Verkennend onderzoek terrorisme

Transcriptie

1 Grote Bickersstraat KS Amsterdam Postbus AE Amsterdam t f e info@tns-nipo.com Rapport Verkennend onderzoek terrorisme 1-meting Remco Frerichs en Raoul Schildmeijer E1898 / Z1714 augustus 2005 Bestemd voor: Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) Alle in dit document vermelde gegevens zijn strikt vertrouwelijk. Publicatie en inzage aan derden, geheel of gedeeltelijk, is zonder toestemming van TNS NIPO beslist niet toegestaan. TNS NIPO ISO 9001 rapport nederlands.dot

2 Inhoud Inleiding 1 Samenvattende bevindingen 3 Deel Beknopt verslag van de groepsgesprekken Huidige veiligheidsbeleving en risicobeleving van burgers Wat zal het doelwit zijn? De kans om slachtoffer te worden en gevolgen voor Nederland Eigen verantwoordelijkheid van burgers Wat te doen Informatie en communicatie 13 Deel De huidige veiligheidsbeleving Nederlander steeds bezorgder over terrorisme / aanslagen Gevoel van veiligheid op locaties vrijwel onveranderd 18 4 Angst voor terroristische aanslag Ruim de helft van de Nederlanders acht kans op aanslag groot Bezorgdheid over aanslag fors toegenomen Nederlander verwacht Amsterdam als doelwit Meerderheid heeft gedrag aangepast als gevolg van aanslagen Meerderheid weet niet waar men op moet letten Kwart zoekt nu al informatie over dreiging Onwetendheid over eigen bijdrage om aanslag te voorkomen 26 5 Informatievoorziening van de overheid Informatiebehoefte toegenomen Informatie over rol van de overheid meest welkom Vooral informatie gewenst over wat te doen bij aanslag Liever campagne over alle dreigingen en rampen Bekendheid over maatregelen overheid afgenomen Televisie meest geschikt voor informatie over huidige dreiging Helft hoort nieuws over aanslagen bij voorkeur via reguliere programma s Minder dan de helft vertrouwt informatievoorziening overheid Meerderheid voelt zich door overheid onvoldoende geïnformeerd Behoefte aan informatie fors toegenomen Overheid in ogen van Nederlander niet daadkrachtig genoeg Huis-aan-huis folder meest effectieve middel 37 Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus 2005

3 6 Mogelijkheden burgers in voorkomen aanslagen Helft Nederlanders ziet zichzelf in preventieve rol Onbeheerde koffer: naar de conducteur Melding verdachte koffer of persoon bij Algemeen alarmnummer geniet voorkeur boven apart nummer Connotatie meldlijn iets positiever dan tiplijn Website en brochure bereiken verschillende doelgroepen 43 Bijlagen 1 Gespreksleidraad groepssessies 2 Onderzoeksverantwoording Inhoud figuren en tabellen 1 Nederland maakt zich vooral zorgen over terrorisme / aanslagen 17 2 Gevoel van veiligheid op verschillende locaties (% zeer veilig en tamelijk veilig ) 18 3 Meerderheid noemt kans op aanslag groot 19 4 Laag opgeleiden noemen kans op aanslag vaker groot dan hoog opgeleiden 20 5 Meer dan de helft van de Nederlanders bang voor aanslag 21 6 Angst vooral groot onder laag opgeleiden en Amsterdammers 22 7 Amsterdam voornaamste doelwit terroristische aanslag 23 8 Zeven op tien Nederlanders zijn alerter na recente aanslagen 25 9 Behoefte aan informatie is toegenomen De groep die bang is heeft vooral behoefte aan informatie Meer behoefte aan informatie over wat de overheid doet dan wat men zelf moet doen (basis: Nederlanders die nu behoefte hebben aan informatie over terrorisme en terrorismebestrijding) Nederlander wil vooral weten wat men moet doen bij een terroristische aanslag Verscherpte bewaking meest genoemde maatregel Televisie is medium bij uitstek om bevolking te informeren over dreiging aanslag Reguliere programma s voor iedereen geschikt als communicatiemiddel Vertrouwen in overheidsinformatie afgenomen Nederlander voelt zich minder goed geïnformeerd dan vorig jaar Huis-aan-huis folder van de overheid: goed idee en werkt geruststellend Helft Nederlanders van mening dat zij zelf kunnen bijdragen aan voorkomen aanslag Meer dan helft Nederlanders weet waar verdachte zaken moeten worden gemeld Tip- en meldlijn vooral geassocieerd met een nummer om verdachte situaties of personen te melden Samenstelling steekproef Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus 2005

4 Inleiding In opdracht van de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTb) heeft RVD/Dienst Publiek en Communicatie (DPC) TNS NIPO gevraagd een onderzoek te verrichten naar de mening van Nederlanders over terrorisme en terrorismebestrijding, de dreiging van een aanslag en de overheidscommunicatie hierover. In het onderzoek is onder meer gevraagd naar de huidige veiligheidsbeleving, de angst voor een terroristische aanslag, de communicatie door de overheid en de manier waarop men door de overheid zou willen worden geïnformeerd over dit onderwerp. Het onderzoek bouwt deels voort op het onderzoek dat TNS NIPO in 2004 voor het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties (BZK) heeft uitgevoerd. Het eerste onderzoeksdoel is dan ook een vergelijking te maken van de angst en risicobeleving van burgers ten aanzien van de dreiging van terrorisme tussen 2004 en Het onderzoek is uitgevoerd 1 voor de NCTb, in samenwerking met het Expertisecentrum Risico- en Crisiscommunicatie (ERC) van BZK. Zij spelen een sleutelrol in de organisatie van de publiekscommunicatie van de overheid over terrorisme en terrorismebestrijding. Het tweede onderzoeksdoel is dan ook om een solide onderbouwing te bieden voor de eventuele ontwikkeling van een publieksinformatiecampagne en het bepalen van specifieke communicatiedoelstellingen. Een derde onderzoeksdoel is inzicht te bieden in de wensen en voorkeuren van burgers als het gaat om de inrichting van een campagne en de te kiezen communicatiemiddelen. Het onderzoek is zowel kwalitatief als kwantitatief van aard. Er zijn in totaal zes groepssessies georganiseerd waarin met burgers met verschillende achtergronden is gesproken over terrorisme en overheidscommunicatie. Groepssessies zijn vooral geschikt om een breed en verdiepend inzicht te geven in de verschillende meningen en denkbeelden, om een idee te geven van wat er op straat over een onderwerp wordt gezegd. Drie groepen vonden plaats voorafgaand aan het kwantitatieve veldwerk, drie erna. De drie groepen voorafgaand aan het kwantitatieve onderzoek waren vooral bedoeld om aanvullende ideeën op te doen voor de kwantitatieve vragenlijsten, de drie groepen na afloop om resultaten uit het kwantitatieve onderzoek aan voor te leggen. De deelnemers aan de gespreksgroepen zijn gespreid naar leeftijd, opleiding en etniciteit, waarbij een apart groepsgesprek heeft plaatsgevonden met Marokkanen. Dit gesprek was met name bedoeld om de wensen van de Marokkaanse Nederlanders ten aanzien van het communicatiebeleid van de overheid over terrorisme(bestrijding) in kaart te brengen. Het kwantitatieve onderzoek vond plaats van 11 tot en met 16 augustus onder een representatieve groep Nederlanders. In totaal zijn 835 Nederlanders van 15 jaar en ouder ondervraagd, telefonisch en online. 1 DPC heeft dit onderzoek begeleid, evenals het onderzoek dat in 2004 is uitgevoerd. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

