Gedachtenisdienst van 1 november 2015 in de Kloosterkerk. Voorganger: ds. Margreet Klokke

Transcriptie

1 Gedachtenisdienst van 1 november 2015 in de Kloosterkerk. Voorganger: ds. Margreet Klokke Wij hebben allemaal wel een leegte in ons leven een gat dat niet gevuld kan worden. Bij de één is er een wens die niet vervuld werd bij de ander een doel dat niet werd bereikt. En velen van ons hebben onderweg mensen verloren aan de dood of het leven. Vaak proberen we het gat te vullen door hard te werken en veel onder de mensen te zijn. Maar helpen doet dat niet. Het is alleen hier waar uw licht valt op onze leegte dat hij minder peilloos diep lijkt en hopeloos. Gij zijt bij mij zegt de psalm misschien heeft het daar wel mee te maken, daarom bidden wij: HEER ONTFERM U Wij hebben allemaal wel een leegte in ons leven een gat dat niet gevuld kan worden. En omdat dat zo gevoelig kan liggen vragen we elkaar er maar weinig naar. We zijn misschien ook wel bang om herinnerd te worden aan ons eigen gemis en verdriet als een ander iets laat zien van zijn moeite en pijn Maar helpen doet al dat zwijgen niet. Het is alleen soms hier waar uw licht valt over onze leegte dat het veilig genoeg kan lijken er ook elkaar in te delen Gij zijt bij mij, zegt de psalm - misschien nodigen die woorden ons wel uit er ook voor elkaar te zijn, daarom bidden wij: HEER ONTFERM U En niet alleen elk van ons leeft met een leegte in z n leven er zijn ook landen en volken met zo n gat dat niet gevuld kan worden. Een tekort aan natuurlijke bronnen of een gebrek aan periodes in hun geschiedenis zonder oorlog en geweld. En soms gaan mensen uit die landen het dan elders zoeken met op hun schouders de volle last van hun verleden. En hoe moet het dan verder met dit ingepakte verdriet van hen? Hier in uw licht en bij de woorden Gij zijt bij mij kan de wens in ons opkomen hen te ontmoeten en daarom bidden wij: HEER ONTFERM U

2 Inleiding tot de schriftlezingen We houden hier in de kerk een serie diensten gehouden over geluk naar aanleiding van de zaligsprekingen. Bij de zaligspreking die vandaag in deze gedachtenisdienst centraal staat koos ik een gedeelte uit het boek Job. Een paar woorden ter inleiding daarop: Er was in het land Us een man die Job heette, zo begint zijn verhaal. Hij was rechtvaardig en onberispelijk, hij had ontzag voor God en meed het kwaad. Job had zeven zonen en drie dochters. Hij bezat zevenduizend schapen en geiten, drieduizend kamelen, vijfhonderd span runderen, vijfhonderd ezelinnen en een groot aantal slaven en slavinnen. In de hemel, gaat het verhaal, is er trots op Job. Zoals hij is er niemand op aarde; zegt God, rechtschapen en onberispelijk. Dat lijkt me in zijn geval ook niet moeilijk, zegt satan terug. Als alles mij meezat zou ik ook godvrezend zijn. Je mag hem testen, zegt God dan. En zo geschiedt. Job wordt beproefd. Hij verliest zijn schapen en geiten, zijn kamelen, zijn runderen en ezelinnen en de knechten die voor hen zorgen. Hij verliest zijn zeven zonen en drie dochters. En tenslotte zijn eigen gezondheid. En nu lees ik u het vervolg En dan de zaligspreking Dit is de context ervan: Jezus is een berg op gegaan. Zijn leerlingen zitten aan zijn voeten. Achter hen hebben grote groepen mensen plaatsgenomen. Een veelkleurig gezelschap. Onder hen ook mensen die zich normaal gesproken niet laten zien. Mensen met pijn, mensen met verdriet, mensen die in de war zijn. Mensen die onzeker zijn over hun toekomst, mensen die vragen hebben over hun geloof. Tollenaars, zondaars. Heel Israël is er, om zo te zeggen. Als iedereen een plaats heeft gevonden op de berg opent Jezus zijn mond, en spreekt een negental gelukwensen uit. Dit is de derde:

