Taal bij de jonge Nietzsche. Afstudeerscriptie van Kamiel Verwer

Transcriptie

1 Taal bij de jonge Nietzsche Afstudeerscriptie van Kamiel Verwer Universiteit van Tilburg Faculteit der Wijsbegeerte juni 2003

2 Bas van der Kleij ter nagedachtenis 2

3 Voorwoord Deze scriptie vormt de afsluiting van mijn studie filosofie aan de Universiteit van Tilburg. In het voorjaar van 2002 heb ik het voorstel ertoe ingediend bij Bas van der Kleij, die zijn goedkeuring gaf. Toen ik op het punt stond te beginnen met het uitwerken van mijn plannen, is Bas overleden. Ik besloot om de opzet die we hadden alsnog uit te werken ter nagedachtenis; daarbij heeft Paul van Tongeren de taak van begeleider overgenomen. Voor de uitwerking ben ik naar Berlijn verhuisd, waar ik aan een uitwisselingsprojekt met de Humboldt-universiteit heb deelgenomen. Het verblijf in Duitsland bevorderde mijn kennis van de Duitse taal die voor het bestuderen van Nietzsche onontbeerlijk is; verder heb ik enige colleges gevolgd die niet direct hun onderwerp met mijn scriptie deelden, maar mijn historische in- en overzicht van de filosofie wel positief hebben beïnvloed. Het oorspronkelijke onderwerp was de taal bij Nietzsche. In de loop van mijn onderzoek heb ik me beperkt tot de taal bij de jonge Nietzsche. Dit valt samen met Nietzsches theoretische uitingen over taal. Het bleek dat de literatuur over dit onderwerp goed te overzien was, en goeddeels voorradig in de filosofische bibliotheek van de Humboldt-universiteit. Door veel secundaire literatuur naast het werk van Nietzsche te lezen heb ik geprobeerd mijn onderzoek af te stemmen op het werk van andere auteurs. De discussie met hen was vaak interessant en uitdagend, hoewel ze in de uiteindelijke versie niet al te veel plaats meer kon innemen. Tevens bleek het voor het onderwerp vruchtbaar om primaire literatuur die Nietzsche heeft beïnvloed te bestuderen. Zodoende bespreek ik in mijn scriptie meer of minder uitgebreid de filosofen Herder, Kant, Schopenhauer, von Hartmann, Aristoteles, von Humboldt en Gerber. Tussen oktober 2002 en april 2003 heb ik zodoende aan de scriptie gewerkt, en het voorliggende resultaat bereikt. Bas geldt mijn dank, voor zijn aansporing tot een gedegen vraagstelling door zijn colleges en door zijn persoon. Anderen die ik hier wil noemen omdat ze direct of indirect mijn afstuderen mogelijk hebben gemaakt, zijn de leden van de afstudeercomissie Paul van Tongeren, Frans van Peperstraten en Raymond Corbeij, de economische faculteit van de Universiteit van Tilburg die een uitwisseling met de Humboldt-universiteit in Berlijn heeft geregeld, mijn ouders voor morele en financiële ondersteuning en mijn vriendin voor de inspiratie die ze me geeft. 3

4 Inhoud Voorwoord...3 Inhoud...4 Inleiding...5 Hoofdstuk 1. Het begin van Nietzsches denken over taal...7 I Het fragment Vom Ursprung der Sprache ( )...7 II Eduard von Hartmann en het onbewuste...14 Een opmerking over interpretatie...22 Hoofdstuk 2: De taal in Die Geburt der Tragödie...25 I Het Apollinische en het Dionysische...27 II De waarde van de kunst...32 III Socratisme en ontaarding...33 IV De taal in Die Geburt der Tragödie...37 Hoofdstuk 3: De taal als kunst...46 I Retorica bij Aristoteles...49 II Retorica bij Gustav Gerber...51 III Nietzsches Rhetorik-Vorlesung (1874)...55 IV Nietzsches tropen...58 V Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne (1873)...61 VI Moeten we ons iets van Über Wahrheit und Lüge aantrekken?...67 Hoofdstuk 4: vooruitblik en re-constructie...76 I Nietzsches romantiek van het scheppende...77 II De praktische scepsis voortzetten...80 Conclusie...84 Geraadpleegde literatuur...86 Gebruikte afkortingen voor werken van Nietzsche...86 Overige literatuur

5 Inleiding Deze scriptie is het resultaat van een onderzoek naar de taalopvatting van de jonge Nietzsche. Ik breng Nietzsches denken over taal in de periode tussen 1868 en 1874 in kaart, die wel Nietzsches vroege periode 1 wordt genoemd. In deze periode zijn veel aantekeningen over de taal ontstaan, die vaak de gestalte aannemen van een sceptische polemiek tegen de begrippenconstructies van de filosofen, waarbij Nietzsche het vooral op Leibniz, Kant en Hegel heeft gemunt. De algemene tendens van Nietzsches denken over taal kan het beste worden beschreven door verschillende fasen in Nietzsches vroege denken te onderscheiden. Een indeling in drie fasen correspondeert met de hoofdstukken één tot en met drie. Het begin van Nietzsches denken over taal is niet te markeren. De eerste gelegenheid waar hij zijn gedachten over taal onder woorden brengt is het college van het wintersemester dat gaat over Latijnse grammatica, maar wordt voorafgegaan door een hoofdstuk over de oorsprong van de taal. Aan de hand daarvan zal ik in hoofdstuk 1 duidelijk maken waarop Nietzsche zich in die periode concentreert. Grote invloed op Nietzsche had de filosoof Eduard von Hartmann. Door zijn hoofdwerk Die Philosophie des Unbewußten te bespreken zullen de zeer schetsmatige collegeaantekeningen van Nietzsche duidelijker worden. Hoofdstuk 2 behandelt de taal zoals Nietzsche die aan bod laat komen in Die Geburt der Tragödie en de nagelaten fragmenten die in die tijd zijn ontstaan. Daartoe wordt eerst meer algemeen op dit boek (het eerste dat Nietzsche publiceerde, in januari 1872) ingegaan om de grondbegrippen die er een rol in spelen te verhelderen. De invloed van de muziekfilosofie van Wagner en Schopenhauer zal duidelijk worden 2. De manier waarop Nietzsche de taal in deze periode vanuit de muziek benadert zal worden geanalyseerd. Dit zal leiden tot een problematiek die volgens mij voor Nietzsche een 1 Nietzsches denken wordt gewoonlijk (sinds de Nietzsche-biografie van Lou van Salomée) ingedeeld in drie fasen. De grens tussen de eerste en de tweede fase ligt ongeveer bij de breuk met Wagner in 1876 (het einde van Nietzsches zogenaamde metafysische periode). Ik bedoel hier met de vroege Nietzsche de periode in zijn denken van zijn aantreden als professor in Basel in 1869 tot en met het schrijven van Über Wahrheit und Lüge in 1873, omdat hij daarin een taalopvatting bereikt waarvan hij in theoretische zin niet meer beduidend zal afwijken. 2 Nietzsche volgt daarmee Schopenhauer en Wagner. Schopenhauer zegt in een beroemde en door Nietzsche geciteerde plek in Die Welt als Wille und Vorstellung [die Musik ist] darin von allen andern Künsten verschieden, daß sie nicht Abbild der Erscheinung oder richtiger, der adäquaten Objektivität des Willens, sondern unmittelbar Abbild des Willens selbst ist (blz. 366). Wagner schrijft in zijn boek Beethoven uit 1870: was ist die dramatische Handlung des Textes der Oper Leonore Anderes, als eine fast widerwärtige Abschwächung des in der Ouvertüre erlebten Dramas (blz. 188). Geciteerd naar: Rudolf Fietz, Medienphilosophie, blz. 26. De muziek heeft volgens Schopenhauer en Wagner dus direct toegang tot de hoogste realiteit. 5