5 Het gehele onderzoek heeft plaatsgevonden in de periode van 9 tot en met 18 augustus Dit was relatief kort na aanslagen in Londen en Sharm-el-Sheikh, hetgeen een aantal uitkomsten mogelijk heeft beïnvloed. In hoeverre dat het geval is, is op basis van dit onderzoek niet te achterhalen. In dit rapport presenteren we de onderzoeksresultaten, waarbij we eerst beknopt ingaan op de uitkomsten van de groepsgesprekken en vervolgens op het kwantitatieve onderzoek. De beschrijving van de onderzoeksresultaten wordt voorafgegaan door een opsomming van de belangrijkste uitkomsten en conclusies in de Samenvattende bevindingen. We grijpen hierin terug op alle drie de genoemde onderzoeksdoelen. In deel 1 presenteren we vervolgens een beknopte weergave van de uitkomsten van de groepssessies, in deel 2 de resultaten van het kwantitatieve onderzoek. Alle vragen aan en antwoorden van burgers zijn terug te vinden in de bijlagen. Verder treft u in de bijlagen informatie aan over de onderzoeksverantwoording en de tabellen. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

6 Samenvattende bevindingen In deze samenvattende bevindingen vatten we beknopt de uitkomsten van het onderzoek samen. De samenvatting is in drie delen opgebouwd, analoog aan de drie onderzoeksdoelen: Angst en risicobeleving: de stand van zaken. Moet de overheid gaan communiceren en met welk doel? Hoe moet een communicatietraject worden ingericht? Per onderdeel schetsen we kort de voornaamste uitkomsten en formuleren we een aantal overwegingen op grond van het oordeel van burgers, dat we in het onderzoek hebben gehoord. Angst en risicobeleving van burgers over terrorisme Ongeveer de helft van alle Nederlanders (55%) acht de kans zeer groot tot tamelijk groot dat er in Nederland binnen afzienbare tijd een terroristische aanslag zal plaatsvinden. Dat is een stijging ten opzichte van september Toen was dit 25% van alle Nederlanders. Bovendien is de angst voor een terroristische aanslag flink toegenomen. Ongeveer de helft van de Nederlanders is zeer of tamelijk bang voor een terroristische aanslag, een toename van 14% ten opzichte van september Ook uit andere uitkomsten blijkt dat burgers zich meer dan vorig jaar bewust zijn van de mogelijkheid van een terroristische aanslag in Nederland. Werd terrorisme in 2004 nog gerekend tot één van de ontwikkelingen waarover burgers zich zorgen maken temidden van andere thema s nu is terrorisme de meest genoemde ontwikkeling waarover burgers zich zorgen maken. Als locatie voor mogelijke aanslagen denken zij vooral aan Amsterdam (58%) en Schiphol (43%) maar ook aan de andere grote steden of het openbaar vervoer. De gevolgen die burgers verwachten van een aanslag, hebben vooral betrekking op wat dit teweeg zou brengen in de samenleving. Burgers denken dat een aanslag in Nederland de verhoudingen tussen groepen in de maatschappij (verder) op scherp zal zetten, met name tussen Marokkanen en de andere groepen in de samenleving. Marokkanen ervaren dan ook dat de dreiging van terrorisme voor hen een dubbele betekenis heeft. Enerzijds wordt óók hun leefwereld aangetast door de dreiging van terrorisme, anderzijds ervaren zij veel meer uitsluiting en discriminatie in het dagelijks leven dan voorheen. Veel burgers (69%) zeggen alert te zijn en beter op te letten in het dagelijks leven. Een kwart zegt niet meer op vakantie te zullen gaan in een risicoland (25%) en een ongeveer even grote groep is actief op zoek gegaan naar informatie (24%). Ook in eigen land is te zien dat mensen hun gedrag aanpassen vanwege de mogelijkheid van een aanslag: 12% Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

7 zegt drukke plaatsen of evenementen te mijden, 8% kiest voor andere routes met de auto en 5% gaat niet meer met het openbaar vervoer. Conclusie: de urgentie is toegenomen Alle indicatoren wijzen in dezelfde richting en bovendien is ook in de vergelijking tussen 2004 en 2005 een eenduidig beeld zien: de angst voor en/of de bezorgdheid over terrorisme in de samenleving is gegroeid. Dit heeft mogelijk ook te maken met het moment van meten: het onderzoek vond dit jaar plaats kort na de aanslagen in Londen en Sharm el Sheik. Vorig jaar lag er ongeveer een half jaar tussen de aanslag in Madrid en het moment van meting. Opgemerkt zij daarbij dat de aanslagen in Londen een veel grotere impact hebben gehad op burgers in Nederland. Burgers geven aan dat het terrorisme nu wel héél dichtbij is gekomen. Bovendien is het burgers bepaald niet ontgaan dat Nederland op de lijstjes staat van mogelijke doelwitten. Moet de overheid gaan communiceren, en waarover? Burgers geven in grotere mate dan in 2004 aan behoefte te hebben aan informatie van de overheid over terrorisme: dat was 34%, het is nu 41%. De mensen die meer informatie willen, willen hoofdzakelijk weten wat de overheid doet (32%) en wat men zelf kan doen bij of na een aanslag (23%). Minder mensen dan vorig jaar zeggen te weten welke maatregelen de overheid heeft genomen om een terroristische aanslag te voorkomen (van 26 naar 20%). Burgers begrijpen wel dat de overheid niet alles kan vertellen over de wijze waarop zij terrorisme bestrijdt, maar meer informatie (zekerheid) dan men nu heeft, wordt als wenselijk ervaren. Het vertrouwen van burgers in de informatie voorziening van de overheid in het algemeen is gedaald: in 2004 zei 51% vertrouwen te hebben in de informatievoorziening, dat is nu 43%. Deze trend is een algemene, en als zodanig ook zichtbaar in andere onderzoeken. In lijn hiermee is te zien dat het aantal mensen dat van mening is dat de overheid onvoldoende informatie verspreidt over terrorisme en terrorismebestrijding, is gestegen van 47 naar 60%. Ook over de daadkracht van de overheid bij het aanpakken van terrorisme is de trend negatief: iets meer dan een kwart van de Nederlanders is van mening dat de overheid daadkrachtig optreedt, in 2004 was dit nog 42%. Ongeveer de helft van de Nederlanders (48%) is van mening dat burgers zelf een rol kunnen spelen in het voorkomen van een aanslag. Een meerderheid van de burgers weet echter niet hoe. Het beeld is wisselend als het gaat om de vraag of een voorlichtingscampagne zou moeten gaan over allerlei rampen en de gevolgen daarvan, of specifiek over terroristische aanslagen en de gevolgen daarvan. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

