Historisch Vooronderzoek

Transcriptie

1 Historisch Vooronderzoek Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 Opsporen Niet Gesprongen Explosieven Riel Explosive Advice & Services Europe B.V. Alphenseweg 4a, 5133 NE Riel, Nederland Postbus 21, 5133 ZG Riel, Nederland T+31 (0) KvK Tilburg ABN AMRO BTW NL B01

2 Historisch Vooronderzoek Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 Projectnummer : Locatie : Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 Opdracht Opdrachtgever : Historisch Vooronderzoek Opsporing Niet Gesprongen Explosieven : Arcadis Nederland B.V. Plaats en datum : Riel, 21 januari 2014 Kenmerk : RO versie 5.0 Auteur Gecontroleerd door Goedgekeurd door : mevr. Y. Mulder, MA : mevr. N. van Domburg, MA/Projectleider Advies : dhr. ing. E. van den Berg, Projectmanager Advies REASeuro Opdrachtgever Arcadis dhr. A.P.A.M. van Riel Hoofd Projecten dhr. P. Bornkamp Senior Projectleider Informatiebescherming. Op grond van artikel 6:162 BW mag niets uit dit document worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze, inclusief digitale verwerking, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van REASeuro. De opdrachtgever mag voor intern gebruik duplicaten maken. Illustratie voorpagina: januari 2014 Pagina 2 van 44

3 Inhoudsopgave Pagina Inhoudsopgave Inleiding Aanleiding Werk- en onderzoeksgebied Doel Methodiek Leeswijzer Inventarisatie bronnenmateriaal Geraadpleegde bronnen Niet geraadpleegde bronnen Bevindingen inventarisatie bronnenmateriaal Beoordeling en evaluatie Duitse inval mei Grondgevechten 11 mei Grondgevechten 12 mei Beoordeling en evaluatie luchtaanvallen Beoordeling en evaluatie grondgevechten 20 april Geallieerde verkenning Hooglanderveen 20 april Beoordeling en evaluatie Duitse stellingen en loopgraven Afbakening NGE-Risicogebieden Leemten in kennis Nauwkeurigheid afbakening Horizontale verplaatsing NGE in de bodem Het vaststellen en afbakenen van de verdachte gebieden NGE-Risicogebied geschutmunitie NGE-Risicogebied afwerpmunitie Naoorlogs uitgevoerde werkzaamheden Geschiedenis A Geschiedenis knooppunt Hoevelaken Openstellingsgeschiedenis Algemene kenmerken rijkswegen in onderzoeksgebied Conclusie en advies Conclusie Historisch Vooronderzoek Advies...24 Bijlage 01 Overzicht van de (archief)instellingen...26 Bijlage 02 Geraadpleegde literatuur (5 bladen)...27 Bijlage 03 Archief...30 Bijlage 04 Overzicht luchtfoto s uit de Nederlandse luchtfotoarchieven...33 Bijlage 05 Overzicht relevante munitieruimrapporten EOD en MMOD...34 Bijlage 06 Mijnenveldkaart EOD januari 2014 Pagina 3 van 44

4 Bijlage 07 Uitsnede geallieerde stafkaart...36 Bijlage 08 In het verleden uitgevoerde NGE-gerelateerde onderzoeken...37 Bijlage 09 Usb-stick en verzendlijst...40 Bijlage 10 Checklist WSCS-OCE...41 Tekening 01A-01B Inpassing luchtfoto s (losbladig)...42 Tekening 02 Inpassing oorlogshandelingen (losbladig)...43 Tekening 03 NGE-Risicokaart (losbladig) januari 2014 Pagina 4 van 44

5 1. INLEIDING 1.1. AANLEIDING In het kader van de reconstructie van knooppunt Hoevelaken heeft REASeuro het Historisch Vooronderzoek Reconstructie knooppunt Hoevelaken A1-A28 opgeleverd,kenmerk RO versie 3.0 opgeleverd. Vooruitlopend op de reconstructie van knooppunt Hoevelaken wordt een derde rijstrook aangelegd langs de zuidbaan van de A1 tussen aansluiting Bunschoten (km 38,88) en knooppunt Hoevelaken (km 44,5), als onderdeel van het programma Beter Benutten. Het tracé A1 km 38,88 t/m 44,5 valt volledig binnen het reeds uitgevoerde Historisch Vooronderzoek, maar behoeft een specifiek voor dit deelproject opgesteld Historisch Vooronderzoek Niet Gesprongen Explosieven (HVO-NGE). Bij het opstellen van dit rapport is daarom gebruik gemaakt van het reeds uitgevoerde HVO voor knooppunt Hoevelaken (RO versie 3.0, d.d. 25 november 2013) WERK- EN ONDERZOEKSGEBIED Het werkgebied betreft de Zuidbaan A1 van kilometer 38,88 t/m kilometer 44,5 (RD coördinaat , tot ,465328), zoals aangegeven door de opdrachtgever, tot 200 meter aan weerszijden van de as van de weg (in oranje weergegeven in figuur 1). Het onderzoeksgebied betreft globaal een groter gebied dan het werkgebied. Dit om een zo compleet mogelijk beeld te creëren van de omgeving van het werkgebied ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. A1 Amersfoort Figuur 1: Onderzoeks- en werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5. 21 januari 2014 Pagina 5 van 44

6 1.3. DOEL Doel van het Historisch Vooronderzoek is antwoord te geven op de volgende vragen: Worden in (een gedeelte van) het onderzoeksgebied explosieven verwacht naar aanleiding van oorlogshandelingen, naar de situatie van 1945? Welke soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van NGE kunnen worden verwacht? Wat is het advies met betrekking tot de uit te voeren werkzaamheden? Op basis van de analyse worden, indien relevant, NGE-Risicogebieden afgebakend, waarbinnen explosieven aangetroffen kunnen worden METHODIEK De rapportage is opgesteld volgens het Werkveldspecifiek Certificatieschema voor het Systeemcertificaat Opsporen Conventionele Explosieven (WSCS-OCE) welke op 1 juli 2012 de Beoordelingsrichtlijn Opsporen Conventionele Explosieven 2007 (BRL-OCE) heeft vervangen. Aan de hand van een aantal bronnen wordt NGE gerelateerde informatie van het onderzoeksgebied geïnventariseerd. In de inventarisatie van het bronnenmateriaal wordt gezocht naar: gebeurtenissen die hebben geleid tot het in de bodem komen van NGE; gebeurtenissen die hebben geleid tot het verwijderen van NGE uit de bodem. Op basis daarvan wordt beoordeeld en geëvalueerd of er binnen het onderzoeksgebied NGE aanwezig zijn. Als dat het geval is, wordt het verdachte gebied horizontaal afgebakend naar de situatie van 1945 en wordt een advies gegeven. Het eindresultaat betreft deze rapportage en een bijbehorende NGE-risicokaart. Het onderzoek is uitgevoerd door deskundigen die voldoen aan de deskundigheidseisen die in het kader van het WSCS-OCE worden gesteld. Op pagina 2 van dit rapport staan de betrokken deskundigen vermeld LEESWIJZER De inventarisatie van het geraadpleegde bronnenmateriaal voor de Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is weergegeven in de bijlagen. In hoofdstuk 2 is een samenvatting van de belangrijkste bevindingen van het geïnventariseerde bronnenmateriaal weergegeven. In hoofdstuk 3 t/m 6 is het geraadpleegde bronnenmateriaal beoordeeld en geëvalueerd. Op basis van die beoordeling en evaluatie is vastgesteld of er sprake is van een NGE- Risicogebied en is de soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van de te verwachten NGE bepaald, zie hoofdstuk 7. Het HVO-NGE wordt afgesloten met hoofdstuk 8, conclusie en advies. 21 januari 2014 Pagina 6 van 44