6 aanleiding was om de aandachtspunten van zijn denken over taal te verschuiven 3. In de nagelaten fragmenten uit deze overgangsperiode blijkt dat Nietzsche de taal steeds meer vanuit de retorica is gaan benaderen. De beschrijving van Nietzsches denken over taal na deze overgang in hoofdstuk 3 gaat daarom gepaard met een uitwijding over retorica, en een onbekende, doch voor Nietzsche zeer invloedrijke filosoof die de taal vanuit de retorica begreep: Gustav Gerber. Voor Nietzsches eigen 4 gedachten betrek ik me vooral op het door Nietzsche geheimgehouden fragment Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne uit Mijn lezing van dit fragment zal aanleiding zijn voor een hypothese over de betekenis ervan voor het denken van de latere Nietzsche, die ik in hoofdstuk 4 opstel. 3 Hoewel we zullen zien dat deze verschuiving in Nietzsches denken geen aardverschuiving is zoals Lacoue-Labarthe suggereert, is ze zeker niet irrelevant. 4 Het zal duidelijk worden dat Nietzsche in deze periode, zoals ook daarvoor, zeer veel gedachten heeft overgenomen van anderen. 6

7 Hoofdstuk 1. Het begin van Nietzsches denken over taal Die Ordnung und Regelmäßigkeit also an den Erscheinungen, die wir Natur nennen, bringen wir selbst hinein und würden sie auch nicht darin finden können, hätten wir sie nicht oder die Natur unseres Gemüts ursprünglich hineingelegt. Kant, Kritik der reinen Vernunft, blz. 81. Die tiefsten philosophischen Erkenntnisse liegen schon vorbereitet in der Sprache. 5 De eerste serieuze opmerkingen van Nietzsche over de taal staan in zijn aantekeningen voor het college over de Latijnse grammatica uit 1869/70 6. In de aantekeningen voor het eerste hoofdstuk van het college, dat niet meer dan drie pagina s beslaat, beschrijft Nietzsche schetsmatig het probleem van de oorsprong van de taal. Ik probeer in dit hoofdstuk zijn overwegingen te volgen, en daarbij zowel Nietzsches bronnen als zijn blikrichting in kaart te brengen. I Het fragment Vom Ursprung der Sprache ( ) Nietzsche begint zijn Vorlesung über die lateinische Grammatik dus met een hoofdstuk over de oorsprong van de taal. Gelijk aan het begin stelt hij die oorsprong als een raadsel voor: Altes Räthsel: bei Indern Griechen bis auf die neueste Zeit. Bestimmt zu sagen, wie der Ursprung der Sprache nicht zu denken ist. 7 De oorsprong van de taal, dus datgene wat aan de taal voorafging, moet ons onbekend blijven, omdat we ons niet van de taal los kunnen maken. Bij iedere poging de oorsprong van de taal te denken, drukken we slechts die oorsprong in weer nieuwe taal uit. Zo kan de vraag naar de oorsprong van de taal niet worden beantwoord. Het ontstaan van de taal kan door het bewuste denken dus niet worden verklaard. Als zo n verklaring principieel onmogelijk is, dan is de oorsprong van de taal voor ons bewuste denken niet toegankelijk. De oplossing van Nietzsche is daarom, dat de taal niet door het bewuste denken is ontstaan: 5 Vom Ursprung der Sprache, blz Verderop afgekort met US. Vgl. WS 11: Es liegt eine philosophische Mythologie in der Sprache versteckt, welche alle Augenblicke wieder herausbricht, so vorsichtig man sonst auch sein mag. 6 Dit wordt in de literatuur veelvuldig besproken. Zo stelt Claudia Crawford deze tekst centraal in haar boek The Beginnings of Nietzsche s Theory of Language. 7 US, blz

8 Die Sprache ist weder das bewußte Werk einzelner noch einer Mehrheit. 8 Nietzsche neemt dit inzicht dat de taal niet haar oorsprong vindt in het bewuste over van Eduard von Hartmann 9. In de collegeaantekeningen geeft Nietzsche drie argumenten voor deze these: (1) Jedes bewußte Denken erst mit Hülfe der Sprache möglich. Ganz unmöglich ein so scharfsinniges Denken etwa mit einer bloß thierischen Lautsprache: der wunderbare tiefsinnige Organismus. Die tiefsten philosoph. Erkenntnisse liegen schon vorbereitet in der Sprache. Kant sagt: ein großer Theil, viell. der größte Theil von dem Geschäfte der Vernunft besteht in Zergliederungen der Begriffe, die er schon in sich vorfindet. Man denke an Subjekt und Objekt; der Begriff des Urtheils ist vom grammatischen Satze abstrahirt. Aus Subjekt u. Prädikat wurden die Kategorien von Substanz und Accidenz. (2) Die Entwicklung des bewußten Denkens ist der Sprache schädlich. Verfall bei weiterer Kultur. Der formelle Theil, in dem gerade der philos. Werth liegt, leidet. Man denken an die französ. Sprache: keine Deklination mehr, kein Neutrum, kein Passivum, alle Endsilben abgeschliffen, die Stammsilben unkennbar verunstaltet. Eine höhere Culturentwicklung ist nicht einmal im Stande, das fertig Überkommene vor Verfall zu bewahren. (3) Für die Arbeit eines Einzelnen ist sie viel zu complicirt, für die der Masse viel zu einheitlich, ein ganzer Organismus. Het eerste argument concludeert uit de analogie tussen grammaticale constructies, zoals subject en predikaat, en categorieën van ons denken, zoals substantie en accident, dat de laatste hun oorsprong vinden in de eerste. Dit klinkt plausibel, omdat de gelijkenis zo in het oog springend is. De kern van het argument is dat we niet kunnen inzien hoe het bewuste denken zomaar ontstaat uit dierlijke klanken. Hoe de taal dan wel is ontstaan, zegt Nietzsche hier niet. Dit zal ons later duidelijk worden, als we de oplossing van von Hartmann analyseren. Het tweede argument zet eveneens in op plausibiliteit: een hogere ontwikkeling van het bewuste denken zou schadelijk zijn voor de taal, omdat het formele deel (de grammatica) te lijden heeft. Dit kan natuurlijk alleen als het bewuste denken ná de taal is ontstaan, zoals een parasiet pas kan toeslaan als zijn gastheerorganisme reeds bestaat. Maar Nietzsches criterium om de waarde van het formele deel van de taal te bepalen is niet duidelijk: de aanname dat een meer gedifferentieerde grammatica ook begrippen met een hogere (filosofische) waarde voortbrengt, komt uit de lucht vallen. Het moet straks duidelijker worden, waarom dit een argument is vóór het onbewuste. Het derde argument ziet in het samengaan van eenheid en complexiteit in de taal de onmogelijkheid dat het door 8 US, blz Claudia Crawford toont dit gedetailleerd aan. Ze volgt onder andere het spoor van Kant via Schopenhauer naar von Hartmann. In een brief aan Erwin Rohde van 11 november 1869 is Nietzsche tamelijk positief over von Hartmann: Über Hartmann mit Dir einmündig und einmüthig. [Rohde was negatief over de persoon von Hartmann, maar kon toch interesse opbrengen voor zijn werk, KV] Doch lese ich ihn viel, weil er die schönsten Kenntnisse hat und mitunter in das uralte Nornenlied vom fluchwürdigen Dasein kräftig einzustimmen weiß (KSB 3, blz. 73). Hartmanns algemene oplossing in zijn boek Die Philosophie des Unbewußten is de introductie van het onbewuste, dat bij hem simpel het tegenovergestelde van het bewuste betekent. Federico Gerratana, die von Hartmanns invloed op Nietzsche heeft onderzocht, komt tot de conclusie, dat die beduidend was, hoewel uiteindelijk teleurstellend, omdat het einddoel van het onbewuste toch weer het bewustzijn bleek te zijn (Der Wahn jenseits des Menschen, blz. 422). Verderop zal ik von Hartmanns argumentatie uiteenzetten. 8