8 Conclusie: de overheid is aan zet Burgers lijken te zeggen: de overheid is nu aan zet. Niet alleen omdat er een onmiskenbare behoefte is aan meer informatie, maar ook omdat het vertrouwen in de overheid daalt. Burgers twijfelen bovendien in toenemende mate aan de daadkracht van de overheid en het aantal burgers dat onzeker is over wat zij eigenlijk weten van de aanpak door de overheid, groeit. Burgers vragen om meer zekerheid over de mate waarin de overheid de dreiging van terrorisme onder controle heeft. Wel realiseren zij zich dat er geen 100% garantie te geven is en verwachten zij dat ook niet. Daarnaast is informatie over wat burgers zelf kunnen doen bijzonder welkom. Burgers kunnen zelf echter moeilijk onder woorden brengen waar deze informatie dan uit moet bestaan: men heeft een beperkt verbeeldingsvermogen bij wat men zelf kan doen om aanslagen te voorkomen of als men onverhoopt slachtoffer is geworden. Een vraagpunt is of communicatie van de overheid gericht moet zijn op informatieverstrekking of op geruststelling. Het onderzoek laat zien dat dat goeddeels hand in hand gaat: als mensen beter weten waar zij aan toe zijn en zien dat hun handelingsperspectief wordt vergroot, heeft dat ook een geruststellend effect. De overheid zou hoe dan ook zichtbaarder moeten zijn, enerzijds omdat burgers de overheid als een logische afzender zien, anderzijds omdat zij ook naar de overheid kijken als zij zelf actief gaan zoeken naar informatie. Opvallend is dat informatie die burgers via de media krijgen ook als dat gestuurd is door de communicatiestrategie van de overheid niet als communicatie van de overheid wordt ervaren. Hoe moet communicatie worden verzorgd? Een ruime meerderheid van de Nederlanders wil via de televisie door de overheid geïnformeerd worden over terrorisme en terrorismebestrijding. De sterke voorkeur voor televisie is een gebruikelijke uitkomst, die ook overeenkomt met het onderzoek van vorig jaar. Aan deelnemers aan het onderzoek is vervolgens gevraagd verschillende informatiemiddelen en -kanalen te waarderen en te beoordelen op mate van geruststellendheid. Folder Opvallend is de populariteit van de huis-aan-huis-brochure. Inmiddels willen drie op de tien Nederlanders (30%) via een brochure worden geïnformeerd door de overheid. Een jaar geleden was dat 20 %. Meer dan de helft van de Nederlanders geeft daarnaast aan dat een brochure een geruststellend effect zou hebben. Het minst effectief lijkt een televisieprogramma over terrorismebestrijding. Hoewel twee derde van de Nederlanders het desgevraagd een goed idee vindt, zou het per saldo voor slechts 21% bijdragen aan een geruststellend gevoel. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

9 Eén op de drie Nederlanders geeft aan zeker wel de website van de overheid met alle informatie over terrorisme te bezoeken (34%). Een brochure van de overheid heeft echter een groter bereik. Van alle burgers geeft 57% aan een brochure zeker wel te zullen lezen. Nog eens 30% zou dat waarschijnlijk wel doen. Aan de Nederlanders die aangeven de brochure zeker of waarschijnlijk wel te zullen lezen, is de vraag voorgelegd wanneer men de brochure zou lezen. Het bereik is het grootst als deze huis-aan-huis wordt bezorgd; 81% zegt de brochure dan ook te zullen gaan lezen. Dit komt neer op 70% van alle Nederlanders. 55% Van alle Nederlanders is bereid om enige moeite te doen om de folder te kunnen lezen (zelf op halen / bestellen / downloaden). Een dergelijke folder zou weinigen een verontrustend gevoel bezorgen, hetgeen betekent dat dit communicatiemiddel per saldo het meest effectief is. Opvallend is tegen deze achtergrond ook de gretigheid waarmee deelnemers aan het kwalitatief onderzoek de informatie uit het toonmateriaal uit Groot-Brittannië en Australië in zich opzogen tijdens de groepssessies. Men realiseert zich echter wel dat het niet bij een brochure kan blijven. Ook andere middelen moeten worden benut, maar men zou dit zien als een goed begin. Apart terrorisme-nummer Burgers zijn kritisch over het idee van een apart telefoonnummer voor terrorismegerelateerde meldingen. Het begrip meldlijn of tiplijn heeft al gauw de onwenselijke associatie van een kliklijn; men wil zich niet schuldig maken aan klikken. Bovendien geven mensen aan het lastig te vinden zelf te moeten beoordelen of bijvoorbeeld verdacht gedrag op een mogelijke terroristische aanslag duidt of op een andere vorm van criminaliteit. Veel verschillende nummers zijn ook moeilijk te onthouden. Een meerderheid van de Nederlanders vindt het algemene alarmnummer (1-1- 2) daarom beter dan een apart meldnummer. Beeldbepalers Verder horen we dat burgers zich afvragen wie de eindverantwoordelijkheid draagt voor de aanpak van terrorisme. Hierbij zien we dat burgers ook sterk kijken naar de mensen die het gezicht zijn van de overheidsaanpak tegen terrorisme. Het optreden van beeldbepalende Britse figuren na de recente aanslagen in Londen, wordt als vertrouwenwekkend ervaren. Conclusie: een folder moet er komen, maar kan niet op zichzelf staan Burgers zijn er duidelijk over: een huis-aan-huis-folder is een goed idee want zij kent een groot bereik, zal redelijk gelezen worden en stelt gerust. Over de gewenste inhoud van een dergelijke folder zijn burgers veel minder precies, ze hebben dan ook geen duidelijk beeld van wat er allemaal te vertellen valt over terrorisme, preventie en wat te doen na een aanslag. Burgers geven echter ook zelf aan dat een folder niet op zichzelf kan staan, zeker niet om vertrouwen te wekken. Opvallend bij dit aspect is overigens de rol van beeldbepalende figuren; zij zijn als het ware iconen van de aanpak van terrorisme. Daarnaast kan het om Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