3 Preek over gedeelten uit Job 2 en 3 en Matteüs 5:4 Eigenlijk is het een vreemde uitspraak die Jezus doet in de derde zaligspreking. Gelukkig de treurenden, want zij zullen getroost worden. Gelukkig de treurenden. Hoe kan hij dit zeggen? Het komt niet in je hoofd op, om het woord geluk überhaupt in je mond te nemen, als je bij iemand bent die net een gevoelig verlies geleden heeft. Dan zeg je: Gecondoleerd. Ik leef met je mee. En dan het vervolg: Zij zullen getroost worden. Is dat wel zo zeker als hij het doet voorkomen? Krijgen treurenden altijd de troost die ze nodig hebben? Ik zag pas via uitzending gemist een aflevering van Pauw en Witteman waarin een treurende werd geïnterviewd. Het was Ada de Jong, misschien hebt u van haar gehoord. Zij verloor bij een bergsportongeluk haar hele gezin, man en drie kinderen. Er was een boek verschenen over hoe ze sindsdien verder was gegaan. Dat was de aanleiding voor het interview. Er was vanaf het begin één vriend, met wie ze alles kon bespreken, vertelde ze. Eén vriend, die haar verdriet kon doorstaan. Er kwamen zeker ook veel andere mensen langs. Maar, zei ze: Dan stonden ze op mijn stoep met grote ogen van angst. Ze wisten niet wat ze met mij en mijn ontreddering aan moesten. En dan moest ik ze eigenlijk over de drempel helpen. En je kunt je dat voorstellen. Verlies roept angst op. Het kan je zelf ook overkomen. Je stuit erdoor op existentiële vragen. Niet iedereen kan dat aan, durft dat aan. Het is dan ook helemaal niet zeker of je wel getroost zult worden, wanneer je in de rouw bent. En zo schuurt het nogal, tussen Jezus uitspraak en je ervaring. Het is nodig, om er langer bij stil te staan. Laten we dat doen aan de hand van het verhaal van Job. Hij is immers in de bijbel het archètype van de treurende. U hoorde het zonet al. Job verloor eerst al zijn dieren en de knechten die voor hen zorgden. Toen zijn zeven zonen en drie dochters. En tenslotte zijn eigen gezondheid. Alleen zijn vrouw is nog over. Maar zij kunnen elkaar niet goed steunen in hun verlies. En wat zie je Job dan doen? De man die altijd zo actief was in zijn zorg voor zijn boerenbedrijf en zijn familie gaat zitten in het stof en het vuil. Hij gaat zitten. Dat is wat bij rouw hoort. Wir setzen uns mit Tränen nieder, zingt het koor aan het einde van de Mattheüspassion. Buiten op straat gaat alles door. Maar bij de treurende binnen staat de wereld stil. Alle beweging is uit z n leven. Job z n vrienden zien het direct, als ze bij hem komen. Ze herkennen hem niet, zegt de verteller. Zo is hij veranderd. En je kunt je dat voorstellen. Die schapen en geiten, runderen en ezelinnen, kamelen en kinderen ze brachten geur en kleur in Job zijn leven. Ze gaven hem dingen te doen. Hij had iets om voor te leven. Een erfenis om door te geven. En nu nu is alles anders. En dat andere doortrekt het hele leven. Naar bed gaan is anders. Opstaan heeft een andere lading. Aan tafel zitten is niet hetzelfde. En daarom blijft hij zitten. Iemand schreef: Je innerlijke tomtom raakt als het ware van slag door een verlies. Je moet je helemaal opnieuw oriënteren. En zo is er dat zitten. Die hang