7 2. INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL In dit hoofdstuk is beschreven welke bronnen wel en niet zijn geraadpleegd. Per geraadpleegde bron is in de bijlagen een overzicht opgenomen van het verzamelde bronnenmateriaal. Op basis van de informatie die uit de bronnen is afgeleid, is een overzicht gemaakt van de belangrijkste gebeurtenissen in het onderzoeksgebied. Deze gebeurtenissen vormen de leidraad voor de beoordeling en evaluatie van het bronnenmateriaal in hoofdstuk 3 t/m 6 van dit rapport GERAADPLEEGDE BRONNEN Volgens het WSCS-OCE dient een aantal bronnen verplicht en aanvullend te worden geraadpleegd. REASeuro voldoet aan de gestelde eisen in het WSCS-OCE. Daarnaast worden aanvullende bronnen geraadpleegd die niet worden genoemd in het WSCS-OCE. Deze bronnen betreffen het MMOD-archief, de bombardementsgegevens, de geallieerde stafkaarten en de in het verleden uitgevoerde onderzoeken. Voor dit HVO-NGE zijn de volgende bronnen geraadpleegd: Literatuur In bijlage 02 is een overzicht opgenomen van de geraadpleegde literatuur. In de literatuur is gezocht naar beschrijvingen van voor het onderzoeksgebied mogelijk relevante gebeurtenissen. Deze gebeurtenissen zijn per tijdvak in tabellen weergegeven. Per gebeurtenis is een verwijzing naar de bron en bladzijde opgenomen. Gemeentelijk, provinciaal archief, NIOD en NIMH Voor dit HVO-NGE zijn alle gemeentearchieven meegenomen van de voormalige en huidige gemeenten waarin het werkgebied zich bevindt. Ook enkele aangrenzende gemeenten zijn meegenomen. Het betreffen de archieven van Hoevelaken, Amersfoort, Hoogland, Bunschoten en Stoutenburg. Tevens zijn de provinciale archieven van Gelderland en Utrecht, het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD en het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) geraadpleegd. In de archieven is gezocht naar voor het onderzoeksgebied mogelijk relevante informatie. In bijlage 03 is een gedetailleerd overzicht opgenomen van alle geraadpleegde archieven en inventarissen. Dotka Data Dotka Data beschikt over de luchtfoto s van de Tweede Wereldoorlog van zowel de luchtfotocollectie van de Universiteit Wageningen, afdeling Speciale Collecties als van de luchtfotocollectie Topografische Dienst Kadaster Zwolle, afdeling GEO-informatie (Kadaster) 1. De beschikbare digitale luchtfoto s zijn besteld bij Dotka Data. In bijlage 04 is een overzicht opgenomen van de geraadpleegde luchtfoto s. De luchtfoto s zijn ingepast in tekening 01A-01B. Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EOD) De archieven van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie zijn geraadpleegd op voor het onderzoeksgebied relevante informatie. De EOD heeft de inventarissen van de munitieruimrapporten 2 beschikbaar gesteld. Vervolgens zijn deze geraadpleegd. Tevens is een begrippenlijst toegevoegd met vakinhoudelijke termen en afkortingen. 1 Er bestaat ook nog de mogelijkheid om rechtstreeks met het Kadaster een overzicht van de beschikbare luchtfoto s aan te vragen en luchtfoto s te bestellen. 2 Beschikbaar van 1971 tot heden. De munitieruimrapporten worden ook wel MORA s of UO s genoemd. 21 januari 2014 Pagina 7 van 44

8 Ook is bij de EOD nagevraagd of in het onderzoeksgebied mijnenvelden of mijnenverdachte gebieden hebben gelegen. De EOD heeft overzichtskaarten aangeleverd, waarop te zien is dat er geen mijnenverdacht gebied heeft gelegen in het werkgebied, zie bijlage 06. Tot slot is het archief van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD) geraadpleegd. De MMOD is een voorloper van de EOD en heeft direct na de oorlog veel munitie geruimd. Het archief van de MMOD is ondergebracht in de Semi-Statische Archiefdiensten (SSA) in Rijswijk. In het MMOD-archief is informatie voor het onderzoeksgebied aangetroffen, zie bijlage 05. Kadaster Bij de afdeling GEO-informatie van het Kadaster in Zwolle zijn de relevante geallieerde stafkaarten besteld. De geallieerde stafkaarten zijn nodig om de bombardementsgegevens te kunnen raadplegen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakte de geallieerden gebruik van het zogenaamde Nord du Guerre coördinaatsysteem. Op de stafkaart zijn de voor het onderzoeksgebied relevante kaartvierkanten geselecteerd, zie bijlage 07. Met behulp hiervan is vastgesteld of er bombardementen binnen de kaartvierkanten of de onderliggende coördinaten hebben plaatsgevonden. The National Archives in Londen (TNA): bombardementsgegevens REASeuro beschikt over kopieën van diverse gegevens uit The National Archives. Het betreft voornamelijk kopieën van de Operational Record books (ORB s) van de 2nd Tactical Airforce. Dit luchtleger voerde in 1944 en 1945 inleidende bombardementen uit vooruitlopend op de geallieerde troepenbeweging. Daarnaast beschikt REASeuro over een groot aantal ORB s van Fighter Command. Fighter Command was in de eerste jaren van de oorlog verantwoordelijk voor de verdediging van Engeland. Later had zij de taak het escorteren van bommenwerpers naar bezet gebied. Tot slot voerde Fighter Command in de winter van 1944 tot aan de bevrijding ook aanvallen uit op V1 en V2 lanceerinstallaties, bijvoorbeeld bij Den Haag. Als het doel door slecht weer niet kon worden aangevallen, kozen de piloten een alternatief doel zoals bruggen, spoorlijnen en stations. Er is gezocht naar bombardementen in de nabijheid van de onderzoekslocatie. Er zijn geen relevante bombardementsgegevens aangetroffen voor het onderzoeksgebied. In het verleden uitgevoerde NGE-gerelateerde onderzoeken Bij ons is bekend dat er in het verleden HVO-NGE s zijn uitgevoerd. In bijlage 08 zijn de in het verleden uitgevoerde onderzoeken beschreven NIET GERAADPLEEGDE BRONNEN De volgende bronnen zijn niet geraadpleegd, omdat de bronnen beschreven in paragraaf 2.1 voldoende informatie opleveren om een goed beeld te krijgen van het onderzoeksgebied in oorlogstijd. Bundesarchiv-Militararchiv Freiburg / The National Archives Washington DC / Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance Archives Edinburgh. Getuigenverklaringen BEVINDINGEN INVENTARISATIE BRONNENMATERIAAL Uit de inventarisatie van het bronnenmateriaal blijkt dat er veel oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden in en in de omgeving van het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5. Het betreffen de volgende gebeurtenissen: 21 januari 2014 Pagina 8 van 44

