distributie- netbeheer, (2) de functionele scheiding tussen de productie- en leveringsactiviteit enerzijds en het transmissie- en distributienetbeheer anderzijds, (3) de invoering van openbare- dienstverplichtingen en (4) de oprichting van een onafhankelijke energieregulator. 31. Noch in het Eerste noch in de Tweede Energiepakket werd enige melding gemaakt van de slimme meter of het slimme net. 32. Naar aanleiding van een onderzoek van de Europese Commissie uit 2007 waren een aantal tekortkomingen van het Tweede Energiepakket aan het licht gekomen. 47 Hoewel de energiemarkt de iure volledig geliberaliseerd diende te zijn in Vlaanderen sinds 1 juli 2003 bleven de nationale en regionale monopolies de facto bestaan. Verticaal geïntegreerde ondernemingen waarin zowel productie- en leveringsactiviteiten als distributie- en transmissienetbeheer waren ondergebracht controleerden de prijzen in hun nationale of regionale markt en blokkeerden zo de toegang tot de energiemarkt voor nieuwe marktspelers. 43 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 96/92/EG, 19 december 1996, betreffende de gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit, Pb. L., 30 januari 1997, afl. 27, Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 98/30/EC, 22 juni 1998, betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor aardgas, Pb. L. 21 juli 1998, afl. 204, Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2003/54/EG, 26 juni 2003, betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor elektriciteit en houdende intrekking van Richtlijn 96/92/EG, Pb. L., 15 juli 2003, afl. 176, Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2003/55/EG, 26 juni 2003, betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor aardgas en houdende intrekking van Richtlijn 98/30/EC, Pb. L., 15 juli 2003, afl. 176, S. PRONT VAN BOMMEL, Het derde energiepakket, SEW 2010, 11, 455.

16 Aan het bovenstaande probleem werd in de Derde Elektriciteitsrichtlijn en de Derde Gasrichtlijn 48 van het Derde Energiepakket tegemoet gekomen via de opname van een drietal ontvlechtingsregimes. 49 Ontvlechting ofte unbundling is immers een garantie in hoofde van de transmissienetbeheerders 50 inzake het vooropstellen van het algemeen belang in de uitoefening van hun taken. 51 Het eerste ontvlechtingsregime steunt op het principe van ownership unbundling ofte het juridisch en functioneel ontvlechten van het transmissie- en distributienet enerzijds en de activiteiten van productie en levering van energie anderzijds. In dit regime dienen zowel de eigendom als het beheer van het net in handen te zijn van een onafhankelijke netbeheerder. Het tweede regime betreft het principe van independent system operator ofte een louter functionele ontvlechting. De eigendom van het net mag immers in handen zijn van een producent en/of leverancier van energie maar het beheer van het net dient in handen te zijn van een onafhankelijke netbeheerder. De energieregulator voorziet in een permanente monitoring van de ontwikkeling van het net en de investeringsbeslissingen ter zake. In een derde en laatste regime blijven op grond van het principe van independent transmission system operator zowel het beheer als de eigendom van het net in handen van een producent en/of leverancier. Het Derde Energiepakket voorziet evenwel in een stringent regelgevend kader ter garantie van de onafhankelijkheid en een permanente monitoring van de netontwikkeling en de beslissingen inzake investeringen ter zake door de energieregulator. 34. Daarnaast voorziet het Derde Energiepakket in een versterking van de onafhankelijkheid van de energieregulator, de kwalitatieve verhoging van de openbaredienstverplichtingen en het versterken van de consumentenbescherming. Ook wordt in de oprichting van een Europees Agentschap voor Samenwerking tussen nationale Energieregulatoren (ACER 52 ) en een Europees Netwerk voor Transmissienetbeheerders (ENTSO- E 53 en ENTSOG 54 ) voorzien. 48 Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2009/73/EG, 13 juli 2009, betreffende gemeenschappelijke regels voor de interne markt voor aardgas en tot intrekking van Richtlijn 2003/55/EG, Pb. L., 14 augustus 2009, afl. 211, F. VANDENDRIESSCHE, Energierecht, Gent, 2012, Met betrekking tot de distributienetbeheerder werd het principe van ontvlechting niet weerhouden. 51 C. MUSIALSKI, Smart grids or a glimpse into our future electricity markets Some expected legal and regulatory issues, Cah. Jur. 2012, 2, Agency for the Coöperation of Energy Regulators. 53 European Network of Transmission System Operators for Electricity. 54 European Network of Transmission System Operators for Gas.