9 bewust werken tot stand is gekomen. Ook dit argument is niet direct duidelijk: vooral wat onder de eenheid van de taal wordt verstaan, en waarom die niet door de massa kan worden geproduceerd (zoals de massa ook de eenheid van een wegennet kan produceren) moet nog opgehelderd worden. Een nadere bespreking van de argumentatie vóór het onbewuste is dus nodig. Ik kom later uitgebreider terug op het boek van Eduard von Hartmann, waaraan Nietzsche deze argumenten heeft ontleend. Eerst ga ik nader in op Nietzsches historische bespreking 10 in het collegehoofdstuk Vom Ursprung der Sprache, om de blikrichting die hij hieruit ontwikkelt te laten zien. Nietzsche meent met het inzicht dat taal niet bewust kan zijn ontstaan alle vroegere standpunten te hebben overwonnen, tenminste van de oude Grieken tot en met Rousseau. Bij de Grieken was het dilemma of de taal thesei of physei is, dus of ze door afspraken en verdragen is ontwikkeld (thesei), of dat het gesproken woord door de begripsinhoud (de ware werkelijkheid) werd bepaald (physei). In beide gevallen werd geprobeerd de taal te verklaren vanuit een bewust autonoom vermogen dat aan de taal voorafgaat (het sluiten van verdragen en het begrippelijke denken). Ook modernere wetenschappers, zoals de wiskundige Maupertuis ( ) denken nog in deze termen. Benfey legt de leer van Maupertuis beter uit dan Nietzsche: Er geht nämlich von einem Zustand aus, wo die Menschen noch keinen Sprache hatten und ihre Bedürfnisse durch Gesten und Schreitöne bezeichnen. Ce fut la première Langue de l homme, heißt es dann diktatorisch und der große Mathematiker weiß sogar jedoch ohne anzugeben, wie er zu dieser Kenntniß gelangt sei, daß man erst lange nachher an andre Arten sich auszudrücken dachte. (...) Zunächst habe man dann conventionelle Gesten und Schreitöne zu den natürlichen gefügt. Diese Mittel der Mittheilung hätten vervollkommnet und zu einer Pantomimen- oder gesangartigen Schreisprache entwickelt werden können. 11 De mensen vonden nieuwe uitdrukkingsmethoden uit, door met hun tong en hun lippen steeds meer gearticuleerde klanken voort te brengen. De nieuwe taal had het voordeel van een sterkere uitdrukkingskracht, en won daardoor terrein. Het probleem dat Nietzsche, in navolging van von Hartmann, met dit soort verklaringen heeft is dat ze onrechtmatig een bepaalde bewuste intelligentie vooronderstellen, zij het de intelligentie van hen, die verdragen zouden moeten sluiten of afspraken maken, zij het de intelligentie die voorgegeven is in de begrippen, of de intelligentie van de schreeuwende mens die precies schijnt te weten dat hij zich beter anders kan uitdrukken. Het punt van Nietzsche/von Hartmann is juist, dat die intelligentie pas met behulp van de taal mogelijk is. Een nog tekenender voorbeeld voor de hopenloze verstrikkingen waarin zij geraken, die de oorsprong van de taal bij het bewuste denken willen leggen is lord Monboddo: 10 Voor de historische bespreking was vooral een boek van Theodor Benfey van groot belang voor Nietzsche. Het gaat om Geschichte der Sprachwissenschaft und orientalischen Philologie in Deutschland seit dem Anfange des 19. Jahrhunderts mit einem Rückblick auf die früheren Zeiten. Nietzsche leende het boek in september 1869 van de universiteitsbibliotheek in Basel. Hubert Thüring geeft een concordantie van de passage s waar Nietzsche dit boek samenvat, waarbij van bijna het gehele historische deel van het college-hoofdstuk de bron wordt blootgelegd (Beiträge zur Quellenforschung). 11 Benfey, Geschichte der Sprachwissenschaft, blz Geciteerd naar Hubert Thüring, Beiträge zur Quellenforschung, blz

10 Demnächst Lord Monboddo bedeutend: Er nimmt eine reflexive Geistesthätigkeit an: eine Erfindung der Menschen u. zwar öfter gemacht: Darum braucht er keine primitive Sprache. Ein und zwanzig Jahr schrieb er daran: die Schwierigkeiten werden immer größer. Den allerweisesten Männern schreibt er die Entstehung zu. Etwas übermenschliche Hülfe braucht er doch: die ägypt[ische] Dämonen-Konige. 12 Monboddo probeert dus te verklaren, hoe de taal volledig door reflexieve Geistesthätigkeit is ontstaan. Hij ziet echter steeds meer in, dat die reflexieve Geistesthätigkeit niet voor iedereen is weggelegd, en ziet zich genoodzaakt eerst alleen de allerwijste mannen, en tenslotte enkel nog de Egyptische demonenkoningen het vermogen om taal te creëren toe te schrijven. Daarmee heeft de filosofie van Monboddo als wetenschappelijke verklaring voor het ontstaan van de taal echter gefaald 13. Het gaat er dus om, aan te geven hoe de taal reeds werkzaam is bij het sluiten van de verdragen of bij de overgang naar meer gearticuleerd schreeuwen. Dit kan alleen door aan te nemen dat de taal reeds onbewust werkt. Maar de voorgangers van Nietzsche en von Hartmann stelden zich andere vragen: het ging er voortaan om, of de taal door puur menselijke geesteskracht kon ontstaan, of dat ze een directe gave Gods is. In het scheppingsverhaal van het Oude Testament spreken God en de mensen, in tegenstelling tot de Homerische scheppingsmythe, dezelfde taal. Die moest Hij dan ook al spreken voordat Hij de mens schiep. De taal is in het scheppingsverhaal van het Oude Testament iets dat vooraf gaat aan het geschapene, dat immers door het woord werd geschapen. De taal is daar dus veel meer dan slechts uitdrukking van de verhouding van de mens tot de dingen. Nietzsche schrijft: Jene Frage bei der geringen histor[ischen] und physiol[ogischen] Einsicht berechtigt. Einmal war durch Vergleichung der Sprachen klar, daß die Entstehung aus der Natur der Dinge nicht zu erweisen sei. Die willkürliche Namengebung schon durch Plato s Cratylus: dieser Standpunkt setzt nämlich eine Sprache vor der Sprache voraus. 14 Toch bestonden er ook wetenschappers die juist probeerden aan te tonen dat de taal uit de natuur der dingen is ontstaan, zoals De Brosses ( ). Die zag in de klank van de woorden hun betekenis terug (hij voerde als voorbeeld de Franse woorden rude en doux aan, die respectievelijk hard en zacht klinken), en daarmee een band met de natuur van de dingen. Zo zou de mens een betekeniswereld hebben kunnen opbouwen door het karakter van de klanken die ze produceren te onthouden. Nietzsche geeft met Benfey het commentaar, dat dit soort 12 US, blz Het is opmerkelijk dat Nietzsche een soortgelijke gedachte als Monboddo nog in 1877 oppert: Die Erfinder der Indogermanischen Sprache waren wahrscheinlich der obersten Kaste zugehörig und benutzten die vorhandenen geringeren Sprachen. Eine hohe philosophische und dichterische Bildung sprach aus ihnen und bildete eine entsprechende Sprache; diese ist ein bewußtes Kunstprodukt; musikalisches dichterisches Genie gehörte dazu. (KSA 8:23[139]). 14 US, blz