9 Tijdens de Duitse inval in mei 1940 hebben grondgevechten plaatsgevonden in de omgeving van Amersfoort en Hoevelaken, zie hoofdstuk 3; De geallieerden hebben tijdens de oorlog regelmatig bombardementen en beschietingen uitgevoerd op wegen en spoorlijnen die in, en in de omgeving van het werkgebied zijn gelegen, zie hoofdstuk 4; Tijdens de bevrijdingsperiode in april 1945 hebben grondgevechten en artilleriebeschietingen plaatsgevonden, zie hoofdstuk 5; Na de oorlog zijn regelmatig explosieven aangetroffen in en in de omgeving van het werkgebied, zie hoofdstuk 5; De Duitse bezetter heeft tijdens de oorlog loopgraven en stellingen aangelegd ten oosten van het werkgebied, zie hoofdstuk 6. Deze gebeurtenissen worden in hoofdstuk 3 t/m 6 thematisch beoordeeld en geëvalueerd. 21 januari 2014 Pagina 9 van 44

10 3. BEOORDELING EN EVALUATIE DUITSE INVAL MEI 1940 Ten zuiden en westen van het werkgebied is de Grebbelinie gelegen, een verdedigingslinie die het westen van Nederland moet verdedigen tegen de oprukkende Duitse troepen in de periode 10 t/m 14 mei 1940, zie Figuur 2. Met de roze cirkel is globaal de locatie weergegeven waar korte gevechten hebben plaatsgevonden. Tijdens de mobilisatieperiode krijgt het Nederlandse 1 e Regiment Huzaren 3 (3 e, 4 e en 5 e eskadron) opdracht om de linie ter hoogte van Amersfoort te verdedigen. Om die reden bevinden zich Nederlandse huzaren in vooruit geschoven posten ten oosten van de linie, in de directe omgeving van het werkgebied. Op 11 mei 1940 naderen de Duitse troepen de Nederlandse voorposten. De daaropvolgende drie dagen worden op verschillende plaatsen grondgevechten geleverd. In dit hoofdstuk worden de grondgevechten beoordeeld en geëvalueerd, die relevant zijn voor het werkgebied. De broninformatie in dit hoofdstuk is afkomstig uit de literatuur, weergeven in bijlage 02. De Grebbelinie Werkgebied Figuur 2: De Grebbelinie ten opzichte van het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44, GRONDGEVECHTEN 11 MEI 1940 Op 11 mei 1940 vinden de meest intensieve gevechten plaats aan de Grebbelinie bij de Grebbeberg nabij Wageningen, ver ten zuiden van het werkgebied. De gebieden ten oosten van Amersfoort en bij Bunschoten zijn geïnundeerd (onder water gezet). 3 Huzaren waren tijdens de Tweede Wereldoorlog lichtbewapende verkenningseenheden. 21 januari 2014 Pagina 10 van 44

11 In de omgeving van Hoevelaken trekken Duitse verkenningseenheden op en komen daarbij in aanraking met Nederlandse voorposten van de Grebbelinie. Er vinden geen gevechten plaats in de directe nabijheid van de A1 km 38,88 t/m 44,5. Wel worden de Nederlandse verkenningseenheden (huzaren) beschoten door eigen troepen, als zij zich terugtrekken binnen eigen stellingen bij Hooglanderveen, zie Figuur 3. Zij worden aangezien voor vijandelijke troepen. Bij het verlaten van deze stellingen krijgen de Huzaren bij de asperges (wegversperring) richting Hoevelaken opnieuw stormvuur van eigen gelederen te verduren. Het is uit de bronnen niet gebleken waar de versperringen precies waren gelegen. Daarom is het niet duidelijk waar de beschietingen precies plaatsvinden. Tevens is onbekend met welke wapens de beschietingen worden uitgevoerd. Daarom kan geen NGE-Risicogebied worden afgebakend naar aanleiding van deze beschietingen. Werkgebied A1 Figuur 3: Buurtschap Hooglanderveen (ellips) ten opzichte van het werkgebied. Conclusie Op 11 mei 1940 worden Nederlandse verkenners beschoten door eigen troepen. Het is onduidelijk waar de beschietingen precies hebben plaatsgevonden, daarom kan er geen NGE-Risicogebied worden afgebakend. Er is vooralsnog geen sprake van een verhoogd risico op de aanwezigheid van NGE in het werkgebied ten gevolge van deze gebeurtenis GRONDGEVECHTEN 12 MEI 1940 De Duitse legerleiding heeft zich tot doel gesteld op deze dag Amersfoort te veroveren. Daarom trekken Duitse troepen vanuit Barneveld richting Amersfoort. De Duitse 227 e divisie komt op diverse locaties in conflict met de verkennende Nederlandse huzaren. Geen van deze gevechten vinden plaats nabij het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5. Daarom is geen NGE-Risicogebied afgebakend naar aanleiding van de grondgevechten op 12 mei januari 2014 Pagina 11 van 44

12 4. BEOORDELING EN EVALUATIE LUCHTAANVALLEN In de oorlogsjaren voeren geallieerde vliegtuigen veelvuldig bombardementen en beschietingen uit op de spoor-, vaar- en verkeerswegen in Nederland. Door deze te beschadigen, brengen zij schade toe aan de Duitse oorlogsindustrie. Het werkgebied ligt nabij een voornaam aanvalsdoel: de spoorlijn Amersfoort - Nijkerk, welke het werkgebied kruist bij Hooglanderveen, zie Figuur 4. Spoorlijn Amersfoort - Nijkerk A1 Waargenomen kraters Figuur 4: De kruising van de spoorlijn Amersfoort Nijkerk en de A1. Op luchtfoto 3088 van 23 maart 1945 en 3145 van 18 april 1945 zijn kraters van vliegtuigbommen waargenomen in het werkgebied ter hoogte van de kruising van het werkgebied A1 met de spoorlijn (bij kilometer 43,5, RD coördinaat ,466103), zie de rode cirkels in Figuur 5. Gezien de verschillende groottes van de kraters is het mogelijk dat hier meer dan één bombardement is uitgevoerd. Daarom moet rekening worden gehouden met een verhoogd risico op het aantreffen van afwerpmunitie van 250 lbs, 500 lbs en lbs. Op de luchtfoto s is ook te zien dat de snelweg A1 nog in aanleg was tijdens de oorlog. 21 januari 2014 Pagina 12 van 44