17 Net zoals in de Energiedienstenrichtlijn 55 werd in de Derde Elektriciteitsrichtlijn melding gemaakt van de invoering van een intelligent meetsysteem ofte de slimme meter en het slimme net in het kader van de bevordering van energie- efficiëntie en de integratie van decentrale productie. 56 Met betrekking tot het bevorderen van energie- efficiëntie via de invoering van een slim net schoof de richtlijn een optimalisatie van het elektriciteitsverbruik via het aanbieden van diensten voor energiebeheer en innovatieve prijsformules naar voren Tevens werd via de Derde Elektriciteitsrichtlijn de invoering van een intelligent meetsysteem verplicht gesteld onder het voorbehoud van een positieve economische evaluatie. 58 Tegen 3 september 2012 diende immers een kosten- batenanalyse van de uitrol van slimme energiemeters te worden gemaakt. In het geval van een positief resultaat moest een nationaal actieplan voor de uitrol van de slimme meter worden opgesteld met een looptijd van maximaal tien jaar. Volgens de Europese Unie dienen de lidstaten middels een dergelijk nationaal actieplan tegen 2020 ten minste 80 procent van de consumenten te hebben voorzien van een slimme meter indien dit financieel haalbaar is. 59 Daarnaast diende ook een bevoegde autoriteit te worden aangeduid voor het opstellen van een dergelijk nationaal actieplan. In het kader van de ontwikkeling van de interne markt voor elektriciteit moet de hoger vermelde autoriteit eveneens de interoperabiliteit van de slimme meter waarborgen. In Vlaanderen werd de VREG als bevoegde autoriteit ter zake aangewezen. 60 Titel 2 Duurzaamheid 37. De Hernieuwbare Energiebronnenrichtlijn 61 voorzag voor de eerste maal in bindende nationale streefcijfers met betrekking tot het aandeel van hernieuwbare energie in de nationale energiemix. De Europese Commissie had zich namelijk voorgenomen om in de sfeer van het Protocol van Kyoto niet enkel de uitstoot van broeikasgassen te verlagen, maar ook de productie uit hernieuwbare energiebronnen op te krikken tot 12 procent voor de gehele Gemeenschap. De voornoemde 55 Zie randnr Overweging (27) van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. 57 Artikel 3, lid 11 van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. 58 Overweging (55) van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. 59 Bijlage 1, lid 2 van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. 60 Zie randnrs. 75, 94 en Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2001/77/EG, 27 september 2001, betreffende de bevordering van elektriciteitsopwekking uit hernieuwbare energiebronnen op de interne elektriciteitsmarkt, Pb. L., 27 oktober 2001, afl. 283, 33.