11 overeenkomsten van betekenis en klank mijlenver van het ontstaan van de taal afliggen. Het is een oppervlakkige eigenschap van de taal die door De Brosses ten onrechte als haar fundament wordt gekenmerkt. Een mijlpaal in het denken over de oorsprong van de taal is Herders beroemde opstel uit 1770, dat ik hier daarom iets uitgebreider bespreek. De Akademie der Wissenschaften in Berlijn had, in de geest van haar stichter Leibniz, een prijsvraag met als onderwerp Über den Ursprung der Sprache uitgeschreven. Johann Gottfried Herder won de prijs. Benfey vat Herders oplossing kort samen: Die Hauptgrundlage seiner Entwickelung, daß der Mensch zur Sprache geboren sei, daß er seiner ganzen Natur gemäß die Nothwendigkeit in sich trage, sein inneres Leben durch artikulierte Lautkomplexe zu äußern, ist, wenn auch nicht mathematisch demonstrirt, doch durch gewichtvolle Gründe so einleuchtend gemacht, daß man sich von der Richtigkeit derselben überzeugen dürfte (...) 15 Volgens Herder is talig-zijn dus net zo natuurlijk als mens-zijn. Het gaat daarbij niet om een mysterieuze kracht die alleen de mens zou toekomen: Ich gebe dem Menschen, nicht gleich plötzlich neue Kräfte, keine Sprachschaffende Fähigkeit, wie eine willkührliche Qualitas occulta. Ich suche nur in den vorherbemerkten Lücken und Mängeln weiter. 16 Herder had namelijk vastgesteld, daß der Mensch den Thieren an Stärke und Sicherheit des Instinktes weit nachstehe, ja daß er das, was wir bei so vielen Thiergattungen angebohrne Kunstfähigkeiten und Kunsttriebe nennen, gar nicht habe (...) 17 Uit dit gebrek ontstaat dan de noodzaak om een taal te ontwikkelen. Laten we Herder aan het woord: Der Mensch in den Zustand von Besonnenheit gesetzt, der ihm eigen ist, und diese Besonnenheit (Reflexion) zum erstenmal frei würkend, hat Sprache erfunden. Denn was ist Reflexion! Was ist Sprache? Diese Besonnenheit ist ihm Charakteristisch eigen, und seiner Gattung wesentlich: so auch Sprache und eigne Erfindung der Sprache. Erfindung der Sprache ist ihm also so natürlich, als er ein Mensch ist! 18 Die Reflexion of Besonnenheit, die de taal heeft uitgevonden, bepaalt Herder vervolgens zo: Der Mensch beweiset Reflexion, wenn die Kraft seiner Seele so frei würket, daß sie in dem Ocean von Empfindungen, der sie durch alle Sinnen durchrauschet, Eine Welle, wenn ich so sagen darf, absondern, sie anhalten, die Aufmerksamkeit auf sie richten, und sich bewußt seyn kann, daß sie aufmerke. Er beweiset Reflexion, wenn Reflexion, wenn er aus dem ganzen schwebenden Traum der Bilder, die seine Sinne vorbeistreichen, sich in ein Moment des Wachens sammlen, auf Einem Bilde freiwillig verweilen, es in helle ruhigere Obacht nehmen, und sich Merckmale absondern kann, daß dies der Gegenstand und kein andrer sey. Er beweiset also Reflexion, wenn er nicht blos alle Eigenschaften, lebhaft oder klar erkennen: sondern Eine oder mehrere als unterscheidenen Eigenschaften bei sich anerkennen kann: der erste Aktus dieser Anerkenntnis giebt deutlichen Begrif, es ist das Erste Urtheil der Seele Benfey, Geschichte der Sprachwissenschaft, blz Geciteerd naar Hubert Thüring, Beiträge zur Quellenforschung, blz Herder, Über den Ursprung der Sprache. Berlin 1959, blz Idem, blz Idem, blz

12 Die Reflexion is dus wat wij bewuste concentratie zouden noemen, het vermogen om tussen de vele indrukken te onderscheiden, en de waarneming op voorwerpen te concentreren. Met een knipoog naar Descartes zouden we kunnen zeggen, dat Herders Reflexion het vermogen is, om voorwerpen claire et distincte waar te nemen. Herder legt vervolgens uit wat de mens met dit vermogen doet. Waar alle andere dieren geleid worden door hun instinct wanneer ze bijvoorbeeld een schaap zien (de leeuw en de wolf wittern und schmecken schon im Geiste! Die Sinnlichkeit hat sie überwältigt! Der Instinkt würft sie darüber her! 20 ), kent de mens de behoefte om het schaap op zichzelf te kennen: Nicht so dem Menschen! So bald er in die Bedürfniß kommt, das Schaaf kennen zu lernen: so störet ihn kein Instinkt: so reißt ihn kein Sinn auf dasselbe zu nahe hin, oder davon ab: es steht da, ganz wie es sich seinen Sinnen äußert. Weiß, sanft, wollicht seine besonnen sich übende Seele sucht ein Merkmal, das Schaaf blöcket! Sie hat Merkmal gefunden. 21 De mens als bezonnen dier, begiftigd met reflectie, zoekt een Merkmal, en vindt dat in eerste instantie in de klanken die hij hoort. We kunnen ons niet aan de indruk onttrekken, dat Herder toch een soort magische eigenschap aanneemt om het ontstaan van de taal te verklaren, namelijk de eigenschap van reflectie, die zich niet door het instinct laat leiden, maar als het ware de instincten buiten spel zet. Nu heeft Herder verklaard, dat de mens dat wel moet doen, omdat hij niet zo goed met instincten is uitgerust als andere dieren. Maar dit klinkt meer als een slimmigheid 22, die het echte probleem, zoals dat later voor (Nietzsche en) von Hartmann speelt, omzeilt: hoe zo n Reflexion vóór de taal, dus zónder de taal mogelijk is. Nietzsche vat heel kort het oordeel over Herder van Benfey samen: Aber mit seinen Vorgängern theilt er die Anschauung, wie die Sprache aus sich äußerenden Lauten sich verinnerlicht. Die Interjektion die Mutter der Sprache: während sie doch eigentlich die Negation ist. 23 Nietzsche bedoelt dat Herder, net als zijn voorgangers, uitgaat van interjectie, dat is de visie dat de taal is ontstaan door het nadoen van klanken. Het mag bij Herder zo zijn, dat de mens daar als enige wezen, en om heel verklaarbare redenen, een aanleg toe heeft; dat de taal ook daadwerkelijk zo kan zijn ontstaan heeft hij niet bewezen 24. Voor Benfey/Nietzsche blijft het probleem hoe de innerlijke aandrang om een taal te 19 Idem, blz. 28. Terzijde zij hier opgemerkt, dat voor de late Nietzsche dit filteren van eenduidige eigenschappen uit het door de waarneming aangeleverde materiaal ook het grondkarakter van het denken is: Das Material der Sinne vom Verstande zurechtgemacht, reduzirt auf grobe Hauptstriche, ähnlich gemacht, subsumirt unter Verwandtes. Also: die Undeutlichkeit und das Chaos des Sinneseindrucks wird gleichsam logisirt (KSA 12: 9[106]). Het beslissende verschil met Herder is, dat Nietzsche dit grondkarakter veel dieper in de menselijke psyche aanzet, en zich niet beperkt tot het bewuste freiwillig verweilen in een Moment des Wachens. 20 Idem, blz Idem, blz Nietzsches latere algemen oordeel over Herder wijst ook in die richting: Herder is Alles das nicht, was er von sich wähnen machte (und selber zu wähnen wünschte): kein grosser Denker und Erfinder, kein neuer treibender Fruchtboden mit einer urwaldfrischen unausgenutzten Kraft. (...) Er sass nicht an der Tafel der eigentlich Schaffenden (WS 118). 23 US, blz Benfey: Wie bei seinen Vorgängern, bilden auch bei ihm Interjektion, Nachahmung von Naturlauten und Malen durch Laute den Uebergang und er begeht denselben Fehler, wie sie; auch seine Beweise für diese 12