13 Figuur 5: Waargenomen kraters op luchtfoto 3088 d.d. 23 maart 1945 (bron: Wageningen UR). Verder zijn op verschillende locaties in de omgeving enkele Duitse militaire doelen incidenteel aangevallen, zoals transportvoertuigen, een hoofdkwartier en stellingen. Binnen het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 zijn echter geen relevante aanvallen op dit soort doelen aangetroffen. Conclusie Op de geraadpleegde luchtfoto s zijn kraters van vliegtuigbommen waargenomen binnen het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 ter hoogte van de spoorlijn Amersfoort Nijkerk. Daarom wordt een NGE-Risicogebied afgebakend ten gevolge van luchtaanvallen op afwerpmunitie van 250 lbs, 500 lbs en lbs. 21 januari 2014 Pagina 13 van 44

14 5. BEOORDELING EN EVALUATIE GRONDGEVECHTEN 20 APRIL 1945 Als onderdeel van de geallieerde bevrijdingsoperatie Dutch cleanser 4 rukken de Canadese bevrijders vanuit het zuiden op via Barneveld richting Amersfoort. Ze bevrijden de dorpen in deze omgeving in de periode 17 t/m 25 april 1945, zie Figuur 6. Met rode cirkels zijn globaal de locaties weergegeven waar grondgevechten plaatsvinden. De Duitse troepen weten de Grebbelinie echter te behouden tot de Duitse capitulatie op 5 mei De omgeving van het werkgebied heeft dus relatief lang in het frontgebied gelegen. De groene stippen geven de naoorlogse munitieruimingen van de Explosieven Opruimingsdienst weer. In dit hoofdstuk worden de grondgevechten chronologisch beoordeeld en geëvalueerd. Werkgebied Amersfoort Hoevelaken Grebbelinie Figuur 6: De oprukkende geallieerden (blauw) vanuit het oosten ten opzichte van het werkgebied (oranje) GEALLIEERDE VERKENNING HOOGLANDERVEEN 20 APRIL 1945 Het boek Amersfoort meldt dat een Canadese verkenningseenheid een patrouille uitvoert ten noorden van Amersfoort (Hoogland en Hooglanderveen). Ze raken daarbij kort in gevecht met Duitse eenheden en besluiten zich terug te trekken in Hooglanderveen, waar ze door Duitse artillerie worden beschoten. Deze gebeurtenis wordt bevestigd door broninformatie afkomstig van niet bewapende geallieerde verkenningsvliegtuigen (Auster squadrons). De waarnemingen die zij noteren op 20 april zijn: 4 Canadese operatie om Duitse troepen ter hoogte van de Grebbelinie met een soort tangbeweging bijeen te drijven bij Nijkerk. Deze operatie start op 15 april 1945 bij Arnhem en bereikt op 17 april 1945 vanuit het zuiden Barneveld. 21 januari 2014 Pagina 14 van 44

15 Z Engaged inf in houses. Reported various positions of inf and vehs. [Duitse infanterietroepen in huizen worden door geallieerde troepen aangevallen. Diverse voertuigen en infanterie waargenomen, zie rode cirkel in Figuur 7. A1 Figuur 7: Waarnemingen Auster 652 e squadron (bron: TNA). De geallieerde verkenningsvliegtuigen staan in contact met de grondtroepen en geven de locaties van Duitse troepen door aan de grondtroepen. In het kaartvierkant Z.4002, waar de Duitse infanterietroepen zijn aangevallen, is in de naoorlogse periode door de EOD een drietal munitieruimingen uitgevoerd. Het betreft twee handgranaten (Mills 36) en een brisantgranaat 2 inch mortier. Het is zeer aannemelijk dat deze munitie afkomstig is van de geallieerde aanval vanuit Hooglanderveen. De NGE is binnen het werkgebied aangetroffen, zie de groene stippen in Figuur 7. Een bevestiging van de Duitse artilleriebeschieting op Hooglanderveen is het vijftal naoorlogse munitieruimingen van de EOD in dit gehucht, zie Figuur 8. Er zijn voornamelijk Duitse brisantgranaten van 7,5 cm aangetroffen. Daarnaast ondernemen de Canadezen volgens het boek Canadezen in actie op 23 april nog een poging om Hooglanderveen definitief in te nemen, maar deze aanval wordt afgeslagen door Duitse vierlingkanonnen (vier kanonnen van 2 cm). A1 Figuur 8: Munitieruimingen EOD. Daarnaast is een groot aantal munitieruimingen (groene stippen) in het noorden van de huidige gemeente Amersfoort (gemeentegrens is in paars weergegeven) en dus ook rondom het werkgebied (oranje) verricht, zie Figuur 9. Het betreft voornamelijk Duitse geschutmunitie en Britse handgranaten. In het rapport RO HVO Amersfoort CE- 21 januari 2014 Pagina 15 van 44

16 bodembelastingkaart is dit gebied daarom als verdacht gebied aangemerkt, zie het blauwe kader in het figuur. Dit verdachte gebied loopt door tot voorbij de noordelijke gemeentegrens Amersfoort. 5 Naar aanleiding van de beschietingen die hebben plaatsgevonden binnen het werkgebied, de naoorlogs aangetroffen NGE en het afgebakende verdachte gebied in het HVO Amersfoort CE-bodembelastingkaart is een conflictzone afgebakend. Het gehele tracé knooppunt Hoevelaken A1 km 38,88 t/m 44,5 valt hierbinnen, met uitzondering van de laatste 500 meter aan de oostelijke kant van het tracé. A1 Figuur 9: Verdacht gebied n.a.v. gevechten 20 april 1945 (oranje). Conclusie: Op basis van de gevechten op 20 april 1945 is een conflictzone afgebakend, waarbinnen een groot gedeelte van de A1 richting Baarn valt. In dit gebied is sprake van een verhoogde kans op de aanwezigheid van NGE. 5 Dit Historisch Vooronderzoek beperkte zich tot de gemeentegrens van Amersfoort. 21 januari 2014 Pagina 16 van 44

17 6. BEOORDELING EN EVALUATIE DUITSE STELLINGEN EN LOOPGRAVEN Uit diverse bronnen (geallieerde stafkaart met verdedigingsstellingen en luchtfoto s) is gebleken dat in de omgeving van het werkgebied een aantal Duitse verdedigingsstellingen heeft gestaan. Uit de analyse van de beschikbare bronnen is gebleken dat de dichtstbijzijnde bekende Duitse stellingen ruim 650 meter ten oosten van het tracé Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 hebben gestaan. De aanwezigheid van deze stellingen is daarom niet relevant voor het werkgebied. 21 januari 2014 Pagina 17 van 44

