R. Ganzevoort, J. Visser Zorg voor het verhaal samenv. Tijssen, Buitendijk, de Boer 2009

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "R. Ganzevoort, J. Visser Zorg voor het verhaal samenv. Tijssen, Buitendijk, de Boer 2009"

Transcriptie

1 R. Ganzevoort, J. Visser Zorg voor het verhaal samenv. Tijssen, Buitendijk, de Boer 2009 Inleiding Pastorale zorg is omzien naar elkaar en dit op een of andere wijze verbinden met God. Zorg en religie worden op diverse manieren met elkaar in verband gebracht. Maar de uitdaging is altijd: hoe kunnen we mensen bijstaan in hun persoonlijk leven en levensvragen en dat in het licht van het Evangelie? Het pastoraat heeft professionele en technische kanten maar gaat hier niet in op vanwege een ambtelijke en spirituele dimensie. De relatie tussen een pastor en zijn of haar gesprekspartner is een heel persoonlijke relatie waarin twee mensen elkaar van hart tot hart of van ziel tot ziel ontmoeten. Inhoud: hoofdstukindeling Het boek wordt niet door een specifieke geloofsopvatting bepaald, maar pastoraat wordt wel neergezet als een theologische discipline. Dit wordt vooral ingevuld door middel van een narratieve benadering, die zeer oude papieren heeft (Augustinus, Bonaventura). Het gaat om de theologische ambacht. Het systematisch reflecteren op geloof als de ontmoeting tussen mens en God. Deel 1: Achtergronden Hoofdstuk 1: Omschrijving van de identiteit van het vak: het eigene Hoofdstuk 2: Context waarbinnen pastoraat gestalte krijgt. - Individualisering - Biografisering - Multiculturalisering Hoofdstuk 3: Verschillende pastorale modellen met hun variant. - Kerygmatisch - Therapeutisch - Hermeneutisch Hoofdstuk 4: Achtergronden van het narratieve model Hoofdstuk 1 - Wat is pastoraat? Het eigene van pastoraat Het eigene van pastoraat kan beschrijven worden door het te vergelijken met andere activiteiten. - Andere kerkelijke activiteiten - Andere vormen van hulpverlening - Andere tussenmenselijke relaties Pastoraat als kerkelijke activiteit. De overeenkomst tussen kerkelijke activiteiten is dat het verhaal van God centraal staat. Bij pastoraat en diaconaat is dit verhaal van God vaak de grondslag en inspiratie, in het concrete werk blijft het vaak impliciet. Verder vindt het vaak buiten de kerk plaats (zonder formele kerkelijke sturing). Wanneer we het hebben over God kan dat door verschillende gesprekspartners verschillend geduid worden. In verschillende contexten kan het specifieker ingevuld worden. Pastoraat als hulpverlening. Ook bij psychologie en maatschappelijk werk staat het verhaal van specifieke mensen centraal. Door grote verschuivingen in de maatschappij is er veel nagedacht over de eigen plek van pastoraat hierin. Vroeger was hulpverlening sterk met religieuze instituties verbonden. Deze taken zijn overgenomen door niet-kerkelijke instanties. Vellinga onderscheid 3 basisvormen: 1. Concurrentie: Bijbel en Geest boven psychologie, anti-autonoom (evangelicaat) 2. Differentiatie: psychische en geestelijke relatie onafhankelijk van elkaar. Specialisten op afzonderlijk gebied. 3. Coöperatie: object identiek, benadering/perspectief verschillend. Pastoraat als medemenselijkheid. Tussenmenselijke ontmoetingen van vriendschap en verbondenheid. Het pastoraat kenmerkt zich door ambtelijke of professionele distantie. Geen gelijkwaardigheid maar grenzen die door de pastor moeten worden bewaakt. Het eigene van pastoraat bestaat er dus in dat - persoonlijker dan catechese of eredienst, - kerkelijker en therapeutischer dan het vriendschappelijke - meer verbonden met het religieuze verhaal dan het psychotherapeutische - minder specifiek verbonden met het maatschappelijke dan het diaconale. Geen overzicht van definities vanwege incompleetheid. De kern van alle pastoraat is: 1