13 scheppen in staat is om naar buiten te horen, naar de geluiden die nodig zijn om de interjectie toe te kunnen passen 25. Nietzsche vervolgt zijn historische overzicht door te vermelden dat het juiste inzicht is gekomen met Kant: Die richtige Erkenntniß ist erst seit Kant geläufig, der in der Kritik der Urtheilskraft die Teleologie in der Natur zugleich als etwas Thatsächliches anerkannte, andrerseits die wunderbare Antinomie hervorhob, daß etwas zweckmäßig sei ohne ein Bewußtsein. Dies das Wesen des Instinktes. 26 Kant probeert de doelmatigheid niet meer terug te voeren op menselijke of goddelijke activiteit, maar heeft als eerste de juiste blikrichting, wanneer hij de raadselachtigheid van een proces dat niet bewust is, maar wel doelmatig, centraal stelt. Nietzsche sluit het inleidende hoofdstuk van zijn college af door Schelling met instemming te citeren, die dit inzicht in een beroemd citaat verwoordt 27 : Da sich ohne Sprache nicht nur kein philosophisches, sondern überhaupt kein menschliches Bewußtsein denken läßt, so konnte der Grund der Sprache nicht mit Bewußtsein gelegt werden; und dennoch, je tiefer wir in sie eindringen, desto bestimmter entdeckt sich, daß ihre Tiefe die des bewußtvollsten Erzeugnisses noch bei weitem übertrifft. Es ist mit der Sprache wie mit den organischen Wesen; wir glauben diese blindlings entstehen zu sehen und können die unergründliche Absichtlichkeit ihrer Bildung bis ins Einzelnste nicht in Abrede ziehen. 28 De blikrichting die Nietzsche nu heeft bereikt is natuurlijk die van von Hartmann, van wie hij de argumenten en de meeste citaten heeft overgenomen. Het is nu een gemeenplaats, dat de oorsprong Annahme sind, ohne Rückführung der Wörter auf ihre sogenannte[n] Wurzeln (ohne Analyse), ohne Berücksichtigung ihrer geschichtlichen Umwandlung, ohne Ahnung, daß das, was wir aus ihren Lauten herauszufühlen glauben, wohl nur auf unsrer langgewohnten Bekanntschaft mit ihrem begrifflichen Inhalt beruhen möchte, aus den allerjüngsten Sprachformen entlehnt (Geschichte der Sprachwissenschaft, 294. Geciteerd naar Thüring, Beiträge zur Quellenforschung, blz. 488). Claudia Crawford verwoordt het commentaar op Herder heel helder: Nietzsche finds it contradictory that Herder could assert, that the genesis of language is an inner urge similar to the urge of the embryo to birth when it is ripe. If language is an inner urge, which of course, Nietzsche is assuming, how can it look to outward phenomena for its origins, to the interjection of sounds? The answer is that Herder confounds this inner urge with reflection and reason. They run side by side from the beginning. The inner urge, or instinct is left behind in the human being and it is essentially reason taking the materials of the objective world, which forms a conscious language. This is the opposite of what Nietzsche, following Hartmann, is asserting. (The Beginnings of Nietzsche s Theory of Language, blz ). 25 Ik betwijfel of hier het echte probleem ligt. Het is immers zo, dat er geen twijfel over bestaat dat andere innerlijke aandrangen zoals de voortplantingsdrift, zich naar buiten kunnen richten, op het object van hun bevrediging. Volgens mij ligt het probleem veeleer in de structuur van die innerlijke aandrang zelf, waarvan onduidelijk blijft hoe ze zonder een voorgegeven taal mogelijk is. Het probleem is, hoe een dier dat het aan instincten ontbrak, namelijk de mens, niet uitstierf, maar een zekere afstand tot zijn instincten kon zijn gaan innemen, en de werkelijkheid op talige wijze kon zijn gaan structureren, zonder dat hem daarbij iets anders dan instincten de weg wezen. De romantische oplossing van Herder, die de mens nog iets anders dan een instinct toeschrijft, kan niet meer worden aanvaard, omdat ze dit probleem niet oplost. De strenge wetenschappelijkheid gebiedt zo min mogelijk principes aan te nemen. We zullen bij von Hartmann zien hoe hij de oorsprong van de taal probeert te verklaren vanuit zijn ene principe: het onbewuste. 26 US, blz Het citaat van Schelling is waarschijnlijk ook door von Hartmann bemiddeld. Vgl. J.E.Wilson, Schelling und Nietzsche, Berlin / New York US, blz

14 van de taal in het instinct ligt. Het gaat erom, hoe dat instinct werkzaam is. Dit opent een nieuw terrein van filosofische problemen: Der Instinkt ist sogar eins mit dem innersten Kern eines Wesens. Dies ist das eigentliche Problem der Philosophie, die unendliche Zweckmäßigkeit der Organismen und die Bewußtlosigkeit bei ihrem Entstehn. 29 Het is de opgave van de filosofie om die doelmatigheid te verklaren 30. II Eduard von Hartmann en het onbewuste Daarmee is het historische overzicht afgerond, en is duidelijk wat voor Nietzsche de relevante vraag is. Ik gaf eerder aan, welke argumenten hij van von Hartmann overneemt en aanvoert voor de these, dat de oorsprong van de taal niet bewust kan zijn. Daarbij bleek echter, dat het meer om observaties ging die de these plausibeler maken, dan om echte argumenten. In de context van von Hartmanns systeem kan deze argumentatie duidelijker worden. Het is daarom nuttig, om de 29 US, blz Nietzsche had in 1868 het plan om een dissertatie te schrijven over teleologie of het begrip van het organische sinds Kant, doch hij heeft dat opgegeven voor zijn filologische dissertatie over de bronnen van Diogenes Laertius. Claudia Crawford en Thomas Böning gaan op dit project in. Vgl Crawford, The Beginnings of Nietzsche s Theory of Language, blz , en Böning, Metaphysik, Kunst und Sprache beim frühen Nietzsche, blz Het gaat Nietzsche er in dit project om niet in de metafysica te blijven steken, zoals Kant zou hebben gedaan. Nietzsche wil aantonen, dat er geen problemen zijn die alleen kunnen worden opgelost door een intelligible Welt aan te nemen. Hij is daarbij vooral beïnvloed door het Darwinisme, en door het boek Geschichte des Materialismus van Friedrich Albert Lange. Het begrip teleologie verwijst voor Nietzsche niet meer naar een wereld achter de wereld, maar naar het leven, zoals dat zich in deze wereld ontwikkelt. Om te illustreren op welke manier Nietzsche Kant kritisch las, en hoe hij het begrip teleologie wil ontdoen van zijn metafysische connotatie, citeer ik hier enkele aantekeningen uit april/mei 1868, toen Nietzsche zich met de Kritik der Urtheilskraft bezighield, en de notities maakte voor zijn dissertatie-plan. Die Nöthigung, von der Kant spricht, existiert für unsre Zeit kaum mehr (62[3]); Optimismus u. Teleologie gehn Hand in Hand: beiden liegt daran das Unzweckmäßige zu bestreiten als etwas wirklich Unzweckmäßiges. / Gegen Teleologie im Allgemeinen ist die Waffe: Nachweis des Unzweckmäßigen (62[4]); Das Zweckmäßige ist der Ausnahmefall / Das Zweckmäßige ist zufällig / Es offenbart sich darin völlige Unvernunft (62[5]); Es gibt keine Frage, die nothwendig nur du<r>ch die Annahme einer intelleg<iblen> Welt gelöst wird. (62[11]); Die Bese<i>tigung der Teleologie hat einen praktischen Werth. Es kommt nur darauf an den Begriff einer höheren Vernunft abzulehnen: so sind wir schon zufrieden (62[16]); Wenn der Mensch etw<a>s verfertigt d.h. existensfähig machen will, so überlegt er, unter welchen Bedingungen dies geschehn könne. Er nennt die Bedingungen zur Existenz am verfertigten Werk nachher zweckmäßig. (62[20]); Zweckmäßig ist nur gesagt in Bezug auf das Leben / Nicht also in Bezug auf die Formen des Lebens (62[51]); Ein Ding lebt also sind seine Theile zweckmäßig: das Leben des Dinges ist der Zweck der Theile. / Um aber zu leben giebt es unendlich verschieden<e> Weisen dh. Formen dh. Theile. / Die Zweckmäßigk[eit] ist keine absolute, sondern eine sehr relative: von andere Seite gesehen, oft Unzweckmäßigkeit. (62[52]). Het is waarschijnlijk dat Nietzsche niet zo veel moeite heeft gedaan om een eigen kritische benadering in het inleidende hoofdstuk van zijn Vorlesung über die lateinische Grammatik te presenteren; de kritische gedachten over Kants doelmatigheidsbegrip hielden hem in ieder geval al wel bezig. De taal was nog niet een onderwerp dat Nietzsche tot eigen filosofische reflectie aanzette: in het Notizheft P I 8 komt slechts een enkele opmerking over de oorsprong van de taal voor, die van historische aard is, namelijk of Democritus het ontstaan van de taal uit gemakszucht verklaarde of niet (62[21]). Vlg. KGW I, 4, blz