10 voor de hand liggende redenen niet blijven bij een eenmalige folder: een folder zal deel moeten zijn van een breder communicatie -traject. Een punt van overweging is daarbij de timing van het verschijnen van de folder. Er is alle reden om er haast achter te zetten omdat er nú sprake is van een logisch moment om te gaan communiceren. Als een folder nog even op zich laat wachten, en het onderwerp misschien weer wat is weggezakt, is een aandachtspunt hoe het verspreiden van de folder moet worden ingeleid. Het advies van burgers over een apart tele foonnummer voor terrorismegerelateerde meldingen laat wat betreft duidelijkheid niets te wensen over: benut hiervoor en zorg ervoor dat de telefonist kan beoordelen of iemand een terechte melding doet. Zo kan mogelijk voorkomen worden dat burgers iets misschien maar liever niet melden omdat zij twijfelen aan hun eigen beoordelingsvermogen. Informatie van de overheid moet ook als zodanig herkenbaar zijn. Communiceren via de media heeft als nadeel dat de eigen positie hierin verscholen gaat achter de journalistiek. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

11 Deel 1 Uitkomsten van het kwalitatieve deel Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

12 2 Beknopt verslag van de groepsgesprekken Zoals in de inleiding uiteen gezet, is het kwantitatief onderzoek geflankeerd door een serie groepsinterviews. In dit hoofdstuk presenteren we een beknopt verslag van hetgeen in de groepen is gezegd. 2.1 Huidige veiligheidsbeleving en risicobeleving van burgers De burgers die we in de groepen hebben gehoord, gaan er over het algemeen wel van uit dat er in Nederland een aanslag zou kunnen plaatsvinden, maar men gaat wisselend om met de dreiging die er van uitgaat. Sommigen maken zich oprechte zorgen, anderen stoppen het weg of leven ermee en weer anderen willen zich juist niet laten kennen. Ja, wij zijn nu aan de beurt. We weten dat het een keer gaat gebeuren. Gisteren ben ik naar Sail geweest. Ik was angstiger dan voorheen. Je kijkt om je heen. Als het komt, dan komt het. Ach, de angst wordt je ook opgedrongen door de media. Sommige deelnemers worden op het werk geconfronteerd met de mogelijkheid van een aanslag (er namen mensen deel die werken bij het GVB Amsterdam, de NS en op de luchthaven Schiphol). Voor hen is de dreiging reëler dan voor anderen. Veel deelnemers zeggen voorts dat terrorisme dichterbij is gekomen sinds de aanslagen in Londen, meer dan na Madrid. Verder is er een verschil te zien tussen mensen met en zonder kinderen. Mensen met kinderen, of kleinkinderen, zijn niet bezorgd voor zichzelf maar voor de (klein)kinderen. In de groep Marokkanen heeft angst voor terrorisme direct al een dubbele lading. Het gaat hen niet alleen om de angst voor aanslagen en de kans om zelf slachtoffer te worden die door Marokkanen uiteraard evengoed wordt gevoeld als door autochtone Nederlanders maar ook om de gevolgen van uitsluiting en discriminatie die zij hiervan ondervinden in het dagelijks leven: Het doet pijn. Je hoort erbij, maar ook weer niet. Voor ons horen we bij hen, en voor hen horen we bij zij. Sinds Van Gogh voel ik me niet meer thuis. Ik zit op een tijdbom. Het komt zowel door de dreiging als de reactie daarop. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

13 In een andere groep - bestaande uit lager opgeleide mensen van 45 jaar en ouder - zien we de andere kant van de medaille. Hier wordt direct de link gelegd naar Marokkanen in Nederland, in plaats van internationaal terrorisme, als de vraag wordt gesteld of men zich zorgen maakt over terrorisme in Nederland. De problematiek van immigratie en integratie wordt door deze groep gelijk gesteld aan de problematiek van het terrorisme. Marokkanen zijn provocerend. Ik moet altijd met de metro. Daar zit ik altijd gespannen door de sfeer, niet door de aanslagdreiging. Opvallend is hoezeer Marokkanen worden uitgezonderd van andere groepen in deze groep. Letterlijk verwoordt een van de deelnemers het als volgt: Turken of Marokkanen gedragen zich slecht. Ze gedragen zich niet als gast, ze zijn brutaal. De rest heb je geen last van, zoals Indonesiërs of anderen. Ze zijn niet slecht, maar door de invloed van dat klotegeloof weten ze het niet beter. Daar kan je bang voor zijn. 2.2 Wat zal het doelwit zijn? Amsterdam wordt vaak genoemd als doelwit maar ook andere voor de hand liggende plaatsen zoals Schiphol of het openbaar vervoer worden genoemd. Opvallend is dat een aantal deelnemers de metro in het bijzonder noemt als potentieel doelwit, en als plaats die angstiger maakt dan andere plaatsen. Men maakt zich geen illusies. Er zijn allerlei plaatsen die nou eenmaal een makkelijk doelwit vormen, of mogelijkheden die terroristen kunnen aangrijpen: Ze doen het juist ergens waar we het niet verwachten. Shell, daar loop je zo in en uit De kans om slachtoffer te worden en gevolgen voor Nederland Over kans op slachtofferschap is men realistisch; die wordt niet zo hoog ingeschat. De persoonlijke kans is kleiner dan de kans op een auto-ongeluk. Gevolgen Wat kunnen volgens de gevolgen zijn van een terroristische aanslag in Nederland? In alle groepen wijst men desgevraagd op de maatschappelijke gevolgen van een aanslag en dus niet op eventuele andere gevolgen. Velen voelen aan dat een aanslag in Nederland de verhoudingen tussen groepen in de maatschappij op scherp zullen zetten: 2 Bedoeld wordt Shell-Pernis. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

