Metselverbanden. Metselverbanden van vroeger tot nu. Joy Dorant

Transcriptie

1 Metselverbanden Metselverbanden van vroeger tot nu Joy Dorant

2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave... 1 Inleiding Algemeen Benamingen van de (bak)steen Verschillende steensneden Soorten muren Verschillende moderne metselverbanden Halfsteensverband Klezorenverband (staand, links en rechtsvallend) Vlaams verband Kettingverband (Noors verband) Engels verband Koppenverband (pateits verband) Kruisverband Wildverband (vrij verband) Zonder verband (echt wildverband) Oude metselverbanden Cyclopisch verband Kistwerk (emplecton) Opus caementicium Opus incertum Opus quadratum Opus reticulatum Opus spicatum Tot slot

3 Inleiding Als docent bouwkunde in opleiding, loop ik nu stage op een middelbare school waar ik les moet geven aan jongens en meisjes van het VMBO. Samen met 2 andere docenten probeer ik deze leerlingen kennis bij te brengen over vrijwel alle basisberoepen binnen de bouwkunde. Leerlingen kunnen verschillende richtingen op in de praktijk, waaronder: metselen, tegelzetten, bestraten, dakconstructies maken, dakdekken, kozijnen maken, schilderen, decoreren en meubels maken. Vooral bij de eerste paar richtingen begeef ik mezelf als meubelmaker en ontwerper op onbekend terrein. Om deze jongens en meiden toch te kunnen begeleiden tijdens hun werk, heb ik me vanuit een bouwuitvoering project verdiept in de wereld van de metselaar. En om toch iets meer te kunnen vertellen dan alleen maar hoe er gemetseld moet worden, heb ik me verdiept in een aantal verschillende basis metselverbanden die we tegenwoordig veel tegenkomen in de bouw. Muren hoeven niet alleen maar functioneel te zijn. Metselverbanden kunnen ook esthetisch zijn, het oog wil namelijk ook wat zoals bijvoorbeeld de muren van het Maagjesbolwerk in Zwolle (figuur 1). Figuur 1 zonder verband Maagjesbolwerk Zwolle 2

4 1. Algemeen Een metselverband is een systeem waarin de stenen worden gelegd met als doel een sterke en toch aantrekkelijk ogende muur te krijgen (esthetisch. Elk verband heeft een uniek karakter en andere eigenschappen. Vaak heeft een architect een bepaald beeld bij een gebouw of woning en voor dat beeld kiest hij het juiste metselverband. Voor dit metselverband worden de juiste stenen qua kleur en grootte gekozen. Ook dient hierbij rekening gehouden te worden met de voeg soort en de kleur hiervan. Deze aspecten bepalen uiteindelijk allemaal het uiterlijk beeld van de muur. In dit verslag behandel ik een aantal verschillende metselverbanden die veel gezien worden in de bouwwerken om ons heen. Maar eerst loop ik even langs een aantal basisbegrippen die belangrijk zijn. 1.1 Benamingen van de (bak)steen Een baksteen heeft voor het oog 3 verschillende vlakken. Zo is er een lange smalle kant die we een strek noemen. Het korte en kleinste vlak noemen we ook wel de kop. Het grootste oppervlak (boven of onderkant) noemen we de platte kant (figuur 2). De strek van de steen is niet even groot als 2 koppen van de steen, ook al wordt dat wel vaak gedacht. In een strek passen namelijk 2 koppen en 1 voeg. Een halve steen is dus niet even groot als een kop (figuur 3). Figuur 2 verschillende vlakken baksteen Figuur 3 twee koppen op een strek 3