18 18 streefcijfers waren het ideale middel om de inspanningen hiervoor te verdelen over de verschillende lidstaten. Voor België werd de lat op 6 procent gelegd. 38. In het kader van deze doelstelling stelt artikel 7, lid 1 van de Hernieuwbare Energiebronnenrichtlijn dat de lidstaten voorrang kunnen verlenen aan elektriciteit opgewekt uit hernieuwbare energiebronnen voor de toegang tot het elektriciteitsnet. Dit houdt in dat de transmissienetbeheerder bij de dispatching van elektriciteit voorrang verleent aan installaties die hernieuwbare energie produceren. In het kader van een slim elektriciteitsnet zou dit principe kunnen worden uitgebreid tot de distributienetbeheerders. Via de Derde Elektriciteitsrichtlijn werd de mogelijkheid tot het verlenen van voorrang aan hernieuwbare energie omgezet in een verplichting in hoofde van de transmissienetbeheerder In 2002 werd het Protocol van Kyoto door de Europese Gemeenschap goedgekeurd. 63 De voorloper van de Europese Unie had namelijk in 1998 dit Protocol medeondertekend en zich daarbij verbonden om haar uitstoot van broeikasgassen tegen 2012 met 8 procent te beperken ten opzichte van Om deze inspanning te behalen, bepaalde de Europese Gemeenschap voor elke lidstaat afzonderlijk een nationaal streefcijfer. 64 België werd op deze wijze verplicht haar uitstoot met 7,5 procent te verminderen. 40. De Hernieuwbare Energiebronnen en Klimaatveranderingsrichtlijn 65 van 2009 integreerde niet alleen het voornoemde klimaatbeleid in het hernieuwbare energiebeleid van de Europese Unie, het geïntegreerde klimaat- en energiebeleid wordt ook versterkt via de zogenaamde doelstelling. Deze doelstelling houdt in dat de Europese Unie haar uitstoot moet verminderen met 20 procent, het aandeel van hernieuwbare energie in de Europese energiemix moet opkrikken tot 20 procent, haar energieverbruik moet verminderen met 20 procent en het aandeel van biobrandstoffen in de Europese brandstoffenmix moet verhogen tot 10 procent tegen Artikel 15, lid 3 juncto artikel 16 van de Derde Elektriciteitsrichtlijn. Zie ook S. PRONT VAN BOMMEL, Het derde energiepakket, SEW 2010, 11, Beschikking van de Commissie, 2002/358/EG, 25 april 2002, betreffende de goedkeuring, namens de Europese Gemeenschap, van het Protocol van Kyoto bij het Raamverdrag van de Verenigde Naties inzake klimaatverandering en de gezamenlijke nakoming van de in dat kader aangegane verplichtingen, Pb. L., 15 mei 2002, afl. 130, Beschikking van de Commissie, 2006/944/EG, 14 december 2006, tot vaststelling, op grond van Beschikking 2002/358/EG van de Raad, van de respectieve emissieniveaus die in het kader van het Protocol van Kyoto aan de Gemeenschap en elk van haar lidstaten zijn toegewezen, Pb. L., 16 december 2006, afl. 358, Richtlijn van het Europees Parlement en de Raad, 2009/28/EG, 23 april 2009, ter bevordering van het gebruik van energie uit hernieuwbare bronnen en houdende wijziging en intrekking van Richtlijn 2001/77/EG en Richtlijn 2003/30/EG, Pb. L., 05 juni 2009, afl. 140, 16 (hierna verkort: Hernieuwbare Energiebronnen en Klimaatveranderingsrichtlijn).

19 19 Tegelijkertijd wordt in de Hernieuwbare Energiebronnen en Klimaatveranderingsrichtlijn voor een eerste maal melding gemaakt van de ontwikkeling van een slim net. 66 Het artikel bepaalt namelijk dat de lidstaten passende maatregelen dienen te nemen inzake de ontwikkeling van een intelligent netwerk teneinde de toegang tot het net voor decentrale productie- installaties van hernieuwbare energie te verbeteren. 41. Via het 2030 Framework for Climate and Energy Policies (Framework 2030) wil de Europese Unie een vervolg breien aan de bovenstaande doelstellingen. 67 Hierin trekt de Europese Unie de lijn namelijk door tot Eerst en vooral wordt in het Framework 2030 een vermindering van de uitstoot met 40 procent ten opzichte van 1990 naar voren geschoven wat een verdubbeling van de oorspronkelijke doelstelling is. Daarnaast streeft de Europese Commissie naar een verhoging van het aandeel van hernieuwbare energie in de energiemix tot 27 procent. Opvallend is dat ditmaal geen bindend streefcijfer per lidstaat werd vastgelegd. Het streefcijfer van 27 procent is het doel van de Europese Unie als een geheel hetgeen een grote mate aan flexibiliteit aan de lidstaten laat. Ook met betrekking tot de verhoging van de energie- efficiëntie werd geen bindend nationaal streefcijfer bepaald. Evenwel wordt een verhoging van de energie- efficiëntie met 25 procent als noodzakelijk aangemerkt om een vermindering van de uitstoot met 40 procent te kunnen realiseren. Tot slot laat de Europese Unie vanaf 2020 de promotie van biobrandstoffen volledig achterwege. 