2 Zorg voor het verhaal van mensen in relatie tot het verhaal van God Ruimte voor verschillende lagen van zorg. 1. koinonia (gemeenschap en ontmoeting) 2. liturgie, catechese, kerkopbouw, bestuur, prediking 3. onderlinge zorg van gemeenteleden als ambtsdrager, ziekenbezoeker 4. pastorale counceling (specialisatie en professioneel) Op het derde niveau is het mogelijk zorg te structureren en organiseren. Bij pastorale zorg is het primaire doel het bijstaan en ondersteunen van de ander, met name in moeilijke situaties. Ook zorg voor het alledaagse leven (verjaardag ouderen) en de ondersteuning van geloofsgroei horen hierbij. Pastoraat en geestelijke verzorging Geestelijke verzorging is een apart fenomeen. Vroeger bestond het als categoriaal pastoraat voor mensen die niet aan hun geloofsgemeenschap konden deelnemen. Vandaag gaat het meer om het professioneel begeleiden van existentiële vragen, die opgeroepen worden in omstandigheden van eindigheid, schuld of geweld. Uitgangspunt hierbij is het levensbeschouwelijk kader van de cliënt en niet van de pastor. Onderscheid dus tussen geestelijke verzorging en pastoraat. Dijkstra: pastoraat vindt plaats vanuit of binnen godsdienstig kader. In de praktijk lastiger en is de achtergrond van de pastor zeker van belang. Opmerkelijk hierbij is ook dat de kerkelijke en de maatschappelijke context ingrijpend zijn gewijzigd, waardoor de vraag opkomt hoe wezenlijk de verbinding is. Verschillende belangen van kerk en niet kerk. Sowieso heeft de pastor te maken met religieuze veelkleurigheid. Kerkelijke leer is vervangen door een eigen levensbeschouwelijk collage. Ontwikkeling is ook in de kerk bezig, waardoor het pastoraat nog veel kan leren van geestelijke verzorging. Concluderend is het onderscheid tussen geestelijke verzorging-pastoraat dus niet superduidelijk. Een aantal verschillen nog: - Bij pastoraat komen vaak specifieke thema s aan bod - Bij pastoraat is het lastiger om geloofsgemeenschap in te zetten - Bij gv komen negatieve ervaringen met kerk makkelijker ter sprake. Dimensies van het eigene Specialisatie betekent geen scherpe boedelscheiding, maar een eigen accent en rekening houden met de beperkingen van de eigen deskundigheid. Het eigen accent kan op verschillende punten liggen: - Inhoud: Er zijn onderwerpen die thuishoren bij de pastor. 1. Geloofsvragen (twijfel, lijden, voorzienigheid, vergeving, plek in geloofsgemeenschap) 2. Vragen die een theologische deskundigheid vereisen (gezag Schrift, ethiek). Bij beide is ook psychologische benadering mogelijk. De pastor is ambtsdrager én theoloog. Hij heeft dubbelfunctie van ambt en professie, roeping en beroep, profeet en Schriftgeleerde. Naast deze beperking is er ook verbreding. Pastor is eerstelijnswerker, krijgt te maken met alle problematieken van een mensenleven. Kortom: hij moet een generalist zijn op het gebied van hulpverlening en een specialist op het gebied van pastoraat. - Context: Vooral de geloofsgemeenschap. Pastorale zorg is dan ingebed in het totaal van activiteiten van een gemeente. Dat biedt therapeutisch extra mogelijkheden. De pastor is een eerstelijnswerker, die zelf kan stimuleren, oproepen en voorbereiden tot een hulpvraag (anders dan psychiater). Vaak is het bovendien een nietklinische en niet-zakelijke context. De context kan een mogelijkheid (aanleiding), maar ook een belemmering zijn om contact te zoeken met de pastor. - Perspectief: Een keus voor de pastor is een keus voor een religieuze perspectief. De pastor is voor het gevoel van veel mensen een vertegenwoordiger van God, christendom en kerk. Hij belichaamt iets van dit perspectief. Dit komt vaak impliciet ter sprake als het gaat om de visie op de mens en het bestaan. Het doel van pastoraat is het verbinden van het levensverhaal van mensen en het verhaal van God. Bij het perspectief speelt ook theologische reflectie een rol. Voor een pastor bestaat het theoretisch kader in eerste instantie uit de theologische reflectie die geïntegreerd is met psychologische inzichten. Dit kader is de basis en wordt gebruikt bij de verantwoording. - Methode: Ook hier veel overlap met andere vormen van hulpverlening en eigen elementen. Algemeen (diagnostische anamnese, vrije associatie), specifiek (bijbellezen, bidden, inschakelen in groter geheel van geloofsgemeenschap). Het ontwerpen van passende rituelen is een belangrijk methodisch specialisme. Ganzevoort vindt dat er meer nog een eigen theologische methode moet komen (34). Stromingen en vooronderstellingen 2

3 Keuzes van de pastorale praktijk worden gekleurd door basale vooronderstellingen op het vlak van theologische antropologie, soteriologie, ecclesiologie en psychologie. - Antropologie: Hoe ziet de pastor zijn gesprekspartner als mens. Vier theologische mensbeelden: de schepping, positief over menselijke bestaan, groei, verantwoordelijkheid de zondeval, negatief, verantwoordelijkheid in schuld, tragisch de verlossing, positief, ellende, vergeving of bevrijding de wederkomst, hoop, anticipatie, berusting of verzet Ook bij de psychologie is een onderscheid in mensbeelden gebruikelijk. - Soteriologie: Hoe komen mensen in religieuze zin tot hun doel; hoe wordt gedacht over de relatie met God en hoe worden breuken en storingen daarin opgelost. Twee hoofdstromingen: fundamenteel onderscheid tussen God en mens. Gans Andere, kloof van zonde en ongeloof, onderwerping aan God in Christus. (orth-prot, evanggem en neo-barth) fundamentele verbondenheid tussen God en mens. Zelfontplooiing. God immanente kracht die functioneren mogelijk maakt. (lib-prot en kath). - Ecclesiologie: Pastoraat kan gestalte krijgen in christelijke gemeenschap of in allerlei instellingen. Vragen aan identiteit pastor en de relatie tot de kerk. Verschillen en gevolgen voor doelstelling. - Psychologie: Hoe worden inzichten uit dit vakgebied geïntegreerd in de pastorale zorg. Ancilla motief, dienstmaagd. Tegenwoordig achterhaald. Fremdprophetie, waarheid van buitenaf. Als aanvulling waardoor het pastoraat tot verantwoording wordt geroepen. correlatiemotief. Hoofdstuk 2 - De context van pastoraat Definitie voor pastoraat is lastig - complexe religieuze context van nu. - grote verschillen tussen mensen die pastorale hulp zoeken Daarom: zorg voor het verhaal van mensen in relatie met het verhaal van God. Veel ruimte voor verschillen. Woorden van troost, leiding, richting of hoop moeten in elke situatie opnieuw gesmeed worden. Er vinden grote veranderingen plaats op het gebied van kerk en samenleving. Dit heeft gevolgen voor de inhoud en voor de rol van pastor. Veel vanzelfsprekendheid is verdwenen als was voor de zon. Drie verschijnselen komen uitgebreid aan bod. Individualisering, biografisering, multiculturalisering. 