5 1.2 Verschillende steensneden. Er zijn verschillende steensneden die gebruikt worden bij het metselen. In de meeste metselverbanden spreken we over een hele steen, drieklezoor, halve steen en een klezoor. Stel je zou de strek van de steen in 4 gelijke delen snijden, dan is 1 deel een klezoor, zijn 2 delen een halve steen, zijn drie delen een drieklezoor en zijn vier delen natuurlijk een hele steen. Naast deze vier steensneden, spreken we ook over een klisklezoor, een geschifte steen en een lepe steen. Een klisklezoor krijg je als je een hele steen verticaal in het midden van de koppen doorsnijdt. Een geschifte steen krijg je als je de hele steen horizontaal door de helft snijdt. Een lepe steen is een steen waar een hoek van af wordt gehakt of gesneden. Al deze benamingen worden geïllustreerd in de onderstaande afbeelding. Figuur 4 verschillende steensneden 1.3 Soorten muren Over het algemeen spreken we in de bouw over 3 verschillende soorten muren: een halfsteensmuur, een volsteensmuur en een klampmuur. Een halfsteensmuur is een muur waarbij de muur een kop breed is. Bij een volsteensmuur liggen er in de breedte 2 stenen naast elkaar. Bij een klampmuur worden alle stenen met de strekken op elkaar gemetseld (gekanteld). Deze drie steenmuren worden hieronder geïllustreerd. Figuur 5 halfsteensmuur, volsteensmuur, klampmuur 4

6 2. Verschillende moderne metselverbanden Onder een dragend metselverband verstaan we het volgende: een dragende muur waarin we de verbindingsnaden van de stenen ten opzichte van elkaar laten verspringen, zodat "breuklijnen" worden voorkomen. Het verband zorgt voor een steviger samenhang tussen de verschillende stenen. Deze stenen kunnen d.m.v. metselspecie met elkaar verbonden worden. Wat voor verband tijdens de bouw van b.v. een woning gebruikt word bepaald de opdrachtgever of architect. Er zijn veel verschillende soorten metselverbanden en deze zal ik niet allemaal behandelen. Ik zal 8 basis dragende metselverbanden, die we tegenkomen in de bouwwerken om ons heen, behandelen. Deze dragende metselverbanden zijn: 1. Halfsteensverband 2. Klezorenverband (staand, links en rechtsvallend) 3. Vlaams verband 4. Kettingverband (Noors verband) 5. Engels verband 6. Koppenverband (pateits verband) 7. Kruisverband 8. Wildverband (vrij verband) Een ander verband wat mij persoonlijk heel erg aanspreekt wordt gebruikt in muren die eigenlijk helemaal geen verband hebben. Ook dit heeft een naam: 9. Zonder verband (echt wildverband) 5

7 2.1 Halfsteensverband Het halfsteensverband is het meest voorkomende metselverband en bestaat vrijwel geheel uit lagen met strekken, die steeds een halve steen verspringen (figuur 6). Het halfsteensverband is constructief sterk en zeer economisch omdat er relatief weinig afval is. Variatie in het halfsteens verband kan door de verspringing niet elke laag maar elke 2 of 3 lagen te laten verspringen (figuur 7). Een halfsteensverband wordt als volgt gelegd: - oneven lagen: een streklaag, beginnend met een halve steen; - even lagen: een streklaag, beginnend met een hele steen. Figuur 6 - halfsteensverband Figuur 7 - variatie halfsteensverband Figuur 8 - gevel halfsteensverband 6

8 2.2 Klezorenverband (staand, links en rechtsvallend) Het klezorenverband bestaat net als het halfsteensverband geheel uit lagen met strekken. De lagen verspringen onderling echter slechts met 1 klezoor. Deze verspringing kan verticaal lopen (staand klezorenverband figuur 9), maar ook schuin naar onder lopend (links of rechtsvallend klezorenverband). Bij het linksvallende klezorenverband verspringen de lagen met 1 klezoor naar links (figuur 10) en bij rechtsvallend naar rechts (figuur 11). Het klezoorverband is een zwak verband omdat de stootvoegen in de verschillende lagen dicht bij elkaar liggen. Een staand klezoorverband wordt als volgt gelegd: - oneven lagen: drieklezoor-strek-strek-strek enz.; - even lagen: kop-strek-strek-strek enz. Een linksvallend klezorenverband wordt als volgt gelegd: - laag 1: kop-strek-strek-strek enz.; - laag 2: drieklezoor-strek-strek-strek enz.; - laag 3: kop-kop-strek-strek-strek enz.; - laag 4: drieklezoor-kop-strek-strek-strek. Een rechtsvallend klezorenverband wordt als volgt gelegd: - laag 1: drieklezoor-strek-strek-strek enz.; - laag 2: kop-strek-strek-strek enz.; - laag 3: drieklezoor-kop-strek-strek-strek.; - laag 4: kop-kop-strek-strek-strek enz. Figuur 9 - staand klezorenverband Figuur 10 - linksvallend klezorenverband Figuur 11 - rechtsvallend klezorenverband 7