14 Meer angst. Een aanslag heeft een grote impact. Mensen worden bang. Meer tegenstellingen tussen hun en wij. Toename van discriminatie. De hel breekt los. Er komt een kettingreactie. Nederlanders gaan de Marokkaanse bevolking te lijf. Over de mate waarin een reactie tegen de moslims in de samenleving terecht is, wordt wisselend gedacht: Wie zegt dat het allochtonen zijn? versus: Het zijn toch de moslims! Een enkeling houdt er aan vast dat een aanslag juist ook een heel andere reactie kan losmaken: Verbroedering. We moeten er iets positiefs van maken. 2.4 Eigen verantwoordelijkheid van burgers Slechts een enkeling past zijn gedrag aan door bepaalde plaatsen te mijden of niet naar grote evenementen te gaan. Op dat laatste werd vermoedelijk vaak gewezen omdat de gesprekken plaatsvonden tijdens SAIL 2005 dat in de media vaak als mogelijk doelwit werd aangemerkt en in een ruimte met uitzicht op het IJ in Amsterdam. Men is wel meer alert. Nee gedrag aanpassen dat kan niet. Behalve letten op onbeheerde tassen. Ik zat net in de trein en keek toch om me heen. Je voelt je alleen anders. Ik doe hetzelfde 2.5 Wat te doen Gevraagd naar wat men op let, noemen de meeste mensen vooral het gedrag van anderen verdacht want afwijkend gedrag valt op. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

15 Soms zie je mensen met elkaar bellen op straat, alsof ze de situatie screenen en daarover contact hebben. In een volksbuurt waar mensen zich afzonderen, dan moet je de autoriteiten waarschuwen. De vraag is echter wat dan precies als afwijkend gedrag gekenschetst dient te worden: wat is werkelijk een verdachte gedraging en wat niet? Het is moeilijk aan te wijzen wat wel of niet als verdacht gedrag moet worden gekenschetst, hetgeen een drempel vormt om in actie te ondernemen en het te melden: Terroristen vallen niet op toch? Het is zo subjectief, afwijkend gedrag. Ik zou het niet melden. Je weet het gewoon niet. Gedrag begrijpen en culturele en etnische verschillen Voor een deel heeft het juist interpreteren van gedrag ook te maken met wederzijds begrip en kennis van elkaar tussen culturen en etnische groepen. Marokkanen ervaren dat anders dan Nederlanders. In de groep Marokkanen kon het volgende worden opgetekend: Nederlanders kijken wel naar uiterlijk, zoals hoofddoeken. Voor ons is een hoofddoek geen dreiging. Wij vinden dingen minder snel verdacht. Een baard of traditionele kleding is voor ons niet verdacht. Een ander vraagt zich dan ook af: Waarom zijn Nederlanders na 40 jaar jaar nog niet gewend aan ons? Daarbij geldt dat radicale moslims, en zeker terroristen, voor veel Marokkanen evengoed andere groepen zijn waar zij zelf geen contact mee hebben: Het zijn buitengesloten groepjes. Daar kunnen wij ook niet bij. Ik ga naar de moskee, maar moest via de televisie leren dat daar mensen geronseld worden. Ik voel me lid van de samenleving. Ik werk, ga uit eten. Maar toch heb ik een etiket, terwijl ik net als iedereen doelwit ben omdat ik volgens de terroristen een slechte moslim ben. Verdachte situaties Ook verdachte situaties zijn moeilijk te duiden. De deelnemers blijven hangen in stereotiepe beelden over achtergelaten koffers en tassen. Men weet kortom nie t goed te benoemen waarop men beter moet letten. Omdat mensen weinig idee heeft hoe zich voor te bereiden, hebben zij ook geen concrete voorbereidingen getroffen: Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

16 t Is ook moeilijk van te voren in te schatten. Het is een voordeel dat je niet alles weet. Je wordt er alleen maar bang van. Ik zou het niet eens willen weten. Onwil of onwetendheid? Alles bijeen genomen is het geen onwil, die mensen belet om zich actief op te stellen bij het voorkomen van terrorisme, maar onwetendheid of onmacht. Als men iets doet, komt het meestal neer op het waarschuwen van de autoriteiten (via of ter plaatse, zoals een conducteur). Men lijkt zich er goed van bewust te zijn niet zelf achtergelaten tassen of iets dergelijks te moeten gaan navlooien: Effe heel snel kijken en dan bellen. 2.6 Informatie en communicatie Door alle groepen heen leeft het besef dat men onvoldoende afweet van terrorismebestrijding en wat burgers eraan kunnen doen. Slechts een enkeling heeft overigens wel eens actief informatie gezocht. Duidelijk is wel dat men de rijksoverheid verwacht als afzender van een eventuele campagne om burgers te informeren. Men noemt ook met nadruk de landelijke overheid. Het beeld is wisselend als het gaat om de vraag of de campagne moet gaan over allerlei rampen en de gevolgen daarvan, of specifiek over terroristische aanslagen en de gevolgen daarvan. Overheersend is dat men vooral wil weten wat de overheid doet. Mogelijk omdat men zich geen voorstelling kan maken van wat je zelf zou kunnen doen - ter preventie of als slachtoffer- hoor je weinig dat hierover zou moeten worden gecommuniceerd. Beoordeling communicatie van de overheid Burgers leven tussen hoop en vrees als het gaat om vertrouwen in de overheid als het gaat om het borgen van veiligheid enerzijds en de betrouwbaarheid als afzender van informatie anderzijds. Ze begrijpen dat de overheid niet aan de grote klok kan hangen wat zij aan het doen is om aanslagen te voorkomen, maar weten niet precies waar de aanpak dan uit bestaat. Men staat ambivalent tegenover de overheid: we horen een behoefte aan meer informatie, aan informatie die direct van de overheid komt en niet via de media en diffuse beoordelingen van de slagvaardigheid van de aanpak van terrorismebestrijding door de overheid. We weten alleen wat er in het Journaal gezegd wordt. We worden te weinig voorgelicht. Van de kletsverhalen in de krant word je toch niks wijzer. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

17 De overheid doet niets, behalve dat meneer Joustra de coördinatie heeft. Ze zullen fouten maken, maar er gebeurt wel wat. Ze zouden toch kunnen vertellen wat de scenario s zijn. Over de inhoud van een eventuele campagne wordt wisselend gedacht. Ook realiseren burgers zich dat het nauw luistert wat er in een campagne wordt gezegd om te voorkomen dat de angst juist wordt aangewakkerd. Sommigen willen graag weten wat je zelf zou moeten doen bij een aanslag, anderen denken niet dat mensen dergelijke instructies ook daadwerkelijk opvolgen als er echt iets is gebeurd en weer anderen geven aan juist ongerust te worden door dit type informatie: Informatie over wat je moet doen na een aanslag maakt me juist angstiger want dan lijkt het echt menens. Vertel ons wat ons te wachten staat en wat de overheid gaat doen als er wat gebeurt. Goed uitleggen wat wel en niet verdacht is. Wat moet je mensen nog leren. Je weet wel wat je moet doen, maar ze doen t niet. Info over mogelijke voorzorgsmaatregelen, maar we willen geen schijnveiligheid. In een aantal groepen wordt opgemerkt hoe zeer het van belang is het evenwicht te bewaren bij informatiecampagnes, om verdergaande polarisatie te voorkomen: Eerst zorgen dat wij weer één worden. Wij/zij moet weg. Ook allochtonen in reclamespots! Het vijandbeeld moet worden genuanceerd. Het optreden ervaren van Britse beeldbepalende figuren na de recente aanslagen in Londen wordt als vertrouwenwekkend ervaren. Apart terrorisme -nummer Eén van de ideeën die in de groepen is voorgelegd, is een apart telefoonnummer (meldlijn of tiplijn) voor terrorismegerelateerde meldingen. Het blijkt moeilijk om de (negatieve) associatie met een kliklijn te voorkomen: Slecht idee. Ik houd niet van klikken. Ontketent een heksenjacht. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