4 naar het verleden. Dat niet verder komen. Job die zeven dagen en nachten lang roerloos in het vuil en het stof zit: Dat is de eerste gestalte van de rouw. Maar dan dient er zich nog een tweede gestalte aan. Job opent zijn mond, en begint te spreken. Hij zegt: Laat de dag waarop ik geboren ben vergaan, en ook de nacht die zei: Er is een jongen verwekt. En dan komt hij met een vraag: En die vraag: Dat is een begin van beweging. Nu ik er zo aan toe ben, wat is de zin? Waarom ben ik er? Waarom geeft God het licht aan hem, voor wie de weg verborgen blijft, wie hij de weg verspert? Job s vroegere levensbeschouwing voldoet niet meer. Hij moet zich opnieuw verhouden tot zichzelf, tot God, en tot het leven dat hij gekregen heeft. Zijn vraag naar de zin - dat is een eerste stap. Een aarzelend omhoog komen uit het vuil en het stof en voorzichtig op weg gaan. Bij Job komen deze twee gestalten van de rouw de zittende, en de aarzelend op weg gaande ná elkaar voor. In het dagelijks leven van de rouwende gaan ze samen op. Nu eens is er het opgeslokt worden door je verdriet. Dan weer het ondanks alles dingen ondernemen. Het is daarbij oppassen dat de ene gestalte van de rouw het niet wint van de andere. Dat je niet alleen maar bij de pakken neerzit. Maar ook niet alleen maar zo hard mogelijk doorloopt. De bijbel houdt ze samen in één verhaal over het archètype van de rouw. Job, de man die stuk zit, en door gaat. En nu dan het troosten. Ook daarover kan het verhaal van Job ons veel vertellen, waar het gaat over zijn vrienden. In de vakliteratuur wordt er nogal eens negatief over hen gesproken. Ze zouden het maar zeven dagen goed doen als troosters, en de boot daarna helemaal missen. Ik ben daar in de afgelopen week anders over gaan denken. Ik heb veel respect voor hen gekregen. Want eerst doen ze niet meer dan net Job mee huilen en met hem mee zwijgen. Zeven dagen en zeven nachten lang. In die tijd zeggen ze niets. Ze komen niet met clichés, zoals Zo is het leven of Je hebt ons toch nog. Ze proberen hem niet in beweging te krijgen, zo van Kom, je moet iets eten of Ga er eens uit. Ze hebben niet de illusie, dat ze iets in orde kunnen maken voor hun vriend. Ze doorstaan zijn verdriet. Ze wachten, tot Job zelf ergens mee komt En hun geduld wordt beloond. Op de achtste dag opent hij zijn mond en begint te spreken. En dan komt hij met die vraag. De vraag naar het waarom van het lijden en de zin van het leven. Het gesprek hierover gaat hoofdstukken lang door. De vrienden hebben hun antwoord klaar. Zij huldigen de levensbeschouwing, die Job ook had, vóór al zijn verliezen. Zij zeggen: God is rechtvaardig. Hij beloont wie goed doet, en wie kwaad doet presenteert hij de rekening. Je moet iets gedaan hebben, Job. Dat is een hard antwoord, en een onsympathieke theologie. Niet van deze tijd. Maar wel van Job zijn tijd. En zo denk ik dat de vrienden van Job hem er op een vreemde manier goed mee doen. Want ze sparen hem niet. Ze houden hem een spiegel voor. Ze confronteren hem met zijn eigen vroegere levensovertuiging. En zo geven ze hem de gelegenheid om met zijn oude ik in gesprek te gaan. En te ontdekken wie hij nu is, na alles wat hij heeft meegemaakt.

5 Hoofdstukken lang gaat hun gesprek door. En dan, als je het gevoel hebt dat de posities nu wel zijn ingenomen, blijkt er ineens nog een vierde vriend te zijn. Waar deze vandaan komt is onduidelijk. Hij ìs er ineens. Eerst zegt hij in grote lijnen hetzelfde als de andere drie. Maar dan komt hij met iets nieuws. Hij zegt: Jij roept God ter verantwoording voor je verliezen, Job. Je wilt hem begrijpen. Je verliezen kunnen verklaren. Maar de Eeuwige zie toch hoe groot hij is, buiten elk begrip Hij schept de waterdruppels op, en zeeft de regen door zijn nevels, dan daalt deze uit de wolken neer, daalt neer op alle mensen. Wie kan de uitgestrektheid van de wolken peilen, het donderen dat uit zijn tent komt?de hemel laat hij baden in zijn licht en hij legt het diepste van de zeeën bloot. Alsof hij wil zeggen: Met je denken kun je het leven niet verklaren. Je kunt het leven in al zijn grandeur, moeite en pijn alleen ontvangen als geheim van God. Daar wordt Job stil van. En zo is het niet voor niets, dat dàn God zelf pas van zich laat horen en de laatste woorden van de vierde vriend onderstreept. Ik sprak zonder begrip, zegt Job tenslotte, over wonderen, te groot voor mij om te bevatten. En zo wordt er een nieuwe Job geboren worden. Eén die, hoewel getekend en veranderd, verder kan met zijn leven. En als ik het goed zie is dat dankzij de vrienden. De mensen die erbij bleven toen hij roerloos stil zat, en toen hij aarzelend op weg ging. En mooi is dat. Dat is ook precies de oerbetekenis van het Griekse woord voor troosten, dat Jezus gebruikt in de derde zaligspreking. Parakalein, dat betekent letterlijk: erbij roepen. En een trooster, een parakletos, dat is iemand die zich erbij laat roepen. Troosten, dat is met andere woorden de relatie in stand houden. Het is de ontmoeting niet uit de weg gaan. En juist dat is het spannende. De existentiële vragen van een treurende aan gaan. Dat kan of wil niet iedereen. Het is zoals de Joodse filosoof Martin Buber het zegt: Wij hoeven alleen maar aanwezig te zijn en waar te nemen, maar wij vervolmaken van geslacht op geslacht de afweerapparatuur hiertegen. Ook de vrienden van Job vinden het niet gemakkelijk. Daarom spreken ze samen af. En wonderlijk, na een tijdje zijn ze dan ineens met één iemand meer. Elihu, zo heet de vierde vriend. Dat betekent: God is hij. Alsof de verteller wil zeggen: Dit trouwe erbij blijven van Job s vrienden, dat heeft een dimensie meer. Daarin licht er iets op van God. Hij is de trooster bij uitstek. De erbijblijver. En ja, dat is niet toevallig ook de betekenis van zijn naam: YHWH, Ik zal erbij zijn. Mensen die erbij blijven als iemand z n innerlijke tomtom in de war is doen met andere woorden meer dan zij beseffen. Zij geven houvast op een dieper niveau. Zij laten iets zien van een ruimte die voortduurt. Een herberg waar een moede reiziger altijd terecht kan. Zij zijn een levende heenwijzing naar een liefde, groter dan die van hen, die alles draagt. Gelukkig, zegt Jezus, de treurenden, want zij zullen getroost worden. En nu je dit weer hoort, met het verhaal van Job in je achterhoofd, realiseer je je ineens, dat hij dit niet alleen zegt maar het ook doet. Met wie zit hij daar immers op de berg? Met mensen die stuk voor stuk verliezen hebben geleden. Mensen die hun