9 2.3 Vlaams verband Dit oude verband werd vroeger altijd als volsteensmuur gelegd maar is tegenwoordig steeds vaker te zien in halfsteensmuren, hiervoor moeten dan echter wel halve stenen gemaakt worden. Het Vlaams verband bestaat uit een strek gevolgd door een kop. Alle lagen zijn op deze manier opgebouwd, maar verspringen onderling telkens een klezoor. Het Vlaams verband wordt als volgt gelegd: - oneven lagen: drieklezoor-kop-strek-kop-strek-kop enz.; - even lagen: kop-strek-kop-strek-kop-strek enz. Figuur 12 - Vlaams verband Figuur 13 - muur met Vlaams verband 8

10 2.4 Kettingverband (Noors verband) Dit verband werd, net als het Vlaams verband, vroeger altijd als volsteensmuur gelegd maar is tegenwoordig steeds vaker te zien in halfsteensmuren, hiervoor moeten dan echter wel halve stenen gemaakt worden. Het kettingverband bestaat uit een strek gevolgd door een kop. Alle lagen zijn op deze manier opgebouwd, maar verspringen onderling telkens een klezoor. Het kettingverband wordt als volgt gelegd: - even lagen: kop-kop-strek-kop-strek-kop-strek enz.; - oneven lagen: drieklezoor-kop-strek-kop-strek-kop-strek enz. Figuur 14 - kettingverband Figuur 15 - kettingverband op een voorgevel 9

11 2.5 Engels verband Dit verband werd, net de twee voorgaande verbanden, vroeger als volsteensmuur gelegd maar is tegenwoordig steeds vaker te zien in halfsteensmuren, hiervoor moeten dan echter wel halve stenen gemaakt worden. Het Engels verband bestaat uit drie strekken gevolgd door een kop. Alle lagen zijn op deze manier opgebouwd, maar verspringen onderling telkens een klezoor. De kop ligt ten opzichte van de kop in de laag daaronder, een hele steen en een klezoor (5 klezoren) verder. Het Engels verband wordt als volgt gelegd: - even lagen: drieklezoor-strek-kop-strek-strek-strek-kop enz.; - oneven lagen: kop-strek -strek-strek-kop-strek-strek-strek enz. Figuur 16 - Engels verband Figuur 17 - Engels verband met uit stekende kruisen in patroon 10

12 2.6 Koppenverband (pateits verband) Het koppenverband word over het algemeen alleen maar als volsteensmuur gelegd. Het koppenverband bestaat zoals de naam al zegt uit alleen maar koppen. Alle lagen zijn op deze manier opgebouwd, maar verspringen onderling telkens een klezoor. De lagen starten om elkaar met een drieklezoor, de overige lagen worden begonnen met een kop. Het koppenverband wordt als volgt gelegd: - even lagen: drieklezoor-kop-kop -kop enz.; - oneven lagen: kop-kop-kop-kop enz. Figuur 18 - koppenverband Figuur 19 - Gebogen toren in koppenverband 11

13 2.7 Kruisverband Het kruisverband word over het algemeen alleen maar als volsteensmuur gelegd. De lagen bestaan om en om uit alleen maar strekken of koppen, wat een kruis creëert. De lagen verspringen onderling telkens een klezoor. De streklagen starten met een drieklezoor en worden om en om gevolgd door een kop. Alle overige lagen worden volledig met koppen belegd. Het kruisverband wordt als volgt gelegd: - laag 1: kop-kop-kop-kop enz.; - laag 2: drieklezoor-kop-strek-strek-strek-strek enz.; - laag 3: kop-kop-kop-kop enz.; - laag 4: drieklezoor-strek-strek-strek-strek enz. Figuur 20 - kruisverband Figuur 21 - oud gevelwerk met kruisverband 12