15 gedachten van von Hartmann zelf nader te bekijken. Voordat ik von Hartmanns argumentatie voor de niet-bewuste (dat betekent bij hem onbewuste) oorsprong van de taal analyseer, ga ik eerst kort in op de context waarin hij staat als een filosoof die de kritiek van Schopenhauer op Kant radicaliseert 31. Het was Kant 32 te doen om a priori concepten, dat wil zeggen concepten die we niet pas door abstractie van onze waarneming verkrijgen, maar die onafhankelijk van onze waarneming bestaan, en deze structureren 33. Kant meende te kunnen aantonen, dat zulke concepten moeten bestaan. De waarneming kan zich immers niet uit zichzelf structureren. Op het eerste gezicht is deze gedachtegang aannemelijk. Realiseren we ons echter, dat waarneming en concepten namen zijn die wij aan de dingen hebben toegekend, die in werkelijkheid helemaal geen vaste structuur hoeven te hebben, dan lijkt Kants argumentatieve stap ineens haar kracht te verliezen. Kant probeert te bewijzen dat er a priori concepten bestaan door te argumenteren vanuit een evidentie die alleen met behulp van zulke concepten mogelijk is. Deze zeer beknopte Kant-kritiek staat hier 31 Voor Nietzsches denken over taal is dit de belangrijkste lijn, en daarom beperk ik mijn bespreking tot dit werk van Eduard von Hartmann. Daarnaast is de invloed die Langes Geschichte des Materialismus op Nietzsche had zeer groot, hetgeen vooral Crawford benadrukt (Langes centrale these is, dat we een product van onze fysiologische organisatie zijn, en dat onze kennis daar op een wezenlijke grens stuit. Hij voert onder andere het voorbeeld aan van de manier waarop ons oog de beelden die het waarneemt omkeert. Dit geeft aanleiding om te bedenken dat de realiteit anders kan zijn dan we haar waarnemen.). Hödl beschrijft in noot 340 (blz. 134) van zijn boek Nietzsches frühe Sprachkritik een controverse in de literatuur tussen hen die Lange een grotere invloed op Nietzsche toeschrijven, en hen die de betekenis van Gustav Gerber groter achten. Het is m.i. van belang aan te merken, dat Nietzsche de beide auteuren in verschillende perioden las, Lange vroeg, reeds in 1866, terwijl Gerbers boek Die Sprache als Kunst (zie hoofdstuk 3.2) pas in 1871 verscheen. In de tussentijd had zich zijn hele filosofische denken ontwikkeld, hij had onder andere Die Geburt der Tragödie geschreven. Beide auteurs waren dus van groot belang voor Nietzsche, maar een competitie tussen de twee lijkt me geforceerd. Hier blijkt overigens, dat de verschillende auteurs die zich in de discussie mengen niet beide deelperiodes in Nietzsches vroege denken analyseren. Ik denk dat het juist belangrijk is voor een analyse van de ontwikkeling van Nietzsches vroege denken over taal, om de overgang tussen de deelperiodes in kaart te brengen. 32 Het moge duidelijk zijn, dat ik hier niet en détail in kan gaan op Kants manier om de hier voorgestelde problemen op te lossen. Het gaat me om de lijn Kant Schopenhauer von Hartmann. 33 In principe zouden alle concepten op de waarneming moeten zijn terug te voeren. Kant opent de eerste paragraaf van de Kritik der reinen Vernunft met een beschrijving van het proces waardoor begrippen ontstaan: Auf welche Art und durch welche Mittel sich auch immer eine Erkenntnis auf Gegenstände beziehen mag, so ist doch diejenige, wodurch sie sich auf dieselben unmittelbar bezieht, und worauf alles Denken als Mittel abzweckt, die Anschauung. Diese findet aber nur statt, sofern uns der Gegenstand gegeben wird; dieses aber ist wiederum, uns Menschen wenigstens, nur dadurch möglich, daß er das Gemüt auf gewisse Weise affiziere. Die Fähigkeit (Rezeptivität), Vorstellungen durch die Art, wie wir von Gegenständen affiziert werden, zu bekommen, heißt Sinnlichkeit. Vermittelst der Sinnlichkeit also werden uns Gegenstände gegeben, und sie allein liefert uns Anschauungen; durch den Verstand aber werden sie gedacht, und von ihm entspringen Begriffe. Alles Denken aber muß sich, es sei geradezu (directe) oder im Umschweife (indirecte), vermittelst gewisser Merkmale zuletzt auf Anschauungen, mithin bei uns auf Sinnlichkeit beziehen, weil uns auf andere Weise kein Gegenstand gegeben werden kann. (Kritik der reinen Vernunft, blz. 55). Het denken moet zich dus uiteindelijk altijd op aanschouwingen beroepen. Toch lijkt dit voor Kant zelf niet te gelden, want zijn volgende stap is het onderscheiden van vorm en inhoud van de Erscheinung, waarbij de vorm de Erscheinung in gewissen Verhältnissen [ordnet]. Dan komt het argument: Da das, worinnen sich die Empfindungen allein ordnen und in gewisse Form gestellet werden können, nicht selbst wiederum Empfindung sein kann, so ist uns zwar die Materie aller Erscheinung nur a posteriori gegeben, die Form derselben muß zu ihnen insgesamt im Gemüte a priori bereit liegen und dahero abgesondert von aller Empfindung können betrachtet werden. Schopenhauer zal beamen, dat de ordeningsprincipes geen Empfindungen zijn, maar ontkennen dat ze van de Empfindungen onafhankelijk zijn. 15

16 om de overgang naar Schopenhauer te illustreren. Schopenhauer gelooft niet in de kracht van Kants logische argument voor de a priori concepten en negeert Kants transcendentale probleem. Schopenhauer houdt eraan vast, dat al onze concepten op de waarneming moet kunnen worden teruggevoerd. Kennis ontstaat alleen doordat we waarnemingen kopiëren, dus onthouden om met elkaar te kunnen verbinden 34. De Vernunft kan niet vanuit zichzelf kennis voortbrengen, zegt Schopenhauer: Die Vernunft ist weiblicher Natur: sie kann nur geben, nachdem sie empfangen hat. Durch sich selbst allein hat sie nichts als die gehaltlosen Formen ihres Operierens 35. De concepten van Schopenhauer hebben geen andere grond dan de waarneming 36, en kunnen dus nooit volmaakt zijn 37. Het kopiëren van de waarnemingen is immers net zo foutgevoelig als de waarnemingen zelf. Schopenhauer zegt expliciet, dat de concepten arbitraire tekens nodig hebben om te worden uitgedrukt 38. Hij is daarmee heel consequent: de concepten moeten in onze waarnemingswereld worden ingeschreven om gekend te kunnen worden. Schopenhauer stelt de grammatica zelf echter niet in vraag, door bijvoorbeeld de voorstelling zonder verdere twijfel op te vatten als Objekt in Beziehung auf das Subjekt, Anschauung des Anschauenden. Von Hartmann maakt die stap wel, en radicaliseert daarmee Schopenhauers kritiek op Kant. Hoe von Hartmann dit precies doet, moet nu duidelijk gemaakt worden. In het eerste deel van diens Philosophie des Unbewussten, staat een hoofdstuk Das Unbewusste in der Entstehung der Sprache 39, waar von Hartmann de argumenten die ik boven kort weergaf, uitgebreider uitvoert. Von Hartmann begint met het boven vermelde Schelling-citaat. Dan stelt hij, dat de filosofische begrippen afgeleid zijn van de grammatica (Nietzsches argument één): Der Begriff des Urtheils ist entschieden abstrahirt vom grammatischen Satze mit Weglassung der Wortform; aus Subject und Prädicat wurden die Kategorien der Substanz und Accidenz auf dieselbe Weise herausgezogen; einen entsprechenden begrifflichen Gegensatz von Substantivum und Verbum zu finden, ist heute noch ein ungelöstes, vielleicht sehr fruchtbares philosophisches Problem; hier ist die bewusste Speculation noch weit hinter der unbewussten Schöpfung des Genius der Menschheit zurück Kennis is uiteindelijk altijd terug te voeren op de voorstelling: Keine Wahrheit ist also gewisser, von allen andern unabhängiger und eines Beweises weniger bedürftig als diese, daß alles, was für die Erkenntnis daist, also diese ganze Welt, nur Objekt in Beziehung auf das Subjekt ist, Anschauung des Anschauuenden, mit einem Wort: Vorstellung. (Die Welt als Wille und Vorstellung I, blz. 31). 35 idem, blz. 91. De gehaltlose Formen ihres Operierens laat Schopenhauer onberoerd. Hier zal von Hartmann aangrijpen met de these dat juist die van onze grammatica afhankelijk zijn, en dus ook niet iets dat de Vernunft door zichzelf kan hebben. 36 Vgl. Obgleich nun also die Begriffe von den anschaulichen Vorstellungen von Grund aus verschieden sind, so stehn sie doch in einer notwendigen Beziehung zu diesen, ohne welche sie nichts wären, welche Beziehung folglich ihr ganzes Wesen und Dasein ausmacht. (idem, blz. 79). 37 Beim Gebrauch aber eines solchen Repräsentanten eines Begriffs ist man sich immer bewußt, daß er dem Begriff, den er repräsentiert, nicht adäquat, sondern voll willkürlicher Bestimmungen ist. (Über die vierfache Wurzel des Satzes vom zureichenden Grunde, blz. 126). 38 Concepts would, according to Schopenhauer, entirely escape our consciousness, and be of no avail to it for the thinking processes... were they not fixed and retained in our senses by arbitrary signs. (Claudia Crawford, The Beginnings, blz. 26). 39 Philosophie des Unbewussten, blz Het werk wordt in het vervolg afgekort met PU. 40 PU, blz