18 7. AFBAKENING NGE-RISICOGEBIEDEN Uit de voorgaande hoofdstukken is duidelijk geworden dat grondgevechten hebben plaatsgevonden, die relevant zijn voor het werkgebied. Deze oorlogshandelingen hebben ertoe geleid dat in een groot gedeelte van het werkgebied NGE in de bodem kunnen zijn achtergebleven. In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van het NGE-Risicogebied met de daarin mogelijk aan te treffen NGE LEEMTEN IN KENNIS Voor het HVO-NGE is een grote hoeveelheid bronnenmateriaal geraadpleegd, toch is er een aantal leemten in kennis: o Het is onvoldoende bekend of er gedurende de periode mei 1945 tot en met 1970 blindgangers en/of resten van vliegtuigbommen (en/of andere soorten NGE) aangetroffen, dan wel verwijderd zijn binnen het onderzoeksgebied. o Het is niet bekend waar de grondgevechten bij Hooglanderveen en de wegversperringen bij Hoevelaken precies plaatsvonden op 11 mei o Het is niet bekend van welk bombardement de kraters afkomstig zijn, die op luchtfoto 3088 zijn waargenomen bij de kruising van de A1 met de spoorlijn Amersfoort Nijkerk NAUWKEURIGHEID AFBAKENING Bij dit HVO-NGE moet rekening gehouden worden met een aantal factoren die de nauwkeurigheid beïnvloeden, namelijk: 1. Cartografische onnauwkeurigheid Het WSCS-OCE schrijft voor dat bij de horizontale afbakening van verdachte gebieden de tolerantie op basis van het beschikbare bronnenmateriaal dient te worden gemotiveerd. Als basis voor het georefereren van luchtfoto s, en daarmee de afbakening van verdachte gebieden, worden geallieerde stafkaarten met schaal 1: gebruikt. Deze stafkaarten zijn tijdens de oorlog in korte tijd gemaakt. Hierbij was de nauwkeurigheid van ondergeschikt belang. De kaarten werden gemaakt op basis van oude topografische kaarten, die werden geactualiseerd op basis van luchtfotoverkenningen. Er zijn geen landmeetkundige werkzaamheden uitgevoerd voor het vervaardigen van de kaarten. Het gebied was immers bezet door Duitsland. De van oorsprong analoge kaarten, kunnen door veroudering van het papier vervormd zijn geraakt. Hierdoor ontstaan onnauwkeurigheden. Deze kaarten zijn vervolgens gescand en gegeorefereerd (zodanig gedraaid dat deze in de juiste positie ten opzichte van het RD-stelsel komt te liggen). Bij het digitaliseren treden onnauwkeurigheden op. De onnauwkeurigheden bij het georefereren van luchtfoto s bedragen overwegend maximaal circa 30 meter. 2. In de verschillende geraadpleegde bronnen is NGE-informatie aangetroffen waarin geen of geen duidelijke locatieverwijzing is opgenomen. 21 januari 2014 Pagina 18 van 44

19 3. Op basis van locatieomschrijvingen uit de geraadpleegde bronnen is de NGE- Risicogebied (conflictzone) naar aanleiding van grondgevechten 1945 afgebakend (hoofdstuk 5). Het WSCS-OCE heeft voor de afbakening van grondgevechten geen richtlijn, deze moet situationeel worden bepaald. Een conflictzone is een gebied waarbinnen gevechtshandelingen hebben plaatsgevonden. Een conflictzone is moeilijk af te bakenen, omdat er veelal sprake is van artilleriebeschietingen in een groot gebied. Aan de hand van het feitelijk bronmateriaal is de conflictzone zo goed mogelijk vastgesteld en onderbouwd. Het op afwerpmunitie NGE-Risicogebied is afgebakend op basis van de luchtfotoanalyse van de luchtfoto s 3088 en 3145 waarop kraters nabij de spoorlijn zijn waargenomen. Het is niet bekend onder welke omstandigheden en tijdens welk bombardement deze twee kraters zijn veroorzaakt. 4. De NGE-Risicogebieden zijn als volgt afgebakend: Risicogebied n.a.v. Kilometer RD coördinaat Geschutmunitie 38,88 t/m , tot , Afwerpmunitie 43,27 t/m 43, , tot , HORIZONTALE VERPLAATSING NGE IN DE BODEM De richtlijnen voor de afbakening van afwerpmunitie zijn in het WSCS-OCE gebaseerd op Brits onderzoek. Hierbij is door een beperkt statistisch onderzoek de spreiding van de inslagen (kraters) ten opzichte van het beoogde doel bepaald. De genoemde afstanden bakenen daarom het kraterpatroon af, maar niet het verdachte gebied. Na inslag in de bodem kan een blindganger, door zijn kinetische energie, nog een aanzienlijke (horizontale) afstand afleggen. De afstand die een blindganger kan afleggen is afhankelijk van diverse factoren, waaronder de bodemopbouw. Voor de situatie A1 is aangenomen dat de maximale horizontale verplaatsing van een vliegtuigbom na inslag 20 meter bedraagt. Deze afstand wordt door REASeuro bij de richtlijn voor afbakening opgeteld om het NGE-Risicogebied n.a.v. afwerpmunitie af te bakenen. In onderstaand figuur is een voorbeeld weergegeven van de horizontale verplaatsing van een blindganger na inslag in de bodem. Figuur 10: Horizontale verplaatsing van een blindganger van een vliegtuigbom. De gehanteerde afstand van 20 meter is een maximale afstand. Per locatie waar werkzaamheden gaan plaatsvinden wordt geadviseerd, voorafgaand aan een eventuele opsporing, de verplaatsing op basis van de locale omstandigheden vast te stellen. Dit kan bijvoorbeeld in het kader van een Projectgebonden Risicoanalyse Niet Gesprongen Explosieven (PRA-NGE). Op basis hiervan kan mogelijk de afbakening worden bijgesteld. 21 januari 2014 Pagina 19 van 44

20 7.4. HET VASTSTELLEN EN AFBAKENEN VAN DE VERDACHTE GEBIEDEN Op basis van het totaal aan geraadpleegde bronnen wordt verwacht, naar de situatie van 1945, NGE aan te treffen in het werkgebied. In tekening 03 zijn de verdachte gebieden weergegeven NGE-Risicogebied geschutmunitie Een groot gedeelte van het werkgebied valt binnen een conflictzone naar aanleiding van grondgevechten op 20 april Daarom is een NGE-Risicogebied afgebakend van kilometer 38,88 tot en met ongeveer kilometer 44, RD coördinaat , tot , , zie Figuur 11. In dit gebied kan geschutmunitie zijn achtergebleven. Figuur 11: NGE-Risicogebied naar aanleiding van conflictzone grondgevechten. Op basis van het totaal aan geraadpleegde bronnen is, naar de situatie van 1945, sprake van een verhoogde kans op de aanwezigheid van NGE in een groot deel van het werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5. De onderstaande tabel betreft een overzicht van de aan te treffen NGE in het afgebakende NGE-Risicogebied. In tekening 03 is dit gebied weergegeven in de NGE-Risicokaart. Verwachte NGE Aanleiding Te verwachten soorten: Verticale afbakening Geschutmunitie Grondgevechten en Klein Kaliber Munitie Max. 1,5 m-mv artilleriebeschietingen zoals beschreven in Handgranaten Geschutmunitie incl. mortieren hoofdstuk 5. o Verschijningsvorm: (niet) verschoten o Aantal: tientallen Het WSCS-OCE stelt dat het gebied dat is beschoten door mobiel of vast geschut, inclusief mortieren, situationeel moet worden afgebakend. Op basis van de broninformatie (oorlogshandelingen mei 1940, bevrijding 1945 en naoorlogs aangetroffen NGE) is een (conflict)zone afgebakend. 21 januari 2014 Pagina 20 van 44