14 2.8 Wildverband (vrij verband) Bij het wildverband worden koppen en strekken in ogenschijnlijk willekeurige volgorde in het metselwerk opgenomen (figuur 22). Om dit gevelbeeld te verkrijgen dient de metselaar echter goed op te letten dat er niet ergens in het metselwerk plaatselijk toch onbedoelde regelmatige patronen ontstaan. De regel is dat er geen trappen in mogen zitten van meer dan 3 of 4 treden (dit is afhankelijk van de architect). Onder wildverband verstaan we ook polymetrischverband. Dit is een wildverband waarin een aantal verschillende soorten stenen (dikte en lengte) worden gebruikt, die vervolgens in wildverband worden gelegd (figuur 23). Dit is een wildverband wat je met enige regelmaat terug ziet bij oude gebouwen of kastelen. Figuur 22 - muurtje met wildverband Figuur 23 - gevel met polymetrisch wildverband 13

15 2.9 Zonder verband (echt wildverband) Wildverband word tegenwoordig steeds populairder. En zo is er ook steeds meer vraag naar een wildverband dat echt heel erg wild is en waar totaal geen vast patroon in zit. Dit moderne wildverband noemen we ook wel écht wildverband of zonder verband. Wat ik echter zo mooi vind aan dit metselverband is dat, hoe modern dit metselverband ook is, het juist lijkt op de oudste bouwmethoden die we kennen. Het lukraak stapelen en inmetselen van stenen doen we al eeuwen en nu doen we dat weer, maar dan met bakstenen in plaats van natuurstenen (figuur 24 en 25). Figuur 24 - gevel met echt wildverband en rond raam Figuur 25 - Maagjesbolwerk in Zwolle waar echt wildverband het straatbeeld bepaald 14

16 3 Oude metselverbanden Zelf heb ik een passie voor oude gebouwen en ruïnes. Ik ben altijd heel erg gefacineerd geweest door de manier waarop ze duizenden jaren geleden zijn begonnen met het bouwen van muren en gebouwen. In Europa vinden we overal oude bouwwerken en Ruïnes die afstammen van de Grieken en Romeinen, waarvan sommige dateren tot de 8 ste en 9 de eeuw v.c. Deze bouwmethoden en verbanden zijn gedurende de afgelopen 29 eeuwen steeds verder ontwikkeld en geperfectioneerd. De meeste Metselverbanden die we nu overal zien, stammen dan ook af van de oude patronen die onze voorouders hebben gelegd. Een drietal van deze oude bouwmethoden ga ik behandelen in dit hoofdstuk. In het hoofdstuk hiervoor hebben we 9 metselverbanden besproken die eigenlijk allemaal afstammen van de volgende oude Griekse en Romeinse bouwmethoden: 1. Cyclopisch verband 2. Kistwerk (emplecton) 3. Opus caementicium 15

17 3.1 Cyclopisch verband Bij hele oude gebouwen, kastelen en ruïnes zie je het oude cyclopische verband met enige regelmaat terug. De muren van deze oude gebouwen bestaan vaak uit willekeurige en onregelmatige blokken en stenen. Het heeft zijn naam te danken aan de enorme muren in Griekenland die door de klassieke eenogige reuzen (cyclopen) gebouwd zouden moeten zijn. Figuur 26 Griekse ruïne met cyclopisch verband Figuur 27 Oude Schotse cottage met cyclopisch verband 16

18 3.2 Kistwerk (emplecton) Kistwerk is de benaming voor zwaar muurwerk met een gemetselde binnen en buitenmuur (spouwblad) waarbij de zeer dikke spouw gevuld is met zand, stenen en puin. In latere tijden werd dit vulmateriaal met mortel (beton) gemengd waardoor er nog stabielere muren gebouwd konden worden. Vroeger werden kasteelmuren, belangrijke gebouwen buiten de stad of grote kerken gebouwd met kistwerk om aanvallen van buitenaf beter te kunnen weerstaan. De meeste mensen kennen kistwerk wel van de vele Romeinse ruïnes die overal te bezoeken zijn. Figuur 28 zichtbaar kistwerk bij het acropolis van perperikon Figuur 29 Romeins kistwerk aan de Hadrians Wall in Schotland 17