6 baan kwijtraakten, hun goede naam, hun gezondheid of een dierbare. En zij volgen hem niet voor niets. Bij hem voelen ze iets van die ruimte die voortduurt. Bij hem voelen ze iets van de goddelijke liefde die als een herberg is waar je altijd terecht kunt. En misschien voelt u nu ook, wat het vreemde geluk is dat gepaard kan gaan met één van hen zijn. Dat je het verder zoekt dan bij jezelf alleen. Dat je hart wordt opgerekt. Dat je iets proeft, van de waarde van met elkaar zijn. Elkaar vasthouden en dragen. Liefhebben en onvoorwaardelijk nabij zijn. En dat je daarin ook iets ervaart van de Eeuwige zelf. Van Hem wiens naam betekent Ik zal er zijn. Het is het vreemde geluk van het vertrouwen, ondanks alles. Misschien kan er van dat paradoxale geluk ook hier in de gemeente van Christus iets te ervaren zijn. In die hoop riepen we de treurenden van wie we wisten er vandaag bij. We nodigden hen uit, met een brief. Andere treurenden riepen ons erbij. Ik heb ook een verlies, zeiden zij, is daar ruimte voor. Straks zullen we ons herinneren, wie hen en ons ontvielen. To remember, is dat in het Engels. Een prachtig woord. Member, dat is lid. Door de namen van de overledenen te noemen maken we hen weer lid van de gemeenschap. Ze horen erbij, zij gaan met ons mee. Erbij roepen. Je erbij laten roepen. De gemeenschap met elkaar en met de Eeuwige voelbaar maken. Dat is troosten en dat kan, zonder het verdriet weg te poetsen, vreemd gelukkig maken. Dat wens ik ons toe. Amen. Bronnen: Willem van der Zee, Wie heeft daar woorden voor Bettine Siertsema, Job, steen des aanstoots Jo Tigcheler, De Bergrede Wibe Veenbaas, Hfst 3.5. in het Handboek Rouw van Johan Maes en Harriëtte Modderman

7 Trouwe God Wij danken u als in het eerbiedig luisteren naar de namen van mensen die we verloren en in het betrokken zijn bij wie hen het meest missen er iets is geschied dat uw Naam heeft doen oplichten Ik zal er zijn. Mogen wij deze troostende ervaring meenemen van hier en ons er in de dagen die komen door laten dragen. Wij bidden voor wie zich herkennen in Job in de dubbele gestalte van de rouw. Dat zij hun verdriet doorleven zonder erin vast te komen zitten. Dat zij in beweging komen zonder te vluchten van wat hen zo raakt. Wij bidden voor wie troosters zouden willen zijn als Jobs vrienden dat zij aanwezig zijn zonder iets goed te willen maken of te hopen dat het wel overgaat. We denken aan de nabestaanden van de vliegtuigramp in Egypte We noemen de namen van En in stilte Onze Vader.