1. Individualisering Vroeger: activiteiten om mensen in leven te houden waren in collectief verband van besloten gemeenschap. Nu: verzelfstandigd tot grote instituties die zich op specifieke functie richten. Mensen zijn minder afhankelijk van directe omgeving. Meerdere sociale eenheden op grote afstand van elkaar. Anders dan bij het gezin legt men nergens een totale claim op de persoon met als gevolg dat de mens autonoom is geworden en vrijer staat tegenover instellingen. Toch zijn er nog wel hechte groepen en gemeenschappen, maar de samenhang bestaat niet meer uit vanzelfsprekendheid maar uit een keuze. Met de individualisering heeft iedereen meer vrijheid gekregen. Maar vrij zijn om te kiezen kan leiden tot noodzaak om te kiezen. Kiezen brengt onzekerheid met zich mee. Wat moet ik kiezen en is dat was ik kies wel juist? Soms zijn nostalgische verlangens naar vroeger het gevolg, vaak worden er nieuwe groepen gevormd waar men vertrouwdheid en intimiteit zoekt. Het gezin of een partnerrelatie kan daarmee overvraagd worden. Individualisering en religie Het is niet meer vanzelfsprekend dat men bij een kerk wil horen en nog minder dat men zich om die reden de geloofsvoorstellingen, normen en gebruiken van de kerken eigen maken. Godsdienst raakte meer en meer uit het publieke gezichtsveld en werd het enkel een privé-aangelegenheid. Het leven lijkt op veel plaatsen onttrokken aan het religieuze domein. Toch verdwijnt religie niet uit de samenleving. Buiten klassieke kerkelijke verbanden zijn er allerlei signalen van een heropleving. Liever wordt het spiritualiteit genoemd. Er is dus eerder sprake van deïnstitutionalisering dan van secularisatie. De religieuze levensbeschouwing die mensen in zo n gedeïnstitutionaliseerde context voor zichzelf opbouwen, is minder coherent dan het vroeger voorgegeven kerkelijke aanbod dat men slechts over te nemen had. Men kijkt vooral pragmatisch wat maar in de levenskraam van pas komt en gewenst is. Bij alle veelvormigheid blijft het gemeenschapskarakter van de kerk van grote waarde. Voorwaarde is dat vormen veranderen. Ze moeten dienstbaar gemaakt worden aan de individuele beleving van gelovigen. Het sociale proces 3

4 van individualisering beïnvloedt en verandert dus de religie, maar andersom werkt het ook. Nadruk op innerlijke beleving onderstreept de waarde van individualiteit. Op zich is het dus niet perse een bedreiging. Individualisering en de vraag naar identiteit Individualisering verscherpt de vraag naar identiteit. Doordat mensen in verschillende leefwerelden leven in een steeds complexer context maakt dat mensen zich steeds in verschillende rollen moeten presenteren, wat onzeker maakt over de vraag wie je nu eigen bent. Telkens moeten keuzen gemaakt worden en daarbij moet men steeds weer het streven vrij van zichzelf te zijn in evenwicht brengen met de wisselende verwachtingen die bij anderen leven (keuzebiografie). 2. Biografisering: verhalende identiteit In een vorige periode kon men voor een antwoord op de vraag wie ben, wil en hoor ik te zijn voor het besef van een eigen identiteit steunen op algemeen geldende normen en waarden van ideologische systemen oftewel grote verhalen. Deze systemen zijn onsteeds in onze samenleving aanwezig, maar ze bepalen niet zonder meer en exclusief de levensloop van het individu. De moderne mens streeft naar zelfontplooiing. De noodzaak tot blijvende heroriëntering en het maken van keuzes leidt tot wat men aanduidt als de biografisering van het leven, een toenemende nadruk op reflexiviteit van de identiteit. Identiteit is een proces van worden wie men is. Daarbij wordt gebruik gemaakt van brokstukken om ons heen (muziek, commercie, media), die we inpassen in ons levensverhaal. Persoonlijk identiteit laat zich niet beschrijven in eigenschappen, noch in het aangeven van een sociale positie, maar in het verhaal van je leven