18 Dan bel je voorde buurman die je niet aardig vindt. Eenmaal goed begrepen is men wel positiever over de komst van een meldlijn, al reageert niemand heel enthousiast. Gesteld voor de keuze of er een nieuw of bestaand nummer moet worden gebruikt, kiezen de meeste mensen kiezen voor een bestaand nummer en dan vooral Men heeft twijfel over: Of men zelf in staat is verdachte situaties te herkennen: Niet effectief. Alleen als ik zeker weet dat er iets is, bel ik Of zo n meldlijn niet overvoerd wordt: Te vaak vals alarm. Of de follow-up goed is na een melding: Er moet een bevoegd iemand aan de telefoon zitten, die kan bepalen wat er is, maar je ook gerust kan stellen als je bang bent. Folder Een andere mogelijkheid die besproken is, is het verspreiden van een folder met informatie over terrorismebestrijding en wat burgers kunnen doen. Eerst is de vraag aan de orde geweest of een folder een goed idee is, vervolgens zijn concrete voorbeelden voorgelegd van de Australische en de Britse overheid. De reacties lijken in eerste instantie wat lauw. Ook al is men niet afwijzend, er wordt opgemerkt dat een folder ook nadelen zijn verbonden omdat: mensen folders niet lezen; folders niet op zichzelf mogen staan; folders snel weer worden weggegooid; andere media de voorkeur hebben (zoals de TV of een sticker om op de koelkast te plakken). Het tonen van folders uit andere landen heeft het effect van een eye-opener: er valt toch nog het nodige te vertellen. De reacties zijn overwegend positief en de meeste mensen nemen de folders na het gesprek graag mee naar huis: Ik zou deze wel bewaren. (Over de Australische folder.) Niet verkeerd. Prettige indruk. Wat te doen, geeft prettig gevoel. (Over de Australische folder.) Erg goed boekje. Dit mis ik nu wel. (Over de Britse folder.) Een enkeling vindt met name de Australische folder te uitgebreid: Teveel info. Als men dus met concrete informatie wordt geconfronteerd, wordt kennelijk de verbeelding geprikkeld en verandert de houding die men heeft over de zin en onzin van overheidscommunicatie. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

19 Deel 2 Uitkomsten van het kwantitatieve onderzoek Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

20 3 De huidige veiligheidsbeleving 3.1 Nederlander steeds bezorgder over terrorisme / aanslagen Twee op de vijf Nederlanders (39%) maken zich spontaan (de lijst met mogelijke antwoorden is niet voorgecodeerd) de meeste zorgen over terrorisme en aanslagen. Dit betekent een forse stijging ten opzichte van vorig jaar, toen 16% terrorisme en aanslagen als grootste bron van zorg noemde. Ook de bezorgdheid over veiligheid op straat / politie / criminaliteit is toegenomen (van 20% tot 27%), alsmede de zorgen over economie / prijzen (van 14% tot 25%). Drie op de tien Nederlanders (30%) zijn geholpen (de lijst met antwoorden is voorgecodeerd met 13 onderwerpen) in eerste instantie bezorgd over terrorisme / aanslagen. Dit is meer dan een verdubbeling ten opzichte van oktober Ook de bezorgdheid over economie / prijzen is toegenomen (van 10% tot 13%). Er is tevens gevraagd over welke zaken en gebeurtenissen men zich nog meer (in tweede en derde instantie, ook geholpen gevraagd) zorgen maakt. Wanneer de antwoorden bij elkaar worden opgeteld, staat terrorisme / aanslagen nog steeds op kop. Drie op de vijf Nederlanders (60%) maken zich hierover in meer of mindere mate zorgen, hetgeen een forse stijging betekent ten opzichte van de vorige meting (destijds 34%). Overigens maakt men zich, naarmate de opleiding hoger is, minder zorgen over terrorisme / aanslagen. Circa twee op de vijf Nederlanders zijn bezorgd over de gezondheidszorg / zorg (41%), de veiligheid op straat / politie / criminaliteit (39%) en de economie / prijzen (39%). In onderstaande tabel zijn alle maatschappelijke onderwerpen weergegeven, die in totaal door minimaal 10% van de Nederlanders worden genoemd (van de 13 onderwerpen). 1 Nederland maakt zich vooral zorgen over terrorisme / aanslagen Spontaan Geholpen (eerst genoemd) Geholpen (totaal genoemd) % % % % % % Terrorisme / aanslagen Gezondheidszorg / zorg Veiligheid op straat / politie / criminaliteit Economie / prijzen Normen en waarden / omgangsvormen Regeringsbeleid / de politiek Werkloosheid / werkgelegenheid Immigratie / integratie Nergens om / geen zorgen Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

21 3.2 Gevoel van veiligheid op locaties vrijwel onveranderd De grootste verandering ten opzichte van vorig jaar doet zich voor bij de veiligheid op een vliegveld. Gaf vorig jaar 62% aan zich veilig te voelen, nu is dat gedaald naar 57%. Iets meer dan de helft van de Nederlanders (55%) voelt zich veilig bij grootschalige evenementen. Hoewel het geen meerderheid betreft, voelt een substantieel deel van de bevolking zich dus niet veilig bij dergelijke gebeurtenissen. Deze gevoelens zullen voor een belangrijk deel ingegeven zijn door de berichtgeving over mogelijke aanslagen tijdens SAIL Het onderzoek vond plaats aan de vooravond van dit nautisch evenement in Amsterdam. Ten opzichte van vorig jaar doen zich verder nauwelijks grote verschillen voor als het gaat over plekken waar men zich veilig of onveilig voelt. Een ruime meerderheid van de Nederlanders voelt zich veilig in eigen huis, in openbare gebouwen, in winkelcentra en op straat. 2 Gevoel van veiligheid op verschillende locaties (% zeer veilig en tamelijk veilig ) % % Thuis In openbare gebouwen In winkelcentra Op straat / op de weg Op werk / op school In het openbaar vervoer In uitgaansgelegenheden In tunnels In een vliegtuig Op een vliegveld Bij grootschalige evenementen Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