42. Via de rapporten Roadmap en Stappenplan Energie werd het realiseren van een koolstofarme economie in de Europese Unie tegen 2050 evenwel zonder aan concurrentievermogen en bevoorradingszekerheid in te boeten als doelstelling op lange termijn vooropgesteld. Te dien einde worden een resem mogelijke maatregelen voorgesteld om tegen 2050 de uitstoot van broeikasgassen te verminderen a rato van 80 tot 95 procent in vergelijking met De invoering van een slim net wordt als een essentieel element ter zake gezien. Dankzij het slimme net kunnen immers niet alleen fluctuaties in het aanbod als gevolg van decentrale productie van hernieuwbare energie beter worden opgevangen maar ook fluctuaties in de vraag als gevolg van demand side management 70 en elektrische mobiliteit. 71 Samengevat kan de invoering van een slim 66 Artikel 16, lid 1 van de Hernieuwbare Energiebronnen en Klimaatveranderingsrichtlijn. 67 EUROPEAN COMMISSION, A policy framework for climate and energy in the period from 2020 to 2030, COM(2014)15 final, Brussel, 22/01/2014, 18 p. 68 EUROPESE COMMISSIE, Routekaart naar een concurrerende koolstofarme economie in 2050, COM(2011)112 definitief, Brussel, 08/03/2011, 16 p. 69 EUROPESE COMMISSIE, Stappenplan Energie 2050, COM(2011)885 definitief, Brussel, 15/12/2011, 23 p. 70 Zie randnr. 258.

20 20 net niet alleen voor meer efficiëntie maar ook voor meer hernieuwbare en decentraal opgewekte energie zorgen. Dit heeft enerzijds een verhoging van de betrouwbaarheid van het net en de energiezekerheid en anderzijds een verlaging van de uitstoot en de realisatie van een koolstofarme economie tot gevolg, hetgeen de maatschappij in het algemeen ten goede komt. 72 Om de omslag naar een slim net mogelijk te maken, dient de Europese Unie evenwel het nodige onderzoek naar de ontwikkeling van een digitale informatie- en communicatie- infrastructuur en een Europese standaard te ondersteunen. 73 Titel 3 Energie- efficiëntie 43. In het kader van het verlagen van de uitstoot en het realiseren van een koolstofarme economie wordt het verhogen van de energie- efficiëntie van cruciaal belang geacht. 74 In het rapport Framework 2030 erkende de Europese Commissie evenwel dat zelfs de huidige doelstelling op het vlak van energie- efficiëntie wellicht niet zal worden gehaald. Nochtans nam de Europese Unie reeds tal van initiatieven ter ondersteuning van het bovenstaande objectief. 44. Zo werd in de Energiedienstenrichtlijn melding gemaakt van het concept intelligent meet- systeem als een mogelijke maatregel om de energie- efficiëntie te verbeteren over alle sectoren heen. 75 Tevens werden de lidstaten verplicht te voorzien in de plaatsing van een individuele en betaalbare energiemeter in het geval van een nieuwbouw, een ingrijpende renovatie in de zin van de Richtlijn Energieprestatie van Gebouwen 76 en de vervanging van een bestaande klassieke meter. Een dergelijke energiemeter dient het actuele energieverbruik van de consument nauwkeurig weer te geven. Er werden echter ook twee achterpoortjes voorzien waarlangs de lidstaten aan de bovenstaande bepaling kunnen ontsnappen, met name in het geval dit technisch niet mogelijk is of in het geval dit niet kosten- efficiënt is in functie van de potentiële energiebesparing EUROPESE COMMISSIE, Stappenplan Energie 2050, COM(2011)885 definitief, Brussel, 15/12/2011, 12, 16 en EUROPESE COMMISSIE, Routekaart naar een concurrerende koolstofarme economie in 2050, COM(2011)112 definitief, Brussel, 08/03/2011, EUROPESE COMMISSIE, Stappenplan Energie 2050, COM(2011)885 definitief, Brussel, 15/12/2011, EUROPESE COMMISSIE, Stappenplan Energie 2050, COM(2011)885 definitief, Brussel, 15/12/2011, Overweging (28) en Bijlage 3, r) van de Energiedienstenrichtlijn. 76 Zie randnr Artikel 13, lid 1 van de Energiedienstenrichtlijn.