17 Zelfs de begrippen subject en object, die de filosofische speculatie beheersen, hebben zich uit de grammaticale begrippen ontwikkeld, waarin ze onbewust reeds aanwezig waren 41. Von Hartmann kenmerkt het proces van het bewuste denken als een uitbuiten van de grammaticale elementen van de zin. Daarbij worden geen nieuwe relaties gecreëerd, maar de relaties die in het instinct reeds bestonden, als eenheid tot bewustzijn gebracht. Von Hartmann voert Kant aan om zijn gedachten kracht bij te zetten: ein grosser Theil, vielleicht der grösste Theil von dem Geschäfte [der menschlichen] Vernunft besteht in Zergliederungen der Begriffe, die er schon in sich vorfindet., wie Kant sagt. Er findet die Casus der Declination in Substantiv, Verbum, Adjectiv, Pronomen, die Genera, Tempora und Modi des Verbums, und den unermesslichen Schatz fertiger Gegenstands- und Beziehungsbegriffe. Die sämmtlichen Kategorien, welche grösstentheils die wichtigsten Relationen darstellen, die Grundbegriffe alles Denkens, wie Sein, Werden, Denken, Fühlen, Begehren, Kraft, Thätigkeit etc. liegen ihm als fertiges Material vor, und er hat Tausende von Jahren zu thun, um sich nur in diesem Schatze unbewusster Speculation zurecht zu finden. 42 Von Hartmann beklaagt zich over het ontbreken van een echte filosofie van de taal, die volgens hem vele problemen zou kunnen ophelderen, omdat die samen met hun oplossingen reeds in de taal zijn geopenbaard. Hij spreekt in deze context van de taal als het woord van God, of de Heilige Schrift van de filosofie, waarin het genie van de mensheid zich voor alle tijden heeft geopenbaard. Vervolgens richt von Hartmann zich op de ontwikkeling van de taal. Hij beschrijft dit als een proces dat begon bij de eerste oermensen wier taal nog nauwelijks van de dieren te onderscheiden is. De taal zou zich geleidelijk vervolmaakt hebben, via eenlettergrepige talen (zoals het Chinees), agglutinerende 43 (het Turks), en incorporerende talen (indianentalen). Een voorbehoud van von Hartmann is dat hij de ontwikkeling van de taal niet als analoog aan de ontwikkeling van de cultuur ziet (Nietzsches argument twee). Hij argumenteert, dat de cultuur wel veel nieuwe begrippen kan voortbrengen ( Eisenbahn, Telegraph, Actiengesellschaft ), maar dat het hier slechts om een materiële verrijking van de taal gaat. Het formele aspect van de taal, haar grammatica, wordt door voortschrijdende culturen vaak beschadigd: Worin aber der eigentlich philosophische Werth liegt, der formelle Theil der Sprache, der ist in einem mit dem 41 Vgl. Objekt und Subjekt fehlerhafter Gegensatz. Kein Ausgangspunkt für das Denken! Wir lassen uns durch die Sprache verführen. (KSA 9:10[D67]). Nog de late Nietzsche van 1888 houdt hieraan vast. Vlg. KSA 13:14[79], blz. 258: Subjekt, Objekt, ein Thäter zum Thun, das Thun und das, was es thut, gesondert: vergessen wir nicht, daß das eine bloße Semiotik und nichts reales bezeichnet. 42 PU, blz Von Hartmann heeft Kant hier niet correct geciteerd. Kant zegt in werkelijkheid niet die er schon in sich vorfindet, maar die wir schon von Gegenständen haben. Crawford heeft dit in haar boek aangetoond (blz. 37). Ze acht deze aanpassing van Kant not entirely unjustified (blz. 38). Het is echter belangrijk hier het verschil te zien. Zoals we zagen in de korte bespreking van Kant, gaat het hem erom, vorm en inhoud te onderscheiden. Aan Gegenstand kan je vorm en inhoud onderscheiden; daar kan Kant dus zijn argument toepassen, dat er a priori concepten moeten worden aangenomen om te verklaren hoe de vorm de inhoud structureert. In Hartmanns versie gaat het om begrippen, die we in uns vorfinden. Daar is nog geen sprake van een onderscheid tussen vorm en inhoud, en kan het structurerings-argument van Kant niet worden toegepast. Met andere woorden: in Hartmanns versie ontbreekt de aanleiding tot een transcendentale analyse. 43 De term agglutinatie betekent in de taalwetenschap het verbinden van voor- en achtervoegsels aan een woord dat zelf onveranderd blijft. (Duden, Die deutsche Rechtschreibung, Mannheim 2000). 17

18 Culturfortschritt gleichen Schritt haltenden Zersetzungs- und Verflachungsprocesse. 44 Hij voert daarvoor onder andere het voorbeeld van de Franse taal aan, dat ik bij Nietzsche reeds noemde. Von Hartmann maakt duidelijk waarin die schade voor de grammatica bestaat: Die ein- und für allemal bestimmte Stellung der Satztheile und Sätze lässt der Prägnanz des Ausdruckes keinen Spielraum mehr, eine Declination existirt nicht mehr (...) und die Fähigkeit, Worte zu Einem zusammenzusetzen, ist verloren gegangen. 45 Het gaat hier om een inperking van de uitdrukkingsvrijheid, dus keert zich het middel (de taal) tegen het doel (de uitdrukking). Daarmee is het criterium voor de schade aan de grammatica duidelijker geworden. Het bewuste denken van de hoge cultuur is schadelijk voor de taal en daarmee voor de mens. Omdat de mens echter succesvol is, en alle mensen een taal kunnen spreken, moet er een andere kracht werkzaam zijn in het ontstaan van de taal: het onbewuste. De taal ontwikkelt zich met de stille noodzaak van een natuurproduct, waarbij de bewuste geest slechts het medium is 46. De taal kan dus alleen door het instinct van de massa zijn ontstaan, zoals dat ook aan het werk is bij een bijenkorf of een termietenheuvel (Nietzsches argument drie). Een enkeling zou het niet kunnen volbrengen, omdat de taal te gecompliceerd is, en een veelheid van bewuste wezens zou nooit zo n eenheidsproduct kunnen maken als de taal. Nietzsches aantekening was dat de taal viel zu einheitlich is om het werk van de massa te kunnen zijn. Von Hartmann verklaart dit door ónder de veelheid van de massa de eenheid van een massa-instinct aan te nemen, dat onbewust werkzaam is. De argumenten die Nietzsche heeft overgenomen zijn daarmee in ieder geval sluitend gemaakt, vooropgesteld dat de filosofie van het onbewuste klopt. Von Hartmann voegt nog een argument toe, dat Nietzsche niet heeft overgenomen: Wem aber alle diese Gründe nicht entscheidend vorkommen, der wird in Verbindung mit ihnen den einzigen als durchschlagend zugeben müssen, dass jedes bewusste menschliche Denken erst mit Hülfe der Sprache möglich ist, da wir sehen, dass das menschliche Denken ohne Sprache (bei unerzogenen Taubstummen und auch bei gesunden Menschen, die ohne menschliche Erziehung aufgewachsen sind) das der klügsten Hausthiere bestenfalls sehr wenig übertrifft. 47 De positie van von Hartmann kan ook zo weergegeven worden, dat de ontwikkeling van de taal de voorwaarde is voor de ontwikkeling van het denken 48. Het denken doet immers, zoals we hebben gezien, niets anders dan de grammaticale categorieën bewust maken. Het inzicht van von Hartmann, dat de taal de neerslag is van het geniale massa-instinct, sluit aan bij beroemde 19 e - eeuwse taalwetenschappers als Heyse en von Humboldt 49, die hij hier citeert. Zijn oplossing voor 44 PU, blz PU, blz Die sprachliche Entwickelung vollzieht sich nicht nur im Grossen und Ganzen, sondern auch im Einzelnen mit der stillen Nothwendigkeit eines Naturproducts, und aller Bemühungen des Bewusstseins spottend wachsen die sprachlichen Formen noch heute fort, als ob sie selbstständige Gebilde wären, denen der bewusste Geist nur als Medium ihres eigenthümlichen Lebens dient. (PU, blz ). 47 PU, blz PU, blz Voor Wilhelm von Humboldt zie hoofdstuk