21 NGE-Risicogebied afwerpmunitie Op luchtfoto s zijn kraters waargenomen ter hoogte van de kruising van de A1 met de spoorlijn. Daarom is een NGE-Risicogebied afgebakend van kilometer 43,27 t/m 43,9, RD coördinaat , tot ,465824, zie Figuur 12. Figuur 12: NGE-Risicogebied naar aanleiding van afwerpmunitie. In tekening 03 is het verdachte gebied weergegeven in de NGE-Risicokaart. Verwachte NGE Aanleiding Te verwachten soorten Verticale afbakening Afwerpmunitie Bombardementen zoals Afwerpmunitie van 250 lbs t/m Max. 7 m mv beschreven in hoofdstuk lbs 4. o Verschijningsvorm: gewapend o Aantal: enkelen Afwerpmunitie: Het WSCS-OCE heeft een richtlijn voor het afbakenen van een NGE-Risicogebied naar aanleiding van een duikbombardement op een line target (spoorlijn). Deze afbakening bedraagt 91 meter vanuit het hart van het doelwit. De krateranalyses van de verschillende luchtfoto s hebben echter aangetoond dat de kraters in de meeste gevallen buiten deze 91 meter vallen. Daarom is ervoor gekozen om de in het WSCS-OCE opgenomen richtlijn voor de afbakening van een pin point target aan te houden. Deze afbakening bedraagt 181 meter rond het doel, vermeerderd met de horizontale verplaatsing van de NGE in de bodem (20 meter) en de cartografische onnauwkeurigheid (30 meter). De afbakening bedraagt afgerond 230 meter gemeten vanuit het doelwit (de spoorlijn) NAOORLOGS UITGEVOERDE WERKZAAMHEDEN In deze paragraaf wordt kort een overzicht van de naoorlogs uitgevoerde werkzaamheden voor werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 gegeven. Daarnaast wordt kort de openstellinggeschiedenis van de snelweg en de algemene kenmerken van de rijkswegen in het werkgebied behandeld. 21 januari 2014 Pagina 21 van 44

22 Geschiedenis A1 Reeds voor de Tweede Wereldoorlog werd een aanvang gemaakt met de aanleg van de A1. Gestart werd met het traject tussen Baarn en Hoogland (thans Amersfoort). De weg is aangelegd door middel van aarden banen. Door de komst van de Tweede Wereldoorlog en de Duitse bezetting werden deze werkzaamheden gestaakt. In 1948 werden de werkzaamheden hervat. In 1951 zijn de werkzaamheden voltooid. Begin jaren 1950 werden de eerste rijbanen in gebruik genomen. Het betreft onder andere het traject tussen Baarn en Hoevelaken. In 1959 werd het tracébesluit genomen voor het deel over de Veluwe, van Terschuur tot aan de IJsselbrug Geschiedenis knooppunt Hoevelaken Reeds in 1952 werd de rijksweg 1 opengesteld vanaf Baarn tot Terschuur. Destijds bestond de weg uit één rijbaan. Het knooppunt was destijds een rotonde. In datzelfde jaar werd ook de eerste rijbaan van rijksweg 28 vanaf Hoevelaken naar Nijkerk opengesteld. In 1962 opende de rondweg van Amersfoort (A28) met 2x2 rijstroken. In 1966 opende de tweede rijbaan van de A28 tussen Hoevelaken en Nijkerk, en datzelfde jaar werd gestart met de ombouw van de rotonde tot klaverblad. Daartoe werden eerst de buitenste verbindingswegen van het klaverblad aangelegd en met elkaar verbonden; dit had de vorm van een vooroorlogse stuiver (vierkant met afgeronde hoeken). De stuiver werd in 1968 in gebruik genomen. Tijdens de werkzaamheden, in 1967, werd het deel tussen Hoevelaken en Terschuur verbreed naar 2x2 rijstroken. In 1971 volgde dan het laatste deel, de A1 tussen Bunschoten en Hoevelaken, waarmee alle takken 2x2 rijstroken telden. De werkzaamheden aan het knooppunt werden door geldgebrek regelmatig stilgelegd, en pas op 21 december 1971 werd het knooppunt Hoevelaken opgeleverd in zijn huidige vorm als klaverblad Openstellingsgeschiedenis In onderstaande tabel is de openstellingsgeschiedenis van de rijksweg A1 weergegeven (bron: Weg Van Naar Lengte Opening A1 Bunschoten Knp. Hoevelaken 6 km Algemene kenmerken rijkswegen in onderzoeksgebied Ten oosten van de Eem loopt de snelweg langs de noordzijde van de stad Amersfoort, die het met twee aansluitingen bedient. De weg bevindt zich hier ongeveer op het niveau van het omringende maaiveld. Aan de oostkant van Amersfoort volgt het knooppunt Hoevelaken, waar de A28 wordt gekruist. De A1 kruist de A28 op het bovenste niveau en bevindt zich daardoor in de omgeving van het knooppunt boven het omringende maaiveldniveau. Even ten oosten van Hoevelaken ligt de provinciegrens tussen provincie Utrecht en Gelderland. Conclusie: Geconcludeerd wordt dat de A1 in de huidige vorm na de Tweede Wereldoorlog is aangelegd. Het is vooralsnog niet bekend hoe het grondwerk ten behoeve van de aanleg is gerealiseerd en wat de ontgravingsdiepten zijn geweest. De naoorlogs uitgevoerde grondroerende werkzaamheden kunnen daarom (vooralsnog) niet als contra-indicatie worden gezien. Hiervoor ontbreekt in deze projectfase de feitelijke onderbouwing. 21 januari 2014 Pagina 22 van 44

23 Voorafgaand aan de aanleg van de rijkswegen heeft geen opsporing van NGE plaatsgevonden. Ook kan op grond van de huidige inzichten geconcludeerd worden dat er waarschijnlijk geen ontgravingen zijn uitgevoerd tot beneden het niveau van de maximale penetratiediepte. Op basis van de naoorlogs uitgevoerde grondroerende werkzaamheden kan de aanwezigheid van NGE derhalve niet worden uitgesloten. 21 januari 2014 Pagina 23 van 44