19 3.3 Opus caementicium Vanaf de tweede eeuw voor Christus wordt al gemetseld met steen en cement. De algemene term voor deze steenwerken is opus caementicium. Om te voorkomen dat dit betonwerk te veel vocht aantrok werd dit vaak bedekt met natuursteen, baksteen of een pleisterlaag. Opus is Latijn voor werk, bouwwerk en vestingwerk. Opus is in dit verband metselwerk waarbij de stenen in sierverband zijn verwerkt. De toevoeging achter opus staat voor het soort metselwerk dat gebruikt is. De meest bekende zijn: opus incertum, opus quadratum, opus reticulatum en opus spicatum. Vaak worden meer vormen door elkaar gebruikt en dan spreken we van opus mixtum. Er zijn nog veel meer soorten opusverbanden maar ik zal alleen de vier bekendste varianten bespreken Opus incertum Opus incertum is één van de eerste bouwtechnieken van de oude Romeinen. Het gaat hier om kistwerk met een spouwvulling van cement, puin, zand en steen. De randen, hoeken en patronen werden voorzien van bakstenen of hand gesneden stenen. Het overige deel van de muur werd bedekt met kleine willekeurig gevormde stenen (figuur 28). Figuur 30 tempel van Jupiter in Italië 18

20 3.3.2 Opus quadratum Opus quadratum is een oude bouwtechniek van de Romeinen waarbij rechte blokken op elkaar werden gelegd in wildverband (figuur 29) of vaste patronen (figuur 30). Destijds werd hier geen cement voor gebruikt omdat dat er nog niet was. Dit is één van de bouwtechnieken waar veel van onze moderne bouwtechnieken van af lijken te stammen. Figuur 31 Opus quadratum als wildverband te zien in de stadsmuren van Cape Soprano Figuur 32 Opus quadratum als halfsteensverband te zien in Athens Acropolis 19

21 3.3.3 Opus reticulatum Opus reticulatum is een oude bouwtechniek van de Romeinen die het opus incertum verband opvolgde. Hierbij werden de buiten en binnenmuren vervangen gelijke vierkante stenen blokjes die in ruitpatroon gestapeld werden. De spouw werd gevuld met een combinatie van cement, puin, zand en steen. Dit was dus een decoratieve vorm van kistwerk (figuur 31). Figuur 33 Opus reticulatum zichtbaar op een Romeinse ruïne van een aquaduct tussen Garon en Soucieu in Frankrijk 20

22 3.3.4 Opus spicatum Opus spicatum is een sierlijke bouwtechniek waarbij de buiten en binnen muren belegd werden door stenen in een visgraat of vlechtpatroon. Hieruit zijn onze huidige visgraat en vlechtmethodes voortgevloeid. Deze bouwmethode valt terug te zien in veel oude Romeinse en middeleeuwse gebouwen (figuur 32). Dit was echter geen sterke bouwmethode omdat de stenen uit één dreigden te wijken door de vele druk van bovenaf. Figuur 31 Opus reticulatum zichtbaar op een Romeinse ruïne van een aquaduct tussen Garon en Soucieu in Frankrijk Figuur 34 Opus spicatum zichtbaar in de muren van het 1600 jaar oude Santa Maria in Italië 21

23 Tot slot Tussen oude de metselverbanden in ruïnes in Italië en die van de moderne Rabobank om de hoek zitten eigenlijk toch wel heel veel overeenkomsten. Juist hierom is het wel interessant om te weten waarom we op een bepaalde manier bouwen en waar al deze patronen vandaan komen. Ons straatbeeld word al eeuwen bepaald door architectuur en bouwtechniek. Wij zijn op zoek naar functionele en/of mooie patronen in ons straatbeeld. Architecten spelen met dit beeld en kunnen kiezen uit veel oude en nieuwe verschillende bouwtechnieken en metselverbanden. Met metselverbanden, reliëf en vormen in gebouwen kunnen we veel leuke en mooie dingen bereiken. Ik wil dan ook graag afsluiten met een mooi voorbeeld waar verschillende technieken bij elkaar komen, om een beeld te geven wat metselverbanden en reliëf kunnen veranderen aan ons straatbeeld. En dat allemaal met een steen die we helemaal niet zo bijzonder vinden, maar achteraf toch wel bijzonder is. Figuur 35 een prachtig voorbeeld van de effecten die met metselverbanden in combinatie met reliëf bereikt kunnen worden. 22