De neoliberale aanslag op de democratie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "De neoliberale aanslag op de democratie"

Transcriptie

1 Maart 2010 De neoliberale aanslag op de demoratie SACHA DIERCKX Poliargus paper No 2010/04

2 2 De neoliberale aanslag op de demoratie Het (eonomish) liberalisme wordt vaak geassoieerd met demoratie 1. In die visie staat soialisme gelijk aan een autoritaire overheid en is een kapitalistishe markt de beste waarborg voor de demoratie. In dit essay wordt beargumenteerd dat dertig jaar neoliberale hegemonie (een extreme vorm van het liberalisme) integendeel tot een sterke aantasting van de demoratie geleid heeft. Bovendien zal worden aangetoond dat dat niet per ongeluk gebeurde, maar integendeel een gevolg is van fundamenteel antidemoratishe tendensen binnen het neoliberale denken. De politieke wetenshapper Stephen Gill shetste reeds de antidemoratishe visie van de neoliberale grondleggers von Hayek en Milton Friedman 2. Naomi Klein beshreef hoe het eerste neoliberale experiment in Chili onder Pinohet, met de steun van diezelfde Friedman, bewust een totalitair tijdperk inluidde 3. Dit essay foust hoofdzakelijk op de Westerse landen 4. Er zal worden nagegaan op welke manieren en via welke methodes de vershillende dogma s of gevolgen van het neoliberalisme de demoratie hebben uitgehold. Zo zal het essay proberen aan te tonen hoe een voorlopig einde is gekomen aan de vooruitgang van de demoratie, die sinds de opkomst van de arbeidersbeweging met horten en stoten is afgedwongen. Zowel op materieel, idealistish als institutioneel vlak veranderde de neoliberale onsensus de omstandigheden in die mate dat je kan spreken van een aanslag op de demoratie 5. Al in 1996 shreef de (ondertussen overleden) Nederlandse soiaaldemoratishe politius Thijs Wöltgens een opiniestuk, waarvan de titel het besluit van dit essay goed weergeeft: Neo-liberaal geloof maakt van demoratie shijnvertoning Materieel: Privatisering, liberalisering en de struturele maht van het kapitaal Op materieel vlak zijn er twee belangrijke manieren waarop het neoliberalisme de demoratie heeft uitgehold, soms onbewust, vaak bewust. Ten eerste zijn er de talrijke privatiseringen van overheidsbedrijven, waardoor de demoratishe ontrole over de eonomie is afgenomen. Ten tweede hebben de finaniële markten aan maht gewonnen, waardoor het moeilijker is geworden een links beleid te voeren. Deze twee aspeten worden hieronder meer uitgebreid behandeld. De privatisering van openbare diensten en de liberalisering van vershillende setoren vormen de eerste manier waarop de demoratie door het neoliberale beleid is aangetast. Door de overheid zo veel mogelijk uit de eonomie terug te trekken, geef je immers ook de demoratishe ontrole over (belangrijke setoren van) de eonomie uit handen. De argumenten voor privatisering en liberalisering zijn bekend: betere dienstverlening, meer effiiëntie, minder bureauratisering en meer ruimte voor de nodige investeringen. Met deze argumenten zijn diverse overheidsdiensten geprivatiseerd (of zullen ze nog geprivatiseerd worden) en vershillende setoren geliberaliseerd: kredietverlening, energie, teleommuniatie, post, treinverkeer Op minstens drie vlakken zijn deze

3 3 De neoliberale aanslag op de demoratie neoliberale argumenten problematish: de zogenaamd betere dienstverlening, de definitie van effiiëntie en de eonomishe onzinnigheid van onurrentie. Ten eerste is er de dienstverlening. De kapitalistishe marktwerking zorgt ervoor dat de bedrijven de onurrentie moeten aangaan om zo veel mogelijk winst te maken. Die onurrentie moeten ondernemingen zowel rehtstreeks aangaan met ondernemingen in dezelfde setor, als onrehtstreeks met ondernemingen in andere setoren om kapitaal aan te trekken van investeerders. Winstmaximalisatie en dus kostenminimalisatie zijn niet gemakkelijk te verzoenen met een goede dienstverlening. Voorbeelden tonen aan dat er op zijn minst kanttekeningen zijn te plaatsen bij het neoliberale dogma dat privatiseringen leiden tot betere dienstverlening en meer klantvriendelijkheid. Enkele duidelijke voorbeelden zijn de Britse spoorwegen, de Belgishe postsetor en de taximarkt in Nederland. Bij de privatisering van de Britse spoorwegen zijn minstens vraagtekens te plaatsen op vlak van de klantvriendelijkheid (veiligheid, prijzen, stiptheid, frequentie van treinen, ). In België toont de liberalisering van de postsetor duidelijk aan dat de privatisering, die samengaat met een enorme vermindering van het aantal postkantoren, moeilijk gelijkgesteld kan worden aan betere dienstverlening voor de onsument. De liberalisering van de taximarkt in Nederland is een ander goed voorbeeld van een mislukte liberalisering, en in dit geval kunnen voorstanders van privatisering moeilijk aanhalen dat die mislukking te wijten is aan te grote overheidsbemoeienis 7. Uit enquêtes blijkt in ieder geval dat grote delen van bevolking vaak tegenstander zijn van privatisering, of voorstander van hernationalisering 8. Het tweede problematishe aspet aan de neoliberale argumentatie is de definitie van effiiëntie die gehanteerd wordt. Niemand heeft iets tegen stipter treinverkeer en vriendelijkere onduteurs. Maar als 'eonomishe effiiëntie' inhoudt dat treinen worden afgeshaft die niet volledig gevuld zijn, zullen al heel wat meer mensen tegen dat soort effiiëntie gekant zijn. Tony Judt, een Britse historius en professor aan de New York University, shrijft het in een artikel over de soiaaldemoratishe beweging 9 : iedereen kan een winstgevende treinverbinding beheren tussen Londen en Edinburgh, Parijs en Marseille of Boston en Washington. Maar wat doe je met de treinen naar en vanuit plaatsen waar de trein maar af en toe genomen wordt? Zoals Judt shrijft: The subsidy required will always appear ineffiient in the eyes of a ertain sort of eonomist: Surely it would be heaper to rip up the traks and let everyone use their ar? Soiale en eologishe effiiëntie zijn dus niet altijd ompatibel met, en meestal zelfs tegengesteld aan het doel van 'eonomishe effiiëntie' dat de kapitalistishe marktwerking nastreeft. Een derde vraagteken bij het neoliberale argumentatieshema is dat privatisering vaak onzinnig is. Geprivatiseerde ondernemingen kunnen dan niet eonomish effiiënter werken dan publieke

4 4 De neoliberale aanslag op de demoratie diensten. Veel olletieve diensten zijn moeilijk winstgevend te krijgen, omdat ze meer kosten om ze aan te bieden en te onderhouden dan ze kunnen opbrengen (zie ook het voorbeeld van Judt hierboven). Moeten ze daarom dan afgeshaft worden? Bovendien zijn deze diensten, ook wanneer ze door geprivatiseerde ondernemingen aangeboden worden, vaak zo ruiaal voor de bevolking dat de staat instaat voor het risio dat de privé-investeerders nemen: de staat kan de geprivatiseerde ondernemingen niet laten ten onder gaan, omdat dan essentiële behoeften van de bevolking (zoals energievoorziening) niet meer vervuld worden. Nohtans is net één van de aangehaalde argumenten voor privatisering dat overheidsdiensten ineffiiënt werken omdat hun verliezen altijd gedekt worden door de staat. Maar bij deze ruiale diensten verdwijnt dus voor een groot deel het motief voor eonomishe effiiëntie door wat men moral hazard noemt. Zoals Tony Judt 10 shrijft: The hazard in question is that the private setor, under suh privileged onditions, will prove at least as ineffiient as its publi ounterpart -while reaming off suh profits as are to be made and harging losses to the state. Verder zijn er ook setoren of diensten waar het laten spelen van de onurrentie niet effiiënt is, waar een natuurlijk monopolie logish is. Je kan bij wijze van spreken geen twee treinen op één spoor plaatsen om na te gaan welke van de twee het beter doet. Ten slotte toont de bankenrisis duidelijk aan dat de kapitalistishe markt op lange termijn vaak minder effiiënt werkt dan een setor in overheidshanden, zeker als die kapitalistishe markt niet aan een strenge regulering onderworpen is. Abstratie makend van de vraag of een publieke dienst nu al dan niet eonomish, soiaal en eologish effiiënter werkt dan een geliberaliseerde kapitalistishe markt, is en blijft het een ahteruitgang van de demoratie. Aan een setor in bezit van de gemeenshap kan je makkelijker en sneller eologishe en soiale doelstellingen opleggen dan aan een setor in privaat bezit. Bovendien is het ook veel gemakkelijker om in te spelen op maatshappelijke wijzigingen of wijzigingen in de publieke opinie. Zo zou het bijvoorbeeld veel sneller gaan om de elektrishe auto in een publiek bedrijf te ontwikkelen, dan ervoor te zorgen dat de elektrishe auto voldoende rendabel wordt zodat de private setor erin investeert. Of nog een voorbeeld: het is gemakkelijker om de VRT doelstellingen in verband met kwaliteit op te leggen dan aan ommeriële radio- en televisiezenders. De demoratie is dus ongetwijfeld vershraald door de vele privatiseringen die tijdens de neoliberale hegemonie zijn doorgevoerd. Er is nog een tweede manier waarop het neoliberalisme op materiële wijze de demoratie aantast, namelijk door wat soms de 'ditatuur van de finaniële markten' wordt genoemd 11. Elke regering die op demoratishe wijze soiale of eologishe maatregelen wil nemen die al te zwaar ingaan tegen