24 8. CONCLUSIE EN ADVIES 8.1. CONCLUSIE HISTORISCH VOORONDERZOEK In het HVO-NGE is onderzocht in welke gedeelten van het werkgebied mogelijk NGE kunnen zijn achtergebleven in de bodem naar de situatie van Hiervoor is een grote hoeveelheid aan broninformatie verzameld en geraadpleegd. Uit dit HVO-NGE is gebleken dat één of meerdere bombardementen en grondgevechten (op 20 april 1945) hebben plaatsgevonden binnen het werkgebied en in de omgeving van het werkgebied. In hoofdstuk 4 is de broninformatie betreffende luchtaanvallen uitgewerkt. Naar aanleiding van waargenomen kraters op de luchtfoto s wordt een NGE-Risicogebied afgebakend ter hoogte van het kruispunt van de A1 met de spoorlijn Amersfoort - Nijkerk, ter hoogte van km 43,27 t/m 43,9, RD coördinaat , tot , Hier is een verhoogde kans op het aantreffen van afwerpmunitie. In hoofdstuk 6 is de broninformatie betreffende de grondgevechten uitgewerkt. Op basis daarvan is een conflictzone afgebakend, waarbinnen grotendeels het werkgebied valt. Daarom is een NGE-Risicogebied afgebakend van kilometer 38,88 tot en met 44,RD coördinaat , tot , Binnen dit gebied is sprake van een verhoogde kans op de aanwezigheid van geschutmunitie. De verdachte gebieden zijn weergegeven in deze overzichtstabel: Risicogebied n.a.v. Kilometer RD coördinaat Geschutmunitie 38,88 t/m , tot , Afwerpmunitie 43,27 t/m 43, , tot , De NGE-Risicogebieden zijn weergegeven in tekening 3, de NGE-Risicokaart ADVIES Dit HVO-NGE behelst de Zuidbaan A1 van km 38,88 t/m 44,5. Op basis hiervan zijn twee NGE-Risicogebieden aangemerkt. Het betekent niet per definitie dat de gehele NGE- Risicogebieden op de aanwezigheid van NGE onderzocht moeten worden. Opsporing van NGE kan, indien gewenst, worden beperkt tot de locaties waar door de geplande civieltechnische werkzaamheden een verhoogd risico ontstaat voor de Arbo- en/of Openbare Veiligheid. In dit geval betreft dit vooral de locaties waar grondroerende werkzaamheden zoals graafwerkzaamheden, het plaatsen van damwanden en funderingspalen, aanbrengen van verticale drainage, etc., gaan plaatsvinden. Daar waar het huidig grondgebruik wordt gecontinueerd is, zo mogelijk, geen sprake van een verhoogd risico en is opsporing niet noodzakelijk Om te bepalen waar een verhoogd risico ontstaat, kan een Projectgebonden Risicoanalyse Niet Gesprongen Explosieven (PRA-NGE) worden uitgevoerd. Om een PRA-NGE te kunnen uitvoeren, is een uitgewerkt (concept) ontwerp van de in het gebied geplande projecten noodzakelijk. Daarnaast is het van belang te kunnen beschikken over gegevens met 21 januari 2014 Pagina 24 van 44

25 betrekking tot de bodemopbouw, grondmechanische eigenschappen, grondwaterstanden, milieuhygiënische kwaliteit, etc. De PRA-NGE heeft tot doel antwoord te geven op de volgende vragen: 1. Kunnen de NGE-Risicogebieden worden aangepast na het raadplegen van aanvullende bronnen? Een aantal NGE-Risicogebieden zijn afgebakend op basis van één bron. Informatie van bijvoorbeeld de bombardementsgegevens van de diverse squadrons of luchtfoto s uit de buitenlandse luchtfotoarchieven kan mogelijk aanvullende informatie opleveren op de locatie van de diverse luchtaanvallen en bombardementen. Met aanvullende bronnen kunnen mogelijk de leemten in kennis worden beperkt. 2. Wat is de verticale afbakening van het NGE-Risicogebied binnen het plangebied? De horizontale afbakening van het NGE-Risicogebied volgt uit dit HVO-NGE. De verticale afbakening dient op basis van de locale grondmechanische eigenschappen te worden vastgesteld. 3. Welke werkzaamheden kunnen veilig worden uitgevoerd in NGE-Risicogebied? In een PRA-NGE worden de werkzaamheden, die effect kunnen hebben op de mogelijk aanwezige NGE, geïdentificeerd op basis van de plan- en/of ontwerptekeningen. Op basis hiervan kunnen de risico s worden beschreven. De volgende onderwerpen worden in een PRA-NGE uitgewerkt: a. de risicovolle handelingen; b. het mogelijke effect van deze handelingen op eventueel aanwezige NGE; c. de kans op een ongewenst effect; d. de mogelijkheid tot opsporing van eventueel aanwezige NGE voor start van de reguliere werkzaamheden. Indien van toepassing worden in een PRA-NGE de verschillende toepasbare opsporingsmethoden beschreven. Hierbij worden de voor- en nadelen van de verschillende technieken beschreven. Op basis hiervan wordt in een PRA-NGE een advies gegeven over de best toepasbare opsporingsmethode; e. beheersmaatregelen indien opsporing vooraf niet mogelijk is (andere uitvoeringswijze, inzet aangepast materieel, afscherming omgeving, etc.). 4. Wat is het benodigde budget voor het benodigde vervolgonderzoek? 5. Wat is de doorlooptijd van het benodigde vervolgonderzoek? 21 januari 2014 Pagina 25 van 44

26 Bijlage 01 Overzicht van de (archief)instellingen Archief van de Explosieven Opruimingsdienst (EOD) in Soesterberg; Archief Eemland in Amersfoort; Archief Bunschoten-Spakenburg; Utrechts Archief; Gelders Archief in Arnhem; Regionaal Archief in Nijmegen; Dotka Data, Luchtfotocollectie en stafkaartcollectie van de afdeling GEO-informatie van het Kadaster in Zwolle (Kadaster); Luchtfotocollectie van de Universiteit en Researchcentrum, afdeling Speciale Collecties in Wageningen (Wageningen UR); Semi-Statische Archiefdiensten (SSA) in Rijswijk; The National Archives Londen (TNA); Nederlands Instituut voor Oorlogs-, holocaust- en genocidestudies (NIOD); Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH); REASeuro bibliotheek; REASeuro database. 21 januari 2014 Pagina 26 van 44

27 Bijlage 02 Geraadpleegde literatuur (5 bladen) Voor het HVO-NGE Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is de onderstaande literatuur geraadpleegd. Afkorting Schrijver Titel Relevant ALI Alink, B., Hoevelaken. Huis en heerlijkheid (1979); Nee BAC Ja (Geraadpleegd op 5 maart 2013); BAL Balkenende, W.P. Bunschoten bezet en bevrijd, Bunschoten Nee e.a. Spakenburg Eemdijk en de Tweede Wereldoorlog (Bunschoten 1995); BLO Bloemhof, J.L., Amersfoort (Amersfoort 1995); Ja BOL Bollen, H. en Paul Canadezen in actie. Najaar 1944-voorjaar 1945 (Warnsveld Ja Vroemen 1994); BRO Brongers, E.H., Grebbelinie 1940 (Baarn 1971); Ja HUU Huurman, C., Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd, (Eindhoven 2001); Ja HUZ Regiment Huzaren (Geraadpleegd op Ja van Sytzama 13 maart 2013); PAT Pater, de, B.C. e.a., Grote Atlas van Nederland (Zierikzee 2005); Ja PET Peters, C., Gelderland bevrijd (Hulst 1994); Nee SGLO Studiegroep Verliesregister , Ja Luchtoorlog (Geraadpleegd op 5 maart 2013); SLI Rabovastgoedgroep Ja VEL Veldheer, P.A. en E. van de Weerd 0Hoevelaken.aspx (Geraadpleegd op 13 maart 2013); De slag om de Veluwe De bevrijding van de Veluwe door Britse en Canadese troepen in april van het laatste oorlogsjaar (1985); WEE Weerd, Evert van de, Bevrijdingskroniek Noord-west Veluwe: april-november 1945: Nijkerk-Putten-Ermelo_Harderwijk_Nunspeet-Hoevelaken (Barneveld 1983); WEE_2 Weerd, E. van de, P. Veldheer en G. Crebolder Bevrijdingsatlas Veluwe (Barneveld 1985); ZWA 1&2 Zwanenburg, G.J., En Nooit was het Stil. Kroniek van een Luchtoorlog (2 dln. & supplement; Oldemarkt). Tabel 1: Verwijzing literatuur. In de onderstaande tabellen wordt per tijdsvak de gebeurtenissen die betrekking hebben op het onderzoeksgebied weergegeven. Vooroorlogse periode en de Duitse inval mei 1940 Duitsland was al tijden bezig met de voorbereidingen voor een overweldigende (lucht-) aanval op West-Europa. Tijdens de Duitse inval van 10 mei 1940 werden door de bombardementen voornamelijk militaire doelen en vliegvelden in het westen van Nederland getroffen. Rond Den Haag werden op verschillende plaatsen parachutisten gedropt. Het bombardement op Rotterdam van 14 mei 1940 dwong Nederland tot overgave. In het oosten van het land lagen slechts mondjesmaat kleine groepen grenstroepen en langs de IJssel lag een verdedigingslinie. Bij de Grebbelinie heeft het Nederlandse leger drie dagen hard gevochten. Voor werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is de volgende informatie aangetroffen: Ja Ja Ja Ja 21 januari 2014 Pagina 27 van 44