22 4 Angst voor terroristische aanslag 4.1 Ruim de helft van de Nederlanders acht kans op aanslag groot Meer dan de helft van de Nederlanders (55%) acht de kans op een terroristische aanslag (tamelijk of zeer) groot. Drie op de tien ondervraagden (31%) noemen de kans niet groot, maar ook niet klein. Slechts 12% is van mening dat de kans op een aanslag (tamelijk of zeer) klein is. Vorig jaar achtte 25% de kans op een terroristische aanslag (tamelijk of zeer) groot. Met andere woorden: niet alleen de bezorgdheid over en de angst voor een terroristische aanslag zijn toegenomen, ook de kans daarop is volgens de ondervraagden toegenomen. 3 Meerderheid noemt kans op aanslag groot % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% zeer groot tamelijk groot niet groot, maar ook niet klein tamelijk klein zeer klein weet niet \ geen mening Bron: TNS NIPO, 2005 Hoe hoger men is opgeleid, des te kleiner acht men de kans op een terroristische aanslag (van de hoog opgeleiden acht 50% de kans op een aanslag groot, onder de laag opgeleiden is dit 67%). Hier doet zich overigens wel een verschil voor tussen Amsterdammers en andere Nederlanders. Waar tweederde van de Amsterdamse bevolking (67%) de kans op een aanslag groot noemt, is dit onder de rest van Nederland 54%. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

23 4 Laag opgeleiden noemen kans op aanslag vaker groot dan hoog opgeleiden Groot Niet groot, niet klein Klein % % % Geslacht Mannen Vrouwen Leeftijd Opleiding Laag Midden Hoog Woon-werk Openbaar vervoer Anders Geen werk / school Angst voor aanslag Bang Niet bang Plaats Amsterdam Andere grote steden Rest Nederland Een meerderheid van de Nederlanders acht de kans op een terroristische aanslag in Nederland dus groot. De kans dat men zelf slachtoffer wordt van een aanslag, of één van de naasten, wordt weinig verwonderlijk aanzienlijk kleiner ingeschat. Toch geeft 11% van de ondervraagden aan dat de kans groot is dat zij zelf of iemand uit de naaste omgeving slachtoffer wordt van een aanslag. Onder Amsterdammers is dit aandeel hetzelfde als het landelijk gemiddelde. 4.2 Bezorgdheid over aanslag fors toegenomen Eerder is al aangegeven dat de Nederlander zich heden ten dage vooral zorgen maakt over terrorisme / aanslagen. De bezorgdheid is ten opzichte van oktober 2004 Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

24 bovendien fors toegenomen. Het behoeft derhalve geen verbazing te wekken dat de angst voor een terroristische aanslag groot is, en ten opzichte van vorig jaar is gegroeid. Ongeveer de helft van de Nederlanders (52%) is zeer of tamelijk bang voor een terroristische aanslag. Vorig jaar bedroeg dit aandeel nog 38%. 5 Meer dan de helft van de Nederlanders bang voor aanslag % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% % zeer bang tamelijk bang niet zo bang helemaal niet bang weet niet \ geen mening Bron: TNS NIPO, 2005 Degenen die zeer of tamelijk bang zijn voor een terroristische aanslag zullen in het vervolg van het rapport de groep die bang is worden genoemd. We zullen zien dat deze groep op veel punten anders denkt over de communicatie van de overheid en het eigen handelingsperspectief dan degenen die niet zo of helemaal niet bang zijn. Opvallend genoeg is de angst voor een aanslag onder Amsterdammers niet groter dan onder de rest van Nederland, hoewel zoals we later zullen zien men de kans het grootst acht dat Amsterdam doelwit van een aanslag zal zijn. De angst is onder laag opgeleiden het grootst. Van hen is 64% bang, onder de hoog opgeleiden is dit aandeel 36%. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

25 6 Angst vooral groot onder laag opgeleiden en Amsterdammers Zeer / tamelijk bang Niet zo bang / helemaal niet bang % % Geslacht Mannen Vrouwen Leeftijd Opleiding Laag Midden Hoog Woon-werk Openbaar vervoer Anders Geen werk / school Plaats Amsterdam Andere grote steden Rest Nederland Nederlander verwacht Amsterdam als doelwit Drie op de vijf Nederlanders (58%) verwachten dat Amsterdam (spontaan genoemd) de plaats zal zijn waar een eventuele terroristische aanslag wordt gepleegd. Onder Amsterdammers ligt dit aandeel iets hoger dan onder niet-amsterdammers (64% versus 58%). Een andere vaak genoemde locatie is Schiphol (43%). Den Haag / Binnenhof / regering wordt door 33% van de Nederlanders het belangrijkste doelwit van een mogelijke terroristische aanslag genoemd. Het openbaar vervoer wordt door 32% genoemd, Rotterdam en een groot evenement beide door 27%. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

26 7 Amsterdam voornaamste doelwit terroristische aanslag Amsterdam 58 Schiphol 43 Den Haag / Binnenhof / regering Openbaar vervoer Rotterdam Groot evenement / festival Rotterdamse haven / Maasvlakte / Pernis / Europoort 24 andere grote stad / steden kerncentrale Borssele op een chemische fabriek 9 verkeersknooppunt / tunnel / viaduct 8 anders 8 weet niet % Bron: TNS NIPO, 2005 Niet alleen is gevraagd naar de plaats (in de meest brede zin van het woord) waar een aanslag mogelijk zal plaatsvinden, ook is in kaart gebracht wat men beschouwt als meest risicovolle locatie (zonder geografische specificatie). Meest genoemd zijn grote evenementen (52%), gevolgd door in het openbaar vervoer (41%), op treinstations (41%) en in metrostations (36%). Het lijstje wekt nauwelijks verbazing: het onderzoek vond plaats vlak voor de opening van SAIL 2005 en juist van dat evenement werd veelvuldig beweerd dat er mogelijk een aanslag zou plaatsvinden, terwijl op treinstations (Madrid) en in metrostations (Londen) al eerder aanslagen hebben plaatsgevonden. Hoge kantoorflats daarentegen (aanslagen in New York) worden veel minder vaak genoemd als meest risicovolle locatie (16%). 4.4 Meerderheid heeft gedrag aangepast als gevolg van aanslagen Veel Nederlanders zeggen hun gedrag te hebben aangepast, als gevolg van de recente aanslagen in Londen (Engeland) en Sharm-el-Sheikh (Egypte). Aan de ondervraagden zijn in totaal negen verschillende maatregelen voorgelegd, die men mogelijk heeft genomen om het gevaar van een aanslag te beteugelen. Slechts 20% van de Nederlanders geeft aan geen enkele maatregel te hebben genomen. Dit betekent dat een ruime meerderheid (78%) wel één of meer maatregelen heeft getroffen. De gemiddelde Nederlander nam 1,3 maatregelen. Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