zoals je dat uitleeft en vertelt. Het verhaal laat zien wie je bent en brengt een lijn in je bestaan. Dit verhaal waarborgt tevens de continuïteit, en laat zien expliciet of impliciet zien hoe je gegroeid ben ik de normen en waarden die je hebt. Ricoeur noemde dit kernachtig: een narratieve identiteit. Deze biografisering is niet een mogelijkheid maar een noodzaak geworden. Voor onszelf en voor anderen hebben we het verhaal nodig om in de veelheid van verwachtingen, die rollen met zich mee brengen, een eenheid te scheppen. Het verhaal helpt ons om het verlies van zelfbesef te voorkomen of te beperken. Het nadeel van zo n persoonlijk levensverhaal is dat het ik-georienteerd is en daardoor minder afgesteld kan worden op anderen. Wel heeft je verhaal een soort gezaghebbende inbedding nodig, omdat je anders ongeloofwaardig wordt. Er is een soort canoniek, gedeeld verhaal nodig. Anders blijft er innerlijke onrust en onzekerheid. Er kunnen steeds weer gaten vallen in het levenspatroon dat je je eigen hebt gemaakt. Het is het risico van vrijheid. Vragen over de contigentie van ons bestaan worden vanouds beantwoordt door religie en zolang deze vragen blijven bestaan zal er dus ook religie blijven. Voor een pastor is het de vraag hoe de geestelijke traditie verbonden kan worden met de huidige levensituatie. Hoe kunnen levensverhalen verbonden worden met elementen uit de traditie. In dit boek wordt een narratief model geboden waarin beide worden verbonden. Een zelf worden, zichzelf worden Hoe wordt een mens een zelf, zichzelf een relatie met en in onderscheid van anderen in het netwerk van het alledaagse bestaan. Het is een onbewust proces totdat er iets misgaat en vereist een antropologie waarin uitgegaan wordt van een biologisch, psychologisch en sociologisch perspectief. Een aantal factoren die van belang zijn voor een pastor in het luisteren naar iemand die vertelt over zijn leven. - Historisch: de tijd en sociale context waarin men ter wereld komt, bepaalt hoe het verdere leven zich kan voltrekken. - Contextueel: de ontwikkelingen die zich op macro-, meso-, en microniveau voordoen geven de condities waarbinnen men kan worden wie men is. - Biologisch: er is veel inzicht gekomen in de invloed van biologische factoren op ons gedrag. Toch blijft dit ook beperkt. De mens komt weinig af ter wereld en sociopsychische factoren bepalen grotendeels wie je wordt. Zonder interactie met anderen die zorg voor hem dragen kan een mens niet uitgroeien tot een relatief zelfstandig wezen. Door symbolische interactie (Mead), waarvan taal een belangrijke uiting is, kan een mens zich situeren in ruimte en tijd. Door interactie is men zich niet alleen bewust van zichzelf, maar ook van de eigen plaats die hij inneemt ten opzichte van anderen. Anderen zijn nodig om jezelf aan te spiegelen. Ook film kan anderen weergeven. Zo speelt het brede culturele klimaat waarbinnen ontmoetingen plaatsvinden een belangrijke rol. Een pastor heeft hier belang bij omdat hij ernaar kan verwijzen. Transcendentie in het levensverhaal Men kan nog steeds spreken van een onafhankelijk zelf, of beter een uniek zelf, dat bestaat uit een uniek knooppunt van relaties. De biografie is een weergave van dit unieke zelf. De uniciteit en identiteit van ieder mens zijn dus gewaarborgd in het geheim dat ons leven overstijgt (God). De transcederende dimensie van het levensverhaal bestaat in het narratief construeren van een van een leefbare wereld met een samenhang en grond 4