5 5 De neoliberale aanslag op de demoratie de neoliberale logia, wordt daarvoor gestraft door kapitaalbezitters. Ofwel verplaatsen deze hun kapitaal naar het buitenland, ofwel wahten ze met verdere investeringen tot de situatie gunstiger wordt voor de winstverwahtingen. Deze twee wapens van kapitaalkrahtigen waren er ongetwijfeld ook al vóór de opkomst van het neoliberalisme. Het neoliberalisme heeft de materiële omstandigheden ehter zo veranderd dat ze effetiever kunnen worden gebruikt. Ten eerste is de kapitaalmobiliteit de laatste deennia sterk toegenomen, waardoor kapitaalvluht uit landen die linkse maatregelen treffen gemakkelijker is geworden 12. Ten tweede is de vermogensongelijkheid (zowel binnen ontwikkelingslanden als ontwikkelde landen) sterk gestegen door de politiek die gevoerd is sinds de opkomst van het neoliberalisme 13. Dat betekent meer onentratie van het vermogen bij minder mensen. Deze twee fatoren zorgen ervoor dat in één keer meer kapitaal sneller kan worden overgeplaatst. In Europa komt daar nog als derde fator bij dat het vrij verkeer van kapitaal is ingeshreven in de Europese verdragen en dat inbreuken daarop kunnen worden veroordeeld door het Europees Hof van Justitie. Deze omstandigheden die door het neoliberalisme op zijn minst zijn versterkt, hebben een sterk ontradend effet en zorgen ervoor dat het veld van mogelijke politieke maatregelen veel kleiner wordt. Politieke wetenshapper Stephen Gill en eonoom David Law spreken over de struturele maht van het kapitaal 14. Daarmee bedoelen ze dat een bepaald beleid niet eens overwogen wordt omdat het zo leiden tot bestraffing door het kapitaal. Zoals Wöltgens shrijft in het eerder aangehaalde opiniestuk: Op den duur kan het de mensen met besheiden inkomens niet ontgaan, dat de internationale belastingmobiliteit het ensuskiesreht in feite in ere herstelt: hoe rijker, hoe zwaarder je stem weegt. 15 Minder keuzemogelijkheden betekent in dit geval dus ongetwijfeld minder demoratie. Eén voorbeeld maakt dat ook meteen duidelijk. Als je de soiale zekerheid wil versterken -wat gezien de armoedeijfers nodig is in België en Vlaanderen- dan moet de overheid daarvoor nieuwe inkomsten zoeken 16. Naast hogere belastingen op onsumptie zijn de twee belangrijkste mogelijkheden daarvoor een belasting op vermogen, of hogere bijdragen voor werkgevers. Beide maatregelen zouden ertoe kunnen leiden dat een aanzienlijk deel van het kapitaal zal proberen om in andere staten op zoek te gaan naar een hogere winstvoet. Het is dus moeilijk (hoewel niet onmogelijk) om de soiale zekerheid in één land te versterken, zelfs al bestaat daar een duidelijke demoratishe meerderheid voor. Opnieuw zorgt het neoliberalisme, via de deregulering van kapitaalmarkten en de verhoogde kapitaalmobiliteit, voor minder keuzemogelijkheden in de demoratishe besluitvorming. Dat is niets anders dan een sterke aantasting van de demoratie.

6 6 De neoliberale aanslag op de demoratie 2. Idealistish: Goed bestuur en de vershraling van het politiek debat Ook op het vlak van ideeën is de demoratie door het neoliberalisme sterk ahteruitgegaan. Volgens de meeste politieke wetenshappers zijn onflit en dus tegengestelde meningen één van de meest essentiële kenmerken van de demoratie. De bekendste politioloog die onflit in een goed werkende demoratie onontbeerlijk vindt, is ongetwijfeld Chantal Mouffe. Zij shrijft: Voor een goed funtionerende demoratie is een botsing der meningen, een strijd tussen vershillende legitieme politieke posities een vereiste. Dat is nu preies waar het in de onfrontatie tussen links en rehts om moet gaan. 17 Volgens haar is het liberale denken met zijn uitgangspunten van methodologish individualisme en overdreven rationalisme een belangrijke oorzaak van het verdwijnen van politieke tegenstellingen. Methodologish individualisme betekent immers dat er geen olletieve identiteiten bestaan met tegengestelde belangen, en dus geen onflitueuze belangen. De overdreven nadruk op het rationalisme in ombinatie met het methodologish individualisme wekt dan weer de shijn op dat als elk individu rationeel nadenkt, we gemakkelijk tot een rationele onsensus kunnen komen die voor iedereen aanvaardbaar is, aangezien er geen tegengestelde belangen bestaan. Conflit en tegenstellingen zijn dus essentieel in een demoratie, en preies die tegenstellingen zijn door de neoliberale onsensus volledig uitgevlakt. Linkse ideeën en oplossingen voor soiaaleonomishe problemen zijn volledig onaanvaardbaar geworden in de ogen van grote delen van de maatshappelijke elites en de publieke opinie. Er zijn voor beleidsmakers nog maar twee keuzemogelijkheden: een goed kapitaalvriendelijk bestuur of een sleht kapitaalvriendelijk bestuur. Die pensée unique uit zih zowel in het beleid als in het disours. Op nationaal niveau denken we dan meteen aan Yves Leterme, Kris Peeters, CD&V en hun goed bestuur. Dat goed bestuur is uiteraard een bestuur dat in de eerste plaats geriht is op zo veel mogelijk eonomishe groei. Een goed voorbeeld van een maatregel die dan als goed bestuur wordt verkoht, is een verlaging van wat loonkosten wordt genoemd, de kosten die een werkgever heeft voor alle werknemers die hij in dienst heeft. De belangrijkste manieren waarop die privileges aan de werkgevers kunnen worden toegekend zonder zogezegd de werknemers te raken, is door de werkgeversbijdragen of werknemersbijdragen te verlagen. Zo betaalt de overheid voor een verlaging van de loonkosten, en niet de werknemers, wordt geargumenteerd. Maar dat betekent in de praktijk dat de middelen voor de soiale zekerheid verminderen, en er dus moet gesnoeid moet worden in de soiale zekerheid. Zo worden toh de werknemers zwaar getroffen. Een verlaging van de loonkosten is dus helemaal geen kwestie van goed bestuur, maar een duidelijke politieke keuze die ten goede

7 7 De neoliberale aanslag op de demoratie komt aan sterkere groepen in de maatshappij ten koste van zwakkere groepen in de maatshappij. Zoals Dries Lesage, professor aan de Universiteit Gent, shrijft: Belastingverlaging als politieke doelstelling zou door alle progressieven bestreden moeten worden. 18 Toh is het neoliberalisme erin geslaagd om een loonkostenverlaging als een goede, neutrale maatregel te verkopen. Door bepaalde maatregelen als goed bestuur en andere als sleht bestuur aan te duiden, wordt het maatshappelijk debat herleid tot een tehnishe kwestie in plaats van een politieke kwestie. Dit leidt dus ontegensprekelijk tot een verarming van de demoratie. Uiteraard is dat goede bestuur geen uitvinding van CD&V, zo veel vernieuwingsdrang zou voor een onservatieve partij ongepast zijn. Dat goed bestuur wordt al jaren uitgedragen door internationale instellingen zoals het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank onder de vorm van 'good governane'. Zo gebruikten de Wereldbank en het IMF jarenlang het jaarlijkse Doing Business rapport om voorwaarden op te stellen waartegen ontwikkelingslanden leningen konden krijgen. 19 Dat rapport beloont niet alleen het verlagen van de belastingen -zoals eerder beshreven geen neutraal bestuur, maar een duidelijke politieke keuze- met een goede sore, maar geeft ook goede punten als er weinig regels zijn in verband met nahtwerk, weekendwerk en overwerk, en vindt het beter als er minder dan 21 dagen betaalde vakantie per jaar zijn en de ontslagvergoedingen voor werknemers zo laag mogelijk zijn. Enkele onrete voorbeelden van goed bestuur volgens de rapporten: in Doing Business 2010 krijgt Cambodja slehte punten omdat het verplihte soiale zekerheid heeft ingevoerd, in het rapport uit 2009 wordt aangeklaagd dat Fiji de werkweek heeft gelimiteerd tot 48 uren (!) en 6 dagen, Tsjehië krijgt in 2008 een pluim omdat het de ontrole van onstrutiesites heeft geprivatiseerd. 20 De internationale instellingen leggen zo niet alleen het neoliberaal beleid op aan landen die hulp vragen, ze verkopen dat bovendien onder de vorm van goed bestuur waarover geen disussie mogelijk is - het beleid wordt niet voor niets met de term 'Washington Consensus' aangeduid. 3. Institutioneel: Over uitbesteding van het beleid en new onstitutionalism Ook op institutioneel vlak is de demoratie aangetast. Door ten eerste belangrijke delen van het beleid toe te wijzen aan politiek onafhankelijke organen en door ten tweede neoliberale regels te institutionaliseren, is de demoratie beperkt tot de grenzen die het neoliberalisme als aanvaardbaar beshouwt. Deze twee strategieën worden hieronder meer diepgaand geïdentifieerd. Een eerste wijze waarop het neoliberalisme op institutioneel vlak de demoratie aantastte, is door belangrijke delen van het soiaaleonomish beleid aan de demoratishe besluitvorming te onttrekken. Er wordt ons, zoals hierboven beshreven, voorgehouden dat soiaaleonomish beleid