27 Van de ondervraagden heeft 5% het dagelijks leven zelfs op een heel aantal vlakken aangepast: deze groep nam minstens vijf van de genoemde maatregelen. Dit zijn opvallend genoeg meer mannen dan vrouwen (7% versus 3%), hoewel de angst voor een terroristische aanslag met name onder vrouwen groot is (57% versus 52% gemiddeld). Zeven op de tien Nederlanders (69%) geven aan beter op te letten, alerter te zijn als gevolg van de recente terroristische aanslagen. Een kwart van de ondervraagden is niet met vakantie gegaan naar een land waar risico op een aanslag bestaat, terwijl men dat anders (misschien) wel gedaan zou hebben (25%). Een even grote groep geeft aan op zoek te zijn gegaan naar informatie (24%). Alle andere maatregelen worden aanmerkelijk minder vaak genoemd. Eén op de twintig Nederlanders (5%) geeft aan niet met het openbaar vervoer te hebben gereisd, terwijl men dat anders wel gedaan zou hebben. Dit betreft met name treinreizen (46%) en in mindere mate reizen met de bus (27%), metro (21%) of tram (6%). Mensen in de groep die bang is hebben gemiddeld meer maatregelen genomen dan degenen die niet vrezen voor een terroristische aanslag (1,7 versus 0,9 maatregelen). Zo heeft 9% van de groep die bang is vijf of meer maatregelen genomen. Onder degenen die niet bang zijn, is dit aandeel 2%. Overigens doet zich binnen de groep die bang is een groot verschil voor tussen degenen die zeer bang zijn voor een terroristische aanslag en degenen die daar tamelijk bang voor zijn. Eerstgenoemde groep heeft gemiddeld 2,1 maatregelen getroffen (12% vijf of meer), laatstgenoemde groep gemiddeld 1,7 (8% vijf of meer). Aangezien laag opgeleiden meer angst hebben voor een terroristische aanslag hoeft het geen verbazing te wekken dat deze groep gemiddeld meer maatregelen heeft getroffen dan de hoger opgeleiden, die over het algemeen minder bang zijn voor een terroristische aanslag (1,5 versus 1,1 maatregelen). Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

28 8 Zeven op tien Nederlanders zijn alerter na recente aanslagen % wel van toepassing Alert zijn, beter opletten 69 Niet met vakantie gegaan naar land waar risico op aanslag bestaat, terwijl ik dat anders wel 25 had gedaan Op zoek gegaan naar informatie 24 Niet naar een drukke plek (evenement, kermis, winkelcentrum, etc.) gegaan, terwijl ik dat 12 anders wel had gedaan Andere route met de auto gekozen om risicogebied (bijvoorbeeld tunnel) te mijden 8 Niet met het openbaar gegaan, terwijl ik dat anders wel had gedaan 5 Ander station / halte openbaar vervoer gekozen dan ik anders zou doen 5 Niet of zo min mogelijk naar buiten gegaan 5 Niet met het vliegtuig gegaan, terwijl ik dat anders wel had gedaan Meerderheid weet niet waar men op moet letten Twee op de vijf Nederlanders (38%) geven aan te weten waar ze op moeten letten om een terroristische aanslag te helpen voorkomen. Een meerderheid van de Nederlanders (62%) weet dat dus (nog) niet. Vrouwen weten beter waar ze op moeten letten dan mannen (42% versus 35%), Amsterdammers zijn beter op de hoogte dan gemiddeld (49%). De mensen in de groep die bang is weten vaker waar ze op moeten letten dan degenen die niet bang zijn (42% versus 35%). Dit geldt ook voor hoog opgeleiden (46%). Waar let men dan zoal op? In eerste instantie op personen die zich vreemd gedragen (57%), in tweede instantie op achtergelaten, onbeheerde bagage (32%) en in derde instantie op achtergelaten, onbeheerde pakketjes (19%). 4.6 Kwart zoekt nu al informatie over dreiging Een kwart van de Nederlanders is zo hebben we gezien naar aanleiding van de recente aanslagen op zoek gegaan naar informatie. Een zelfde aandeel geeft aan nu al in meer of mindere mate op zoek te gaan naar informatie die kan helpen in geval men te maken krijgt met de dreiging van terrorisme of een aanslag. Eén op de honderd Nederlanders (1%) doet dit altijd, 5% meestal en nog eens 18% nooit. 8% Van de groep die bang is zoekt altijd of meestal naar informatie, onder degenen die minder bevreesd zijn is dit aandeel 4%. De informatie zoekt men vooral op internet (26%). Dit geldt vooral voor Nederlanders van middelbare leeftijd (35-54; 48%). Anderen kijken vooral waar de nooduitgang is, dan wel vluchtwegen zijn (19%). Eén op de zeven Nederlanders haalt informatie uit de krant Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus

29 (14%), terwijl iets meer dan één op de tien Nederlanders te rade gaat bij de politie (11%). Met name de groep die bang is doet dit laatste (16% versus 3% van degenen die niet bang zijn). 4.7 Onwetendheid over eigen bijdrage om aanslag te voorkomen In het volgende hoofdstuk zullen we zien dat 30% van de Nederlanders het in meer of mindere mate belangrijk vindt dat de overheid communiceert over wat men zélf kan doen om een terroristische aanslag te voorkomen. Dat die kennis bij veel Nederlanders niet aanwezig is, blijkt uit het feit dat maar één op de vijf Nederlanders (21%) zegt te weten welke bijdrage men kan leveren aan het voorkomen van een terroristische aanslag. Die (gepercipieerde) kennis is onder mannen beduidend groter dan onder vrouwen (26% versus 17%) en onder hoog opgeleiden hoger dan onder laag opgeleiden (30% versus 18%). Ongeveer één op de zes Nederlanders (16%) is van mening dat men zelf niets kan doen om een terroristische aanslag te voorkomen. Deze wat fatalistische houding komt met name voor bij de ouderen (55+; 22%). Op de vraag wat men kan doen om een terroristische aanslag te voorkomen, antwoordt men in eerste instantie opletten / alert zijn (44%). Een kwart van degenen die aangeven te weten wat men zelf kan bijdragen in de preventieve sfeer antwoordt, ongewone zaken melden en opletten, alert blijven op ongewone zaken (beide 25%). Verkennend onderzoek terrorisme E1898 / Z1714 TNS NIPO augustus