19 het probleem van het ontstaan van de taal is dus het onbewuste, dat mit intuitiver Zweckmässigkeit sich hier in den Naturinstincten, dort in den intellectuellen Instincten, hier in individuellen, dort in cooperativen Masseninstincten auswirkt, und überall ein und dieselbe, überall mit fehlloser hellsehender Sicherheit dem Maasse des sich darbietenden Bedürfnisses entspricht. 50 Wat bedoelt von Hartmann precies met het onbewuste? Het antwoord op die vraag geeft hij in het voorwoord bij de 12 e editie van zijn boek. Daar begint hij met vast te stellen dat in het begrip van het onbewuste iets van een paradox schuilt: het behoort tot de menselijke psyche, maar toch niet tot zijn bewustzijn 51. Het gaat von Hartmann erom, de paradox niet zo te verstaan dat het op een botte tegenstelling neerkomt, noch om er een trivialiteit van te maken, want dat zou het verklarende potentieel ervan teniet doen. Hij past dan deze vuistregel toe. Om het begrip van het onbewuste niet triviaal te maken, betekent het iets dat binnen onze psyche ligt (dus niet het bewustzijn van anderen). Om het begrip niet tot een contradictio in terminis te maken, meent von Hartmann dat hij het onbewuste niet als een lagere graad van bewustzijn kan opvatten. Als er meerdere gradaties van het bewustzijn zouden zijn, dan zouden immers ook nog de allerlaagste bewustzijnsgraden tot het bewustzijn behoren. Het verschil tussen het bewuste en het onbewuste kan niet slechts gradueel zijn. Von Hartmann onderbouwt dat met zijn begrip van het bewustzijn. De bewustzijnsinhoud is niet van de vorm te onderscheiden, beide ontstaan en vergaan tegelijkertijd, als coordinierte Wirkungen gemeinsamer Ursachen 52 Er blijft dus geen fysische Rückstand over van een bewuste toestand, die dan later weer bewust zou kunnen worden. Daarom kan het onderscheid bewust-onbewust niet gradueel zijn: als de bewustzijdsgraad van een onbewust psychisch verschijnsel veranderd wordt, kan er nooit een bewust fenomeen ontstaan. Bij het bewustzijn is dus sprake van een structureel verschil met het onbewuste. Von Hartmann maakt dan een beslissende stap door te zeggen dat psychische fenomenen (n.b. niet alle psychische verschijnselen zijn bij von Hartmann fenomenen!) altijd bewust zijn, en dit te verbinden met het bewustworden. Psychische Phänomene sind immer bewusst, eben weil sie psychische Phänomene oder Erscheinungen sind; darin, dass sie einer Psyche erscheinen, darin besteht eben ihr Bewusstwerden. 53 Hij is hiertoe gedwongen: wanneer hij bepaalde psychische fenomenen zou uitsluiten, zou hij zich weer verstrikken in het probleem van de gradualiteit. Nadat hij zo alle zintuigelijke voorstellingen voor bewust heeft verklaard, vindt hij een uitweg in de niet-zintuiglijke voorstelling, die geen psychisch fenomeen produceert, en dus onbewust is. Hij gaat er dan toe over, het onbewuste in te delen in een absoluut onbewuste en een relatief onbewuste, waarbij het relatieve onbewuste slechts 50 PU, blz Daarbij moeten we in aanmerking nemen dat dit lang voor Freud geschreven werd, toen de betekenissen van psyche en bewustzijn nog niet zo zeer onderscheiden waren. 52 PU, blz. XXXVI. 53 PU, blz. XXXVI. 19

20 betekent dat het wel om een psychisch fenomeen gaat, maar dat dit niet in ons oberstes Centralbewusstsein valt. Het absoluut onbewuste is het echte onbewuste, zoals zo-even beschreven. Hij maakt dan een onderscheid, dat voor ons wel van belang is, namelijk dat tussen psychische fenomenen en psychische activiteit (Thätigkeit): Wie alle psychischen Phänomene irgendwo bewusst sein müssen, so müssen alle psychischen Thätigkeiten als Thätigkeiten absolut unbewusst sein, und es ist eine Täuschung, wenn man in dem Wechsel und der Wandelung der psychischen Phänomene, die ihre Producte sind, die Thätigkeiten selbst unmittelbar wahrzunehmen glaubt, auf die man höchstens aus ihren Producten zurückschliesst. Die psychischen Phänomene sind rein passiv und entbehren jeder Activität; die psychische Thätigkeit ist rein activ, und wo sie durch eine andere Thätigkeit zur Passivität reprimirt oder umgebogen wird, da entstehen eben aus der Collision der Thätigkeiten psychische Phänomene. Alle Passivität ist irgendwie und irgendwo bewusst, alle Activität ist als solche unbewusst. Alles Bewusstsein ist rein passiv, bloss receptiv, und actionsunfähig, alles Unbewusste ist activ und productiv. 54 Von Hartmann stelt zich dus een soort krachtenspel voor, waarbij actieve Thätigkeiten op elkaar botsen, en zo een centraal bewustzijn en ondergeschikte bewustzijnen doen ontstaan. Hij geeft daarbij een natuurwetenschappelijke interpretatie, die de psychische activiteiten door molekuultrillingen verklaart, die pas bij het overschrijden van een bepaalde drempelwaarde bewuste psychische fenomenen voortbrengen. 55 De absoluut onbewuste psychische activiteit bepaalt von Hartmann verder als realiserend en bepalend. Deze twee kenmerken zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: Als bloss bestimmende wäre sie unwirksam, da eine nicht realisirte Bestimmtheit bloss ideell bliebe und garnicht in die phänomenale Existenz träte. Als bloss realisirende wäre sie unbestimmt, d.h. könnte nichts realisieren, weil in ihr keine Bestimmung darüber zu finden wäre, was realisirt werden solle und was nicht. 56 De onbewuste psychische activiteit is dus de eenheid van wetmatige determinatie en blinde krachtuiting ; von Hartmann noemt het gesetzmäßige Kraftäusserung 57. Door het onbewuste als een dynamisch krachtenspel op te vatten, kan von Hartmann de wetmatige determinatie en blinde krachtuiting samendenken: krachten die op elkaar stoten determineren elkaar in hun blinde uitoefening. Ik vat het voorgaande kort samen, met behulp van een von Hartmann-kenner. Wilhelm von Schnehen, die in 1929 een monografie over von Hartmann schreef, geeft een heldere definitie van het onbewuste: 54 PU, blz. XXXVIII. 55 Alle Schwingungen, die unter der Schwelle einer bestimmten Individualitätsstufe liegen, liefern psychische Phänomene, die für das Bewusstsein dieser Individualitätsstufe relativ unbewusst bleiben. (PU, blz. XL). 56 PU, blz. XLIII. 57 Vgl. ook In der Einheit beider Seiten ist sie unbewusstes Wollen des unbewusst Vorgestellten, das zugleich eben durch dieses unbewusste Wollen realisiert wird. (PU, blz. XLIV). 20