8 8 De neoliberale aanslag op de demoratie een kwestie van goed bestuur is en niet van politieke keuzes. Aangezien volgens deze denkwijze politii vooral oog hebben voor de volgende verkiezingen en dus kortetermijnbelangen nastreven, kan dat goed bestuur dat de langetermijnbelangen in het ahterhoofd houdt, enkel gewaarborgd worden door het uit te besteden aan niet-politii, aan tehnoraten die politiek onafhankelijk zijn. Het monetair beleid van Europa is een typevoorbeeld van deze denkwijze. De doelstelling van de Europese Centrale Bank (ECB) bestaat bijna exlusief uit het onder ontrole houden van de inflatie. Simpel gesteld, moet je volgens de meeste eonomen vaak een keuze maken: ofwel wil je een beleid voeren dat werkloosheid tegengaat, en dan zal je meer inflatie krijgen; ofwel wil je een beleid voeren dat de inflatie tegengaat, en dan zal je meer werkloosheid reëren. Maro-eonoom Freddy Heylen shrijft hierover, na het afwegen van de nadelen van inflatie tegenover die van werkloosheid: De vraag naar een gefundeerde verantwoording voor de opvallende en blijvende anti-inflatoire ijver in de OESO-landen, en in Europa in het bijzonder zelfs nu de inflatie in de meeste landen beduidend kleiner is dan 5 % blijft dan ook grotendeels onbeantwoord. Er blijven hoogstens een aantal vanuit welvaartsoogpunt minder gefundeerde, en soms zelfs irrationele redenen. 21 Toh wordt ons voorgehouden dat het anti-inflatoir beleid van de ECB het enige goede beleid is. Zo wordt monetair beleid gedepolitiseerd en weggehaald uit het maatshappelijk debat. Aangezien monetair beleid volgens die visie geen kwestie van politieke keuzes is, maar een kwestie van goed bestuur, is de Europese Centrale Bank dan ook als een politiek onafhankelijk orgaan geïnstalleerd. Eonoom en Nobelprijswinnaar Joseph Stiglitz stelt die politieke onafhankelijkheid in een interview met Mo Magazine sterk in vraag 22. Volgens hem zijn de Westerse entrale banken wel onafhankelijk van politieke ontrole, maar laten ze zih sterk beïnvloeden door finaniële pressie- en belangengroepen. In landen als China en Brazilië, die geen politiek onafhankelijke entrale bank hebben, hebben de entrale banken volgens Stiglitz beter werk geleverd. Hij stelt dus dat demoratishe ontrole over de entrale bank eonomish effiiënter is dan de politieke onafhankelijkheid die door het neoliberalisme wordt gepredikt. Maar vooral, zoals Chantal Mouffe shrijft, gaat het bij dit soort kwesties niet om louter tehnishe vraagstukken die door experts moeten worden opgelost, zoals ons door het neoliberalisme wordt voorgehouden, maar om politieke problemen waarbij een keuze gemaakt moet worden tussen botsende alternatieven 23. De tweede manier waarop de demoratie op institutionele wijze wordt uitgehold, is door het verankeren van neoliberale regels in moeilijk te wijzigen internationale regimes (verdragen, grondwetten, internationale organisaties...). Zo zijn ook toekomstige generaties gebonden aan regels die ze moeilijk kunnen omzeilen of veranderen. Stephen Gill noemt dit new onstitutionalism 24.

9 9 De neoliberale aanslag op de demoratie Zoals Gill shrijft: The aim of new onstitutionalism is to allow dominant eonomi fores to be inreasingly insulated from demorati rule and popular aountability. Naast de hierboven beshreven werking van de Europese Centrale Bank, is ook de manier waarop de Wereldhandelsorganisatie (WTO) funtioneert een duidelijk voorbeeld. De WTO is de enige internationale organisatie ter wereld die over een sterk santiemehanisme beshikt, het zogenaamde dispute settlement body. Dit is een juridish orgaan, waarin onafhankelijke experts zetelen, dat nog vrij veel ruimte heeft om de WTO-regelgeving te interpreteren. Dat heeft onder meer tot gevolg dat dit Dispute Settlement Body kan bepalen wanneer nationale regelgeving tegen de WTO-regels ingaat en wanneer er dus santies genomen mogen worden tegen een land dat die regels demoratish goedkeurt 25. Zo kan een land bijvoorbeeld heel moeilijk eologishe of soiale eisen opleggen aan produten uit andere landen. Je zou kunnen stellen dat de WTO de Europese Unie kan verbieden produten te weigeren die tegen uiterst gevaarlijke arbeidsomstandigheden en met een eologish zeer shadelijk produtieproes worden gemaakt. Nog een sprekend voorbeeld is het Stabiliteits- en Groeipat van de Europese Unie. Dat bepaalt dat je in normale omstandigheden geen begrotingstekort van meer dan 3 % mag hebben (een voorwaarde waar trouwens geen enkele staat door de huidige risis aan voldoet). Maar dat pat houdt geen rekening met de eonomishe toestand. Eonomen spreken over het strutureel en het feitelijk begrotingssaldo. Het strutureel saldo is het saldo waarop de overheid een grote invloed heeft, los van de eonomishe toestand. Het feitelijk begrotingssaldo is het begrotingssaldo zoals het is, en bevat ook de ylishe omponenten van de begroting, omponenten die vooral bepaald worden door de eonomishe toestand en waar de overheid dus minder vat op heeft. Ook al heeft de overheid dus weinig tot geen vat op het feitelijk begrotingssaldo, toh is net dát het saldo waarop het Stabiliteits- en Groeipat zih foust, en dat geen tekort van meer dan 3 % mag vertonen. Stel nu dat je als land een strutureel begrotingssaldo in evenwiht hebt, maar door de eonomishe risis heb je een feitelijk begrotingssaldo van -4 %. Dan zal de EU je vragen om je begroting opnieuw in evenwiht te krijgen. Dat betekent dat je moet besparen, maar door te besparen zal je de eonomishe risis nog versterken. In Keynesiaanse termen voer je dan een proylish beleid, een beleid dat de risis nog versterkt. In risistijden is net antiylish beleid nodig, beleid dat de risis tegengaat, en waardoor je tijdelijk nog grotere begrotingstekorten hebt. De Amerikaanse eonoom en Nobelprijswinnaar Paul Krugman, voor Europa niet eens iemand met eht linkse standpunten, pleit in zijn olumns telkens opnieuw voor zo'n antiylish beleid 26. Dat dit door het Stabiliteits- en Groeipat in de praktijk zeer moeilijk tot onmogelijk gemaakt wordt, toont opnieuw de