5 waarbij het gaat om gekend worden en over oorsprong en toekomst. Het schrijven en vertellen van een levensverhaal wordt gedragen door het verlangen naar heil. De identiteitsvormende, sociale en transcedente dimensies van het levensverhaal raken elkaar in het alledaagse leven. Religie reikt middelen en gegevens om de alledaagse ervaringen een betekenis krijgen in het verhaal. Men name wanneer de levenslijn als positief of negatief, vloeiend voortgaand of blokkerend beschouwt wordt speelt religie een belangrijke rol. Het pastoraat staat mensen bij op dat moment. 3. Multiculturalisering en diversiteit De westerse samenleving is in toenemende mate multicultureel en dat zal ook in het pastoraat merkbaar zijn. Alle culturen zijn voortdurend in ontwikkelen oa door grensoverschrijding. Het tempo verschilt wel. Geen enkele bevolkingsgroep is uniform. Ook de mate waarin autochtonen en christelijk of moslimmigranten zich met de eigen culturele achtergrond identificeren verschilt aanmerkelijk. Pastoraal gezien levert dit alles uitdagingen op. De pastor moet zich realiseren dat het een rol speelt bij de gesprekspartner, maar ook bij zijn eigen attitude en opstelling. Cultuur Cultuur = een door een gemeenschap gedeeld systeem van waarheden, normen, ideeën, attitudes, gedragingen, communicatiemiddelen en de producten ervan, die van generatie tot generatie worden overgedragen. 1. Evolutionisme: cultuur is systeem van adaptie. 2. Structuralistisch: structuur in cultuur komt voort uit structuur in mens 3. Interpretatieve antropologie: cultuur is web van betekenissystemen Verschillen tussen culturen op grond van vier dimensies: 1. individualisme vs collectivisme 2. machtsafstand 3. onderzekerheidsvermijding, mate van oplegging gedragscodes 4. mannelijkheid vs vrouwelijkheid Over de plaats van cultuur in de pastorale zorg - christ against culture - christ of culture (vervulling) - christ above culture (Aquino) - christ and culture in paradox (Luther) - christ as transformer of culture (Calvijn) Interculturele communicatie vereist het doordenken van een interculturele hermeneutiek ook voor het pastoraat. Aspecten zijn: betekenis, waarheid, gelijkheid en verschil, auteurschap. Zowel wederzijdse erkenning als de onoverbrugbare kloof moeten in het oog gehouden worden. Uitgangspunten van de interculturele benadering: positief over diversiteit positief over meervoudige perspectieven nadruk op contextualiteit Accenten van cultuur-sensitieve pastorale zorg: 1. pastoraat rond ziekte en gezondheid 2. structurering van familieverhoudingen 3. verhouding tot de spirituele wereld 4. crossculturele stress bij immigranten 5. onrecht en onderdrukking (bevrijdingspastoraat) Diversiteit Het zal ook moeten gaan over tussenruimte en diversiteit. Er zijn ook binnen de kerk verschillen tussen jongeren en ouderen, mannen en vrouwen, verschillende seksuele geaardheid, economische positie en status, en verschillende liturgische religieuze voorkeuren. De christelijk traditie heeft in steeds veranderende tijden en omstandigheden steeds nieuwe vormen aangenomen en ook in de bijbel lezen we soms contrasterende verhalen. In de Bijbel is de positieve waardering van diversiteit te funderen in het verhaal over de torenbouw van Babel. Anders dan straf kan het verhaal positief geduid worden door het te zien als een creatieve actie om de mens te redden van zijn neiging zich op te sluiten in de kleine kring van gelijkvormigheid. Het scheppingsplan van diversiteit werd tegengewerkt. 5

6 Een ander uitgangspunt voor het omgaan met diversiteit kan liggen in marginaliteit (Lee). Marginaliteit is een relatief begrip en wordt gedefinieerd door de centraliteit van de dominante cultuur. Centraliteit