28 Bron+Blz. Datum Gebeurtenis HUZ 11 mei 1940 Nederlandse Huzaren worden door eigen troepen beschoten ter hoogte van Hooglanderveen. BLO 46 HUZ 13 mei 1940 De Duitse legerleiding heeft de indruk gekregen dat Amersfoort hevig wordt verdedigd en wilt daarom de aanval op de Grebbelinie verleggen naar Scherpenzeel. Zodoende hebben bij de Grebbelinie op deze dag geen gevechten plaatsgevonden. Tabel 2: Overzicht gebeurtenissen Duitse inval mei De bezetting van 1940 tot juni 1944 (D-Day) Nadat in 1941 de geallieerde verliezen waren gestegen en de luchtoperaties beperkt bleven, kwam er in februari 1942 een verandering in de Britse strategie. De strategie van de nachtelijke precisiebombardementen werd verlaten voor wat betreft Duitsland en vervangen door bombardementsvluchten op Duitse (industrie)steden. Op deze wijze hoopten de geallieerden het moreel van de Duitse burgers te breken. Voor de bezette gebieden gold nog altijd dat de bevolking zoveel mogelijk gespaard moest blijven en slechts doelen die voor de Duitse oorlogvoering van groot belang waren, bestookt mochten worden. In de zomer van 1942 verscheen de Amerikaanse luchtmacht ten tonele. In tegenstelling tot de Engelse Royal Air Force (RAF) voerden de Amerikanen hun acties overdag uit en hielden zij vast aan de precisiebombardementen. Voor werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis ZWA_2 28 mei 1944 Er wordt een aanval vanuit vliegtuigen uitgevoerd op een goederentrein 224 tussen Barneveld en Amersfoort. Twee personen raken hierbij gewond. Tabel 3: Overzicht gebeurtenissen Duitse bezetting tot juni De periode juni 44 (D-Day) tot en met oktober 44 De voorbereidingen voor operatie Overlord waren al begin 1943 begonnen. De Duitse kustverdediging (de Atlantikwall) werd zwaar ondermijnd na de geslaagde geallieerde landingen op 6 juni De geallieerde opmars naar het noorden verliep redelijk voorspoedig. De geallieerde opmars werd net ten zuiden van Nederland wat vertraagd door een ijlings door de Duitsers opgetrokken verdedigingslinie. Desondanks werd de tegenstand snel gebroken en kon operatie Market Garden van start gaan. In deze operatie zou de nadruk komen te liggen op de juiste afstemming en samenwerking van de luchtlandingstroepen (deel van de operatie dat de naam Market kreeg) en de grondtroepen (operatie Garden). Het primaire doel van de operatie was de inname van de bruggen over de waterwegen tussen Eindhoven en Arnhem. Om de geallieerde opmars te laten slagen was het belangrijk om de diverse steden en dorpen die op de route lagen van de opmars te bezetten en te behouden met parachutisteneenheden totdat de landlegers de steden en dorpen bevrijden. Voor werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis BLO september 1944 Duitse troepen trekken zich terug over de Hogeweg richting Hoevelaken. Engelse vliegtuigen beschieten deze colonnes. Op de Hogeweg richting Hoevelaken stonden vele uitgebrande Duitse voertuigen. Als gevolg van een vliegtuigbeschieting waren op 5 september een aantal wagens met munitie ZWA_ getroffen bij een boerderij op de Hogeweg. 6 oktober Mitchell bommenwerpers van het 320 e Squadron vallen benzine- en munitieopslagplaatsen in Amersfoort aan. Een concentratie bommen wordt waargenomen in het doelgebied. De spoorlijnen even ten noorden van het doel worden doorbroken. Tabel 4: Overzicht gebeurtenissen juni t/m oktober januari 2014 Pagina 28 van 44

29 Winter tot en met de Duitse capitulatie mei 1945 De operatie Market Garden was voor de geallieerden uiteindelijk geen succes, het leverde strategisch weinig baat op. In de winter van lag het front nagenoeg onbewegelijk stil, dwars door Nederland, vanaf de Oosterschelde via Moerdijk richting Nijmegen. In die periode namen de grondgevechten af, maar werden de luchtgevechten en bombardementsvluchten richting Duitsland geïntensiveerd. Ook boven de bezette gebieden in Nederland nam het aantal luchtactiviteiten toe. Voor werkgebied Zuidbaan A1 km 38,88 t/m 44,5 is de volgende informatie aangetroffen: Bron+Blz. Datum Gebeurtenis ZWA_ januari 1945 De spoorlijnen bij Amersfoort woorden aangevallen door Typhoons, Spitfires en Tempests. [Verder geen details genoemd] BLO 286 BOL april Typhoon jachtvliegtuigen bestoken de Duitsers in de bossen bij Hoevelaken. Achterveld en Nijkerk worden bevrijd. WEE 73 WEE_2 75 BLO april 1945 Canadese troepen worden door de Duitse artillerie beschoten in Hooglanderveen. WEE_ april 1945 Het geallieerde Royal 22me Regiment begint de aanval op de Duitse troepen in Hoevelaken. WEE_ april 1945 Er worden gevechten geleverd rondom Hoevelaken. De Canadese posities worden af en toe door Duits artillerievuur bestookt. BOL april 1945 Hoevelaken is volledig bevrijd door de Canadezen. Een Canadese aanval met tanks op Duitse troepen in Hooglanderveen wordt afgeslagen met vierlingkanonnen. BLO april 1945 De Duitsers en Canadezen komen tot de beslissing de wapens neer te leggen. In de omgeving van Amersfoort wordt niet meer gevochten. Tabel 5: Overzicht gebeurtenissen winter 1944 mei januari 2014 Pagina 29 van 44