10 10 De neoliberale aanslag op de demoratie institutionalisering, de verankering, van een neoliberale politiek, waardoor het voeren van een alternatief beleid moeilijk wordt. 4. Een aanzet tot verandering Zowel door materiële, idealistishe als institutionele ontwikkelingen heeft dertig jaar neoliberale hegemonie de demoratie zwaar aangetast. Eén van de belangrijkste gevolgen is dat het om vershillende redenen moeilijker wordt om een links beleid te voeren. Ook linkse partijen en bewegingen treft shuld. Over de laim dat er, na de val van het Sovjet-model, geen alternatief is voor de liberale demoratie shrijft Chantal Mouffe: Deze laim werd aanvaard door soiaaldemoratishe partijen die onder het mom van modernisering steeds meer naar rehts zijn opgeshoven en zihzelf als entrum-links hebben geherdefinieerd. Verre van te hebben geprofiteerd van de risis van haar oude ommunistishe tegenspeler, werd de soiaal-demoratie in die val meegezogen. (...) Er was een gerede kans voor een verdieping van het demoratishe projet, omdat de traditionele politieke grenzen nu opengebroken waren en op progressievere wijze opnieuw getrokken hadden kunnen worden. Deze kans werd helaas gemist. 27 Maar niet alleen de soiaaldemoratie is verantwoordelijk, ook groene partijen en het middenveld zijn shuldig, zoals Professor Dries Lesage treffend beshrijft 28. De eonomishe risis die in 2007 is uitgebroken, biedt samen met de eologishe en soiale risis de mogelijkheid om gemaakte fouten reht te zetten. Dat zal niet gemakkelijk worden, maar ook niet onmogelijk. Een eerste noodzaak is in ieder geval dat het opnieuw mogelijk wordt om een links beleid te voeren. Door de belangrijkste fatoren en manieren te identifieren waarmee het neoliberalisme dat bemoeilijkt heeft, hopen we dat dit essay een besheiden bijdrage kan leveren. Het is immers duidelijk dat bovenstaande analyse met de drie analyseniveaus betekent dat het noodzakelijk is om ook op deze drie analyseniveaus te ageren, en dus zowel op materieel, idealistish als institutioneel vlak een sterke tegenmaht op te bouwen. Eindnoten 1 Het bekendste werk dat liberalisme met demoratie assoieert, is uiteraard Fukuyama, F. (1992). The end of history and the last man. New York: Free Press. 2 Gill, S. (1998). New ontitutionalism, demoratisation and global politial eonomy. Global Change, Peae & Seurity, 10 (1), Zie ook Hahnel, R. (2009). Why the market subverts demoray. Amerian Behavioral Sientist, 52 (7), Klein, N. (2007). The shok dotrine. The rise of disaster apitalism. Londen: Penguin Books. 4 Voor een aantal goede voorbeelden van de antidemoratishe impat van het neoliberalisme op vershillende ontwikkelingslanden, zie Doom, R. (ed.) (2008). Conflit en ontwikkeling. Overleven in de grensgebieden van de globalisering. Gent: Aademia Press.

11 11 De neoliberale aanslag op de demoratie 5 We houden hier de driedeling materieel idealistish institutioneel aan voor analytishe doeleinden. In de praktijk is er een dialetishe relatie tussen deze drie, dat wil zeggen dat ze elkaar onderling beïnvloeden. 6 Wöltgens, T. (1996). Neo-liberaal geloof maakt van demoratie shijnvertoning. Geraadpleegd op 26 februari 2010 op 7 Karman, J. (2009). Liberalisering taximarkt is mislukt. Geraadpleegd op 1 maart 2010 op 8 Zie bijvoorbeeld over de Britse spoorwegen, over de Britse post, voor resultaten van een wereldwijde BBC-poll waaruit blijkt dat 57 % van de Fransen en 53 % van de Italianen vindt dat de overheid meer bezittingen moet hebben in de eonomishe setor. 9 Judt, T. (2010). What is living and what is dead in soial demoray? The New York Review of Books, 56 (20), s.p. Het artikel kan ook gelezen worden op 10 Judt, T. (2010). Op. Cit. 11 Zie bijvoorbeeld Went, R. (1996). Grenzen aan de globalisering? Amsterdam: Het Spinhuis; Naessens, B. & Jones, P.T. (2000). De ditatuur van de broeikasgangsters. Geraadpleegd op 18 februari 2010 op Goeman, E. (2009). Barroso, Sarkozy, Brown, Merkel ten strijde voor een mondiale Tobintaks? Geraadpleegd op 18 februari 2010 op 12 Gill, S. & Law, D. (1989). Global hegemony and the strutural power of apital. International Studies Quarterly, 33 (4), ; Goodman, J.B. & Pauly, L.W. (1993). The obsolesene of apital ontrols? Eonomi management in an age of global markets. World Politis, 46 (1), 50-82; Jayadev, A. (2007). Capital aount openness and the labour share of inome. Cambridge Journal of Eonomis, 31 (3), Lesage, D. (2006). De maatshappelijke inzet van fisale rehtvaardigheid. Uitdagingen van het Belgishe tot het mondiale niveau. Oikos, 39, 33-45; Vandaele, J. (2007). De stille dood van het neoliberalisme. Antwerpen: Houtekiet. 14 Gill, S. & Law, D. (1989). Op. it. 15 Wöltgens, T. (1996). Op. it. 16 Zie ook een artikel in De Morgen, te lezen op 17 Mouffe, C. (2008). Over het politieke. Kampen: Uitgeverij Klement. 18 Lesage, D. (2006). De maatshappelijke inzet van fisale rehtvaardigheid. Uitdagingen van het Belgishe tot het mondiale niveau. Oikos, 39, Vandaele, J. (2009). Goede ijfers voor slehte besherming. Geraadpleegd op 25 februari 2010 op 20 De Doing Business rapporten zijn gratis te downloaden op 21 Heylen, F. (2009). Maro-eonomie. Antwerpen Apeldoorn: Garant. 22 Goris, G. (2009). Joseph Stiglitz: Reddingsplannen bevoordelen Westerse bedrijven. Mo* Magazine, 28 oktober Het interview is na te lezen op 23 Mouffe, C. (2008). Op. it. 24 Gill, S. (1998). Op. it.

12 12 De neoliberale aanslag op de demoratie 25 Nadkarni, A. (1999). World trade liberalisation. National autonomy and global regulation. In J. Mihie & J.G. Smith (eds.), Global instability. The politial eonomy of world eonomi governane (pp ). New York: Routledge. 26 Bijvoorbeeld Krugman, P. (2010). Niet stoppen met defiit spending. De Morgen, 3 oktober Of Krugman, P. (2009). Blijf u vooral zorgen maken over de eonomie. De Morgen, 17 juni Mouffe, C. (2008). Op. it. 28 Lesage, D. (2009). De risis van links en het belang van ideologishe weerbaarheid. Samenleving en Politiek, 16 (9), Over de auteur(s) Saha Dierkx (1986) studeerde journalistiek aan de Erasmushogeshool Brussel en behaalde vervolgens een Master in de Politieke Wetenshappen (afstudeerrihting Internationale Politiek) en een Master in de Algemene Eonomie aan de Universiteit Gent. Momenteel werkt hij als dotoraatsbursaal (BOF) aan de Gentse vakgroep Politieke Wetenshappen (onderzoeksgroep Ghent Institute of International Studies). De auteur shrijft zijn bijdragen in eigen naam. saha.dierkx@poliargus.be Over Poliargus Poliargus is een onafhankelijk forum binnen de demoratish soialistishe en eologishe beweging. Het forum komt op voor vrijheid, demoratie en solidariteit. Het vrijheidsstreven betekent de maximalisatie van levenskansen door het wegwerken van struturele ongelijkheden. Struturele ongelijkheden zijn relatief: soiale groepen hebben minder kansen omdat andere groepen er meer hebben. Struturele bronnen van ongelijkheid zijn in de hedendaagse maatshappij ondermeer soiale klasse, etniiteit, queer, en gender. Ehte vrijheid is pas mogelijk bij een vergaande politieke en eonomishe demoratisering. Mahtsbronnen moeten gedemoratiseerd worden. Het onttrekken van speifieke levensdomeinen aan de liberale marktwerking (deommodifiatie) is hiervoor een noodzakelijk middel. Demoratisering wordt ehter gedragen door solidariteit. Die solidariteit moet zowel met doelrationele (solidariteit werkt beter) als waarderationele (solidariteit is een belangrijke waarde op zih) argumenten verdedigd worden. Om bovenstaande redenen shrijft dit forum zih in de demoratish soialistishe en eologishe beweging in. Vanuit dit ideologishe kader streeft dit forum twee onrete doelstellingen na. Enerzijds willen we een onstrutieve bijdrage leveren aan het maatshappelijke debat door in te spelen op atuele thema s. Anderzijds willen we de ideologishe onderbouw van de brede linkse beweging verstevigen. Op deze manier wil dit forum de publieke opinie naar links doen opshuiven. Stevig buiten de ideologish hegemonishe lijntjes kleuren is de uitdaging. Meer info: Eerder vershenen in deze reeks Paper 2010/03 Paper 2010/02 Paper 2010/01 Het streven naar het begrotingsevenwiht: een dogma? (Olivier Pintelon) De disursieve kraht van het begrip allohtoon (Pieter-Paul Verhaeghe) De netwerkpartij als kraakpand (Pieter-Paul Verhaeghe)

De paradox van het Europees. democratisch deficit

De paradox van het Europees. democratisch deficit Mei 2010 De paradox van het Europees demoratish defiit OLIVIER PINTELON Poliargus paper No 2010/05 Eerder vershenen als Pintelon, O. (2009). De paradox van het Europees demoratish defiit. Samenleving en

Nadere informatie

Het streven naar het begrotingsevenwicht: een dogma?

Het streven naar het begrotingsevenwicht: een dogma? Februari 2010 Het streven naar het begrotingsevenwiht: een dogma? OLIVIER PINTELON Poliargus paper No 2010/03 2 Het streven naar het begrotingsevenwiht: een dogma? In het maatshappelijk debat wordt nog

Nadere informatie

Is sp.a te links of Vlaanderen te rechts?

Is sp.a te links of Vlaanderen te rechts? September 2010 Is sp.a te links of Vlaanderen te rehts? PIETER-PAUL VERHAEGHE OLIVIER PINTELON Saha Dierkx Poliargus paper No 2010/06 Eerder vershenen als Verhaeghe, P., Pintelon, O. en Dierkx S. (2010).

Nadere informatie

crisis FERDI DE VILLE Juni 2011 Poliargus paper No 2011/02 Eerder verschenen als De Ville, F. (2011). Foute lessen uit vier jaar economische

crisis FERDI DE VILLE Juni 2011 Poliargus paper No 2011/02 Eerder verschenen als De Ville, F. (2011). Foute lessen uit vier jaar economische Juni 2011 Foute lessen uit vier jaar eonomishe risis FERDI DE VILLE Poliargus paper No 2011/02 Eerder vershenen als De Ville, F. (2011). Foute lessen uit vier jaar eonomishe risis. Samenleving en Politiek.

Nadere informatie

Gent als migrantenstad: nieuwe vormen, nieuwe gedachten?

Gent als migrantenstad: nieuwe vormen, nieuwe gedachten? Juli 2012 Gent als migrantenstad: nieuwe vormen, nieuwe gedahten? PIETER-PAUL VERHAEGHE, SAMI ZEMNI EN BART MEULENMAN Poliargus paper 2012/02 Eerder vershenen in Tiens Tiens. 2 Gent als migrantenstad:

Nadere informatie

Zijn managers dan geen mensen? Het dubbele loondiscours onder de loep

Zijn managers dan geen mensen? Het dubbele loondiscours onder de loep Januari 2013 Zijn managers dan geen mensen? Het dubbele loondisours onder de loep STAN DE SPIEGELAERE Poliargus paper No 2013/01 2 Het dubbele loondisours onder de loep Inleiding De lonen van werknemers

Nadere informatie

Vakbonden en sociale bescherming: tijd voor het echte werk

Vakbonden en sociale bescherming: tijd voor het echte werk Maart 2012 Vakbonden en soiale besherming: tijd voor het ehte werk FRANCINE MESTRUM Poliargus gastbijdrage 2 Vakbonden en soiale besherming: tijd voor het ehte werk Nu de vele en moeilijke disussies over

Nadere informatie

Een sociaal Europa: het Verdrag van Lissabon in tijden van cholera

Een sociaal Europa: het Verdrag van Lissabon in tijden van cholera Mei 2011 Een soiaal Europa: het Verdrag van Lissabon in tijden van holera BREGT SAENEN Poliargus paper No 2011/01 2 Een soiaal Europa: het Verdrag van Lissabon in tijden van holera De klassieke breuklijn

Nadere informatie

Lonen om van te dromen: Een reeks kanttekeningen

Lonen om van te dromen: Een reeks kanttekeningen Oktober 2013 Lonen om van te dromen: Een reeks kanttekeningen STAN DE SPIEGELAERE GUY VAN GYES Poliargus paper No 2013/04 Eerder vershenen als De Spiegelaere, S., Van Gyes, G. (2013). Lonen om van te dromen:

Nadere informatie

Globalisering en gender: privatisering en liberalisering van handel in diensten onder GATS

Globalisering en gender: privatisering en liberalisering van handel in diensten onder GATS Globalisering en gender: privatisering en liberalisering van handel in diensten onder GATS door Myriam Vander Stichele (SOMO) Presentatie voor het Belgisch Sociaal Forum Brussel, 21 september 2002 1. Privatisering

Nadere informatie

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I Opgave De eurocrisis Bij deze opgave horen de teksten 9 en. Inleiding De situatie rond de gemeenschappelijke munt, de euro, is tien jaar na de introductie verre van stabiel (mei 2012). In tekst 9 beschrijft

Nadere informatie

Standaard Eurobarometer 80. DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2013 NATIONAAL RAPPORT BELGIË

Standaard Eurobarometer 80. DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2013 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Standaard Eurobarometer 80 DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE Najaar 2013 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie.

Nadere informatie

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I

Eindexamen vwo maatschappijwetenschappen 2013-I Opgave 5 De eurocrisis 24 maximumscore 4 Het postklassieke beeld van de internationale orde. In de uitleg dienen twee kenmerken van het postklassieke beeld van de internationale orde te staan en een juiste

Nadere informatie

1 Antwoorden tussenvragen

1 Antwoorden tussenvragen 1 Antwoorden tussenvragen 1.1 Een vooreeld van reht in ojetieve zin zijn ijvooreeld de regels van het urgerlijk proesreht zoals die zijn opgenomen in het Wetoek van Burgerlijke Rehtsvordering. Een vooreeld

Nadere informatie

NATIONAAL RAPPORT BELGIË

NATIONAAL RAPPORT BELGIË Standaard Eurobarometer 88 DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE NAJAAR 2017 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Vertegenwoordiging van de Europese Commissie in België Standaard Eurobarometer 88 Najaar 2017 TNS

Nadere informatie

Nieuwsmonitor 6 in de media

Nieuwsmonitor 6 in de media Nieuwsmonitor 6 in de media Juni 2011 Nieuws - Europa kent geen watchdog ANTWERPEN/BRUSSEL - Het Europese beleidsniveau krijgt in de Vlaamse TV-journaals gemiddeld een half uur aandacht per maand. Dat

Nadere informatie

WAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van

WAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van WAAR WIJ VOOR STAAN. Fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten & Democraten in het Europees Parlement Strijden voor sociale rechtvaardigheid, het stimuleren van werkgelegenheid en groei, hervorming

Nadere informatie

SOCIALE BESCHERMING IN HET TIJDPERK VAN

SOCIALE BESCHERMING IN HET TIJDPERK VAN VAKGROEP ECONOMIE SOCIALE BESCHERMING IN HET TIJDPERK VAN DIGITALISERING Forum De Sociale Zekerheid van de Toekomst - Bart Cockx - Brussel, 28 februari 2019 Sociale bescherming in het tijdperk van digitalisering

Nadere informatie

De erfenis van Rutte en financieel-economische alternatieven investeren voor een sociale economie

De erfenis van Rutte en financieel-economische alternatieven investeren voor een sociale economie De erfenis van Rutte en financieel-economische alternatieven investeren voor een sociale economie Bastiaan van Apeldoorn Partijraad 24/09/16, Amersfoort 30 jaar neoliberalisme: 30 jaar scheefgroei 1. Uit

Nadere informatie

Opgave 1 Jeugdwerkloosheid in Europa

Opgave 1 Jeugdwerkloosheid in Europa Opgave 1 Jeugdwerkloosheid in Europa 1 maximumscore 4 Het verrichten van flexibele arbeid kan een voorbeeld zijn van positieverwerving als de eigen keuze van de jongeren uitgaat naar flexibele arbeid in

Nadere informatie

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.

Buitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary

Nadere informatie

Examen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-16.30 uur Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 22 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor dit examen zijn maximaal 49 punten

Nadere informatie

Naslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel. 8.1 Overzicht

Naslagwerk Economie van Duitsland. Hoofdstuk 8: Financiële stelsel. 8.1 Overzicht Naslagwerk Economie van Duitsland 8.1 Overzicht Het Duitse bankenstelsel is anders georganiseerd dan in de meeste andere landen. Naast een centrale bank, de Bundesbank, de reguliere zaken en retailbanken

Nadere informatie

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)!

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Vragen aangeduid met een * toetsen in het bijzonder het inzicht en toepassingsvermogen. Deze vragenreeksen zijn vrij beschikbaar.

Nadere informatie

Model van de logische niveaus

Model van de logische niveaus Model van de logishe niveaus 3 Logishe niveaus van Dilts De logishe niveaus van Dilts geven een ondersheid in niveaus aan waarop doelen stellen, visie en missie op het persoonlijke vlak zih afspelen. Hierdoor

Nadere informatie

Opdracht Maatschappijleer Integratie en immigratie

Opdracht Maatschappijleer Integratie en immigratie Opdracht Maatschappijleer Integ en immig Opdracht door een scholier 1899 woorden 21 januari 2004 6,6 90 keer beoordeeld Vak Maatschappijleer Integ en immig 1. Wat is het probleem? -Historische schets Tussen

Nadere informatie

aarom China stilaan de hoofdrol opeist op het wereldtoneel

aarom China stilaan de hoofdrol opeist op het wereldtoneel aarom China stilaan de hoofdrol opeist op het wereldtoneel van 8 10-08-17 17:06 mo.be Waarom China stilaan de hoofdrol opeist op het wereldtoneel 8-10 minuten Luke Price (CC BY 2.0) Dit jaar was er voor

Nadere informatie

Toenemende zorgvraag versus bezuinigingen Bieden private investeerders soelaas?

Toenemende zorgvraag versus bezuinigingen Bieden private investeerders soelaas? Toenemende zorgvraag versus bezuinigingen Bieden private investeerders soelaas? Onderzoeksvragen Hoe scoort gezondheidszorg in een maatschappelijke issue-ranking? Waaraan dankt de zorg zijn bijzondere

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2010 - I

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2010 - I Wereld Opgave 1 Demografische ontwikkelingen in Afrika Bestudeer de bronnen 1 en 2 die bij deze opgave horen. Stelling: In ontwikkelingslanden ligt het geboortecijfer in steden doorgaans lager dan op het

Nadere informatie

Armoede en ongelijkheid in de wereld. Inleiding tot een eenvoudig én complex onderwerp Francine Mestrum, 27 maart 2016

Armoede en ongelijkheid in de wereld. Inleiding tot een eenvoudig én complex onderwerp Francine Mestrum, 27 maart 2016 Armoede en ongelijkheid in de wereld Inleiding tot een eenvoudig én complex onderwerp Francine Mestrum, 27 maart 2016 Wat gaan we bestuderen? Wanneer en hoe zijn armoede en ongelijkheid op de agenda van

Nadere informatie

De impact van supersterbedrijven op de inkomensverdeling

De impact van supersterbedrijven op de inkomensverdeling VIVES BRIEFING 2018/05 De impact van supersterbedrijven op de inkomensverdeling Relatief verlies, absolute winst voor werknemers Yannick Bormans KU Leuven, Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen,

Nadere informatie

Verkiezingsprogramma D66 Maastricht 2014-2018. Samen Sterker

Verkiezingsprogramma D66 Maastricht 2014-2018. Samen Sterker Samen Sterker Internationalisering > wegnemen barrières grensoverschrijdend vervoer > werken waar je wilt > meer innovatie over de grenzen heen Internationalisering Maastricht is de meest internationale

Nadere informatie

Contemplating Compliance. European Compliance Mechanisms in International Perspective C.E. Koops

Contemplating Compliance. European Compliance Mechanisms in International Perspective C.E. Koops Contemplating Compliance. European Compliance Mechanisms in International Perspective C.E. Koops CONTEMPLATING COMPLIANCE. EUROPEAN COMPLIANCE MECHANISMS IN INTERNATIONAL PERSPECTIVE. CATHARINA E. KOOPS

Nadere informatie

FLEXI-JOBS : DREIGINGSNIVEAU 4 IN DE HORECASECTOR!

FLEXI-JOBS : DREIGINGSNIVEAU 4 IN DE HORECASECTOR! FLEXI-JOBS : DREIGINGSNIVEAU 4 IN DE HORECASECTOR! FLEXI-JOBS : DREIGINGSNIVEAU 4 IN DE HORECASECTOR! De wet betreffende de nieuwe horecamaatregelen werd op 26 november 2015 gepubliceerd. Sinds 1 december

Nadere informatie

De invloed van burgerbronnen in het nieuws

De invloed van burgerbronnen in het nieuws De invloed van burgerbronnen in het nieuws Dit rapport beschrijft de resultaten van de vragenlijst rond burgerbronnen in het nieuws die u invulde in januari 7. Namens de Universiteit Antwerpen en de onderzoeksgroep

Nadere informatie

"De financiële sector is het probleem,

De financiële sector is het probleem, 1 van 5 22-2-2019 07:44 sg.uu.nl "De financiële sector is het probleem, niet de oplossing" 6-8 minuten Investeren in een duurzamere wereld? Als het aan de aandeelhouders ligt, liever niet. Onderzoeker

Nadere informatie

Argentinië. Geografisch en historisch Economisch, politiek en ideologisch (aan de hand van filmfragmenten) INTAL vorming 02/2013 René

Argentinië. Geografisch en historisch Economisch, politiek en ideologisch (aan de hand van filmfragmenten) INTAL vorming 02/2013 René Argentinië Geografisch en historisch Economisch, politiek en ideologisch (aan de hand van filmfragmenten) INTAL vorming 02/2013 René Don t cry for me, Argentina (1 22 ) Bekend uit film en musical Evita

Nadere informatie

Brexit domineert de beurs. Nederlandse bedrijven met hoogste blootstelling aan de UK

Brexit domineert de beurs. Nederlandse bedrijven met hoogste blootstelling aan de UK Brexit domineert de beurs Nederlandse bedrijven met hoogste blootstelling aan de UK Volgende week donderdag gaan de Britten naar de stembus om over een uittreding uit de Europese Unie te stemmen. Op dit

Nadere informatie

Eindexamen economie 1-2 vwo 2004-II

Eindexamen economie 1-2 vwo 2004-II 4 Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 Een voorbeeld van een juiste berekening is:

Nadere informatie

Eindexamen economie 1-2 vwo 2004-I

Eindexamen economie 1-2 vwo 2004-I 4 Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 Een voorbeeld van een juiste berekening

Nadere informatie

Rechten en bevoegdheden van de or

Rechten en bevoegdheden van de or Rehten en bevoegdheden van de or In deze brohure vindt u een toelihting op de rehten en plihten van een or. Deze is gebaseerd op de Wet op de ondernemingsraden (WOR). Artikelgewijs is een korte beshrijving

Nadere informatie

EUROPEES PARLEMENT. Recht en Criminaliteit in cyberspace

EUROPEES PARLEMENT. Recht en Criminaliteit in cyberspace EUROPEES PARLEMENT TIJDELIJKE COMMISSIE ECHELON-INTERCEPTIESYSTEEM SECRETARIAAT MEDEDELING TEN BEHOEVE VAN DE LEDEN De leden treffen als aanhangsel een document aan met de titel Recht en Criminaliteit

Nadere informatie

Eindexamen economie vwo I

Eindexamen economie vwo I Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave maximumscore 2 Door de vermindering van

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot havo 2015-I

maatschappijwetenschappen pilot havo 2015-I Opgave 2 De positie van huishoudelijk werkers 8 maximumscore 2 gebruik van kenmerk van politiek probleem 1 gebruik van voorbeeld uit tekst 1 om kenmerk te illustreren 1 Er is sprake van een politiek probleem

Nadere informatie

Examen HAVO. Nederlands

Examen HAVO. Nederlands Nederlands Examen HAVO Hoger Algemeen Voortgezet Onderwijs Tijdvak 2 Dinsdag 20 juni 13.30 16.30 uur 20 06 Vragenboekje Voor dit examen zijn maximaal 47 punten te behalen; het examen bestaat uit 22 vragen

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer vwo 2003-II

Eindexamen maatschappijleer vwo 2003-II Opgave 1 Armoede en werk 1 Het proefschrift bespreekt de effecten van het door twee achtereenvolgende kabinetten-kok gevoerde werkgelegenheidsbeleid. / De titel van het proefschrift heeft betrekking op

Nadere informatie

onthouden. Schrijfdoelen Schrijfdoel Inhoud schrijfdoel Voorbeeld vermaakt door een leuk, spannen, aangrijpend of interessante tekst.

onthouden. Schrijfdoelen Schrijfdoel Inhoud schrijfdoel Voorbeeld vermaakt door een leuk, spannen, aangrijpend of interessante tekst. Nederlands Leesvaardigheid Leesstrategieën Oriënterend lezen Globaal lezen Intensief lezen Zoekend lezen Kritisch lezen Studerend lezen Om het onderwerp vast te stellen en te bepalen of de tekst bruikbaar

Nadere informatie

Debat: Nationalisering of privatisering?

Debat: Nationalisering of privatisering? Debat: Nationalisering of privatisering? Korte omschrijving werkvorm: Uw leerlingen leren wat een collectieve voorziening is. Doorgaans worden collectieve voorzieningen in Nederland door de overheid gefinancierd,

Nadere informatie

Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen.

Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen. Oefening 1: globaal lezen Lees deze tekst in maximaal 8 minuten. Geef daarna antwoord op de vragen. In het najaar van 1996 ontdekt de buitenlandse pers het poldermodel. Er verschijnen lovende artikelen

Nadere informatie

vecht voor sociale en emancipatorische verandering, doe je dat niet in de korenvelden

vecht voor sociale en emancipatorische verandering, doe je dat niet in de korenvelden De stad als arena voor sociaal-ecologische strijd. Interview met Erik Swyngedouw Pascal Debruyne en Stijn Oosterlynck principe van het politieke. Swyngedouw: Das Kapital wel gelezen, vecht voor sociale

Nadere informatie

Regeringsverklaring. woensdag 31 december "Werken aan het vertrouwen"

Regeringsverklaring. woensdag 31 december Werken aan het vertrouwen Regeringsverklaring woensdag 31 december 2008 "Werken aan het vertrouwen" Het jaar dat vandaag zijn allerlaatste dag beleeft is getekend door de grootste financiële wereldcrisis sedert de jaren dertig

Nadere informatie

Als je je richt op resultaten, dan zul je niet veranderen. Als je je richt op verandering, dan zul je resultaten behalen.

Als je je richt op resultaten, dan zul je niet veranderen. Als je je richt op verandering, dan zul je resultaten behalen. Als je je richt op resultaten, dan zul je niet veranderen. Als je je richt op verandering, dan zul je resultaten behalen. Als alles tegenzit, bedenk dan dat een vliegtuig opstijgt bij tegenwind, niet met

Nadere informatie

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel)

Wat is realiteit? (interactie: vraagstelling wie er niet gelooft en wie wel) Wat is realiteit? De realiteit is de wereld waarin we verblijven met alles wat er is. Deze realiteit is perfect. Iedere mogelijkheid die we als mens hebben wordt door de realiteit bepaald. Is het er, dan

Nadere informatie

Internationale Handel. HOVO 2016 College 3 Dr. Hein Roelfsema

Internationale Handel. HOVO 2016 College 3 Dr. Hein Roelfsema Internationale Handel HOVO 2016 College 3 Dr. Hein Roelfsema Het fenomeen van Hyper Globalisering Subramanian, A., & Kessler, M. (2013). The hyperglobalization of trade and its future. ..vooral in opkomende

Nadere informatie

Verkiezingen Tweede Kamer 2012

Verkiezingen Tweede Kamer 2012 Verkiezingen Tweede Kamer 2012 Nederlandse politieke partijen langs de Europese meetlat Europese Unie dr. Edwin van Rooyen 10-9-2012 PvdA, VVD en SP zijn voorstander van het vergroten van de controle op

Nadere informatie

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012)

Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) Hoge Raad voor Vrijwilligers over het EYAA 2012 (European Year of Active Ageing 2012) De Hoge Raad voor Vrijwilligers (HRV) kijkt relatief tevreden terug op 2011, het Europees Jaar voor het Vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Praktische opdracht Economie Euro

Praktische opdracht Economie Euro Praktische opdracht Economie Euro Praktische-opdracht door een scholier 1619 woorden 17 februari 2003 6,7 12 keer beoordeeld Vak Economie 1 Onderzoeksvraag. Mijn onderzoeksvraag is: Wat zijn de voor- en

Nadere informatie

Eindexamen maatschappijleer vwo 2006-I

Eindexamen maatschappijleer vwo 2006-I Opgave 4 Mens en werk: veranderingen op de arbeidsmarkt tekst 9 5 10 15 20 25 30 35 Volgens de auteurs van het boek Weg van het overleg? komen de nationale overheid en de sociale partners steeds verder

Nadere informatie

PERSDOSSIER. Heeft de regering Michel de moed voor een tax shift in het voordeel van werknemers en gewone burgers?

PERSDOSSIER. Heeft de regering Michel de moed voor een tax shift in het voordeel van werknemers en gewone burgers? Persconferentie van 13 juli 2015 PERSDOSSIER Heeft de regering Michel de moed voor een tax shift in het voordeel van werknemers en gewone burgers? Duidelijkheid scheppen MOC, beweging.net en de partnerorganisaties

Nadere informatie

Eurobarometer van het Europees Parlement (EB79.5) EEN JAAR VOOR DE EUROPESE VERKIEZINGEN VAN 2014 Deel betreffende de Parlemeter 2013

Eurobarometer van het Europees Parlement (EB79.5) EEN JAAR VOOR DE EUROPESE VERKIEZINGEN VAN 2014 Deel betreffende de Parlemeter 2013 Directoraat-generaal Communicatie AFDELING ANALYSE VAN DE PUBLIEKE OPINIE Eurobarometer van het Europees Parlement (EB79.5) Brussel, november 2013 EEN JAAR VOOR DE EUROPESE VERKIEZINGEN VAN 2014 Deel betreffende

Nadere informatie

Standaard Eurobarometer 88. Die publieke opinie in de Europese Unie

Standaard Eurobarometer 88. Die publieke opinie in de Europese Unie Die publieke opinie in de Europese Unie Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie. Dit werd opgesteld voor de Vertegenwoordiging van de Europese

Nadere informatie

het mobiliteitsbudget en cash for car

het mobiliteitsbudget en cash for car Vilvoorde 21/11/2018 het mobiliteitsbudget en cash for car Thomas Vanoutrive Onderzoeksgroep voor Stadsontwikkeling Urban Studies Institute Universiteit Antwerpen cash for car en mobiliteitsbudget Wat

Nadere informatie

Standaard Eurobarometer 90. De publieke opinie in de Europese Unie

Standaard Eurobarometer 90. De publieke opinie in de Europese Unie Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie. Dit rapport werd opgesteld voor de Vertegenwoordiging van de Europese Commissie in. Dit document vertegenwoordigt

Nadere informatie

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo?

U schrijft ook dat wij Belgen bang zijn voor elkaar. Hoezo? Wablieft praat met Paul Verhaeghe De maatschappij maakt mensen ziek Materieel hebben we het nog nooit zo goed gehad. De meesten van ons hebben een inkomen, een dak boven ons hoofd Toch voelen veel mensen

Nadere informatie

Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn.

Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. 1. De Wereldbank berichtte onlangs dat de Chinese economie binnen afzienbare tijd de grootste economie van

Nadere informatie

Commissie publiceert Groenboek over aanvullende pensioenen in de interne markt

Commissie publiceert Groenboek over aanvullende pensioenen in de interne markt IP/97/507 Brussel, 10 juni 1997 Commissie publiceert Groenboek over aanvullende pensioenen in de interne markt De Europese Commissie heeft haar goedkeuring gehecht aan een Groenboek over aanvullende pensioenen

Nadere informatie

Maatschappelijke meerwaarde creëren

Maatschappelijke meerwaarde creëren Maatschappelijke meerwaarde creëren Impactvol aan de slag met je vereniging 24 september 2015 Je hebt beslist om je meest waardevolle bezittingen - je tijd, je geld, je kennis in te zetten om anderen te

Nadere informatie

Voorstel voor een ADVIES VAN DE RAAD. betreffende het economisch partnerschapsprogramma van Nederland

Voorstel voor een ADVIES VAN DE RAAD. betreffende het economisch partnerschapsprogramma van Nederland EUROPESE COMMISSIE Brussel, 15.11.2013 COM(2013) 910 final 2013/0397 (NLE) Voorstel voor een ADVIES VAN DE RAAD betreffende het economisch partnerschapsprogramma van Nederland NL NL 2013/0397 (NLE) Voorstel

Nadere informatie

Kiezen Theorieles 1 1 Schriftelijke toets

Kiezen Theorieles 1 1 Schriftelijke toets A. LEER EN TOETSPLAN Onderwerp: Kiezen Kerndoel(en): 40 De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties 46 De leerling leert in de eigen omgeving effecten te herkennen

Nadere informatie

NL ONDERNEMINGSFONDS

NL ONDERNEMINGSFONDS NL ONDERNEMINGSFONDS Oktober 2014 Fred van der Stappen Direteur Business Development Vertrouwelijk FINANCIERINGS TREND Nederland (Europa) 20% Kapitaalmarkt 80% Bank VS 80% Kapitaalmarkt 20% Bank MKB >

Nadere informatie

Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord

Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord Kijktip: NOS Persconferentie Rutte en Samsom over regeerakkoord Korte omschrijving werkvorm: De leerlingen bekijken een filmpje van de NOS, van maandag 29 oktober. Daarna beantwoorden ze vragen over dit

Nadere informatie

Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind

Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind Europese Commissie - Persbericht Economische voorjaarsprognoses 2015: herstel wint aan kracht dankzij economische rugwind Brussel, 05 mei 2015 De economie in de Europese Unie profiteert dit jaar van een

Nadere informatie

Mijnheer de voorzitter van het Comité van de Regio s, Ik ben zeer verheugd u hier op deze conferentie over de toepassing van

Mijnheer de voorzitter van het Comité van de Regio s, Ik ben zeer verheugd u hier op deze conferentie over de toepassing van TOESPRAAK GEERT BOURGEOIS Vlaams minister voor Bestuurszaken, Buitenlands Beleid, Media en Toerisme Seminarie over de implementatie van het subsidiariteitsbeginsel, Brussel, 19 mei 2008 Dames en heren

Nadere informatie

Gewetensbezwaarde ambtenaren

Gewetensbezwaarde ambtenaren Opgave 1 Gewetensbezwaarde ambtenaren Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje. Inleiding Op 3 september 2012 ondertekenden diverse politieke partijen het zogenaamde Roze Stembusakkoord.

Nadere informatie

Het Innovatiekompas Inspiratie sessies Dr. Guy Bauwen

Het Innovatiekompas Inspiratie sessies Dr. Guy Bauwen Het Innovatiekompas Inspiratie sessies Dr. Guy Bauwen 1 Innovatiekompas Inspiratie Sessies Contacteer ons voor: Een voordracht om kennis te maken met het kompasmodel. Een workshop om het toepassen van

Nadere informatie

Marktwerking in de zorg. Prof Ruud ter Meulen Director Centre for Ethics in Medicine

Marktwerking in de zorg. Prof Ruud ter Meulen Director Centre for Ethics in Medicine Marktwerking in de zorg Prof Ruud ter Meulen Director Centre for Ethics in Medicine Inhoud Wat is marktwerking? Gezondheidszorg: een imperfecte markt Privatisering van de zorg Zorgen over de markt What

Nadere informatie

De Energietransitie & Zelforganisatie De rol van burgers & sociaal ondernemers Flor Avelino Workshop@ Energiecafé RMC The Hub 1 juni 2013

De Energietransitie & Zelforganisatie De rol van burgers & sociaal ondernemers Flor Avelino Workshop@ Energiecafé RMC The Hub 1 juni 2013 De Energietransitie & Zelforganisatie De rol van burgers & sociaal ondernemers Flor Avelino Workshop@ Energiecafé RMC The Hub 1 juni 2013 www.drift.eur.nl www.transitiepraktijk.nl www.transitionsnetwork.org

Nadere informatie

Examen HAVO. maatschappijwetenschappen (pilot) tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. maatschappijwetenschappen (pilot) tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2015 tijdvak 2 dinsdag 16 juni 13.30-16.30 uur maatschappijwetenschappen (pilot) Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 24 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 56 punten

Nadere informatie

Dames en heren, Beste vrienden, personeelsleden en sympathisanten,

Dames en heren, Beste vrienden, personeelsleden en sympathisanten, Speech voorzitter nieuwjaar 2016 Dames en heren, Beste vrienden, personeelsleden en sympathisanten, Ik heet jullie allen graag welkom hier vandaag op onze nieuwjaarsreceptie. Het is de gelegenheid om de

Nadere informatie

Wat doen centrale banken eigenlijk? Finale sessie: The big Picture. Brussel, 21 oktober 2015

Wat doen centrale banken eigenlijk? Finale sessie: The big Picture. Brussel, 21 oktober 2015 Wat doen centrale banken eigenlijk? Finale sessie: The big Picture Brussel, 21 oktober 2015 The big picture: het Eurosysteem, een ééngemaakt monetair beleid voor 19 lidstaten Overzicht Een globale crisis

Nadere informatie

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 26 mei 13.30 16.30 uur

Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 26 mei 13.30 16.30 uur Economische wetenschappen 1 en recht Examen VWO Voorbereidend Wetenschappelijk Onderwijs Tijdvak 1 Woensdag 26 mei 13.30 16.30 uur 19 99 Dit examen bestaat uit 34 vragen. Voor elk vraagnummer is aangegeven

Nadere informatie

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief - Het christelijke belemmert de politiek niet, maar maakt haar juist mogelijk en waardevol - Pieter Jan Dijkman Vereniging voor Wijsbegeerte

Nadere informatie

Leren parafraseren & synthetiseren

Leren parafraseren & synthetiseren Leren parafraseren & synthetiseren Inhoud 1. Standpunt / conclusie (vs) argumenten / onderzoek 2. Een samenhangend betoog schrijven 3. Verwijzen naar andere auteurs 4. Taal in wetenschappelijke teksten

Nadere informatie

De evolutie van de partijfinanciering op het niveau van de Europese Unie ( )

De evolutie van de partijfinanciering op het niveau van de Europese Unie ( ) VIVES BRIEFING 2016/04 De evolutie van de partijfinanciering op het niveau van de Europese Unie (2001-2016) Wouter Wolfs Jef Smulders 1 DE EVOLUTIE VAN DE PARTIJFINANCIERING ROPESE UNIE (2001-2016) Wouter

Nadere informatie

A D V I E S Nr Zitting van vrijdag 10 oktober

A D V I E S Nr Zitting van vrijdag 10 oktober A D V I E S Nr. 1.654 ------------------------------ Zitting van vrijdag 10 oktober 2008 ----------------------------------------------- IPA 2007-2008 - Non-discriminatie - Positieve acties x x x 2.278/1-1

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores

Vraag Antwoord Scores Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 altijd toekennen Bij een lagere prijs

Nadere informatie

Standaard Eurobarometer 84. Die publieke opinie in de Europese Unie

Standaard Eurobarometer 84. Die publieke opinie in de Europese Unie Die publieke opinie in de Europese Unie Opiniepeiling besteld en gecoördineerd door de Europese Commissie, Directoraat-generaal Communicatie. Dit werd opgesteld voor de Vertegenwoordiging van de Europese

Nadere informatie

ITINERA INSTITUTE PERSBERICHT

ITINERA INSTITUTE PERSBERICHT ITINERA INSTITUTE PERSBERICHT België WK VOETBAL is een immigratienatie 2018, 2012/11 15 05 2012 MENSEN WELVAART BESCHERMING België is een immigratienatie: 25% van de bevolking is van oorsprong migrant.

Nadere informatie

Framing Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU

Framing Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU UvA-DARE (Digital Academic Repository) Framing Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU Azrout, R. Link to publication Citation for published version (APA): Azrout,

Nadere informatie

MVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie

MVO-Control Panel. Instrumenten voor integraal MVO-management. Extern MVO-management. MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie MVO-Control Panel Instrumenten voor integraal MVO-management Extern MVO-management MVO-management, duurzaamheid en duurzame communicatie Inhoudsopgave Inleiding... 3 1 Duurzame ontwikkeling... 4 1.1 Duurzame

Nadere informatie

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele

Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wetenschapscommunicatie en/of democratisch debat? Pieter Maeseele Wie ben ik? Communicatiewetenschappen UA Media, Wetenschap & Democratie Media & Democratie - Evalueren van mate waarin media bijdragen

Nadere informatie

Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning. Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015

Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning. Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015 Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Prof. Dr. Rudi Roose Universiteit Gent Vakgroep Sociaal Werk en Sociale Pedagogiek Senaat - 6 juli 2015 Kinderarmoede en opvoedingsondersteuning Enkele aandachtspunten

Nadere informatie

Bijstandsuitkeringen in veel OESO-landen gedaald

Bijstandsuitkeringen in veel OESO-landen gedaald Bron: O. van Vliet (2017) Bijstandsuitkeringen in veel OESO-landen gedaald, Sociaal Bestek, nr. 6, pp. 58-59. Bijstandsuitkeringen in veel OESO-landen gedaald Olaf van Vliet Universiteit Leiden Voor veel

Nadere informatie

Hoofdstuk 14 Conjunctuur

Hoofdstuk 14 Conjunctuur Hoofdstuk 14 Conjunctuur Open vragen 14.1 CPB: groei Nederlandse economie valt terug naar 1% in 2005 In 2005 zal de economische groei in Nederland licht terugvallen naar 1% ten opzichte van een groei van

Nadere informatie

NATIONAAL RAPPORT BELGIË

NATIONAAL RAPPORT BELGIË Standaard Eurobarometer 86 DE PUBLIEKE OPINIE IN DE EUROPESE UNIE NAJAAR 2016 NATIONAAL RAPPORT BELGIË Vertegenwoordiging van de Europese Commissie in België Standaard Eurobarometer 86 Najaar 2016 TNS

Nadere informatie

interne markt is het motorblok van Europese samenwerking. Niet alleen in materiële zin, maar ook als bindmiddel tussen oude en nieuwe lidstaten.

interne markt is het motorblok van Europese samenwerking. Niet alleen in materiële zin, maar ook als bindmiddel tussen oude en nieuwe lidstaten. Toespraak van minister-president Mark Rutte op de conferentie: Working together to strengthen the Single Market for EU Businesses and consumers, Amsterdam 13 juni 2016 Dames en heren, Met de Europese interne

Nadere informatie

FABULOUS VIRTUAL ASSISTANT MODULE 1 Les 5: Bijlage

FABULOUS VIRTUAL ASSISTANT MODULE 1 Les 5: Bijlage FABULOUS VIRTUAL ASSISTANT MODULE 1 Les 5: Bijlage We spreken uit ervaring als we zeggen dat er ongetwijfeld momenten komen (en misschien is dat nu ook al wel) dat je zelf gaat bedenken waarom ondernemen

Nadere informatie

EUROPESE SOCIAAL-DEMOCRATEN: VOORSTANDER VAN DE EUROPESE GRONDWET

EUROPESE SOCIAAL-DEMOCRATEN: VOORSTANDER VAN DE EUROPESE GRONDWET EUROPESE SOCIAAL-DEMOCRATEN: VOORSTANDER VAN DE EUROPESE GRONDWET EUROPESE SOCIAAL-DEMOCRATEN: VOORSTANDER VAN DE EUROPESE GRONDWET Richard Corbett, lid van het EP De Europese grondwet is een grote verbetering

Nadere informatie

COUNTRY PAYMENT REPORT 2015

COUNTRY PAYMENT REPORT 2015 COUNTRY PAYMENT REPORT 15 Het Country Payment Report is ontwikkeld door Intrum Justitia Intrum Justitia verzamelt informatie bij duizenden bedrijven in Europa en krijgt op die manier inzicht in het betalingsgedrag

Nadere informatie

10 tips over besluitvorming

10 tips over besluitvorming 10 tips over besluitvorming Meer weten? www.vergaderendoejezo.nl Bel of mail Carla: 06-20809676 of info@vergaderendoejezo.nl. 10 tips over besluitvorming Besluitvorming is noodzakelijk bij vergaderingen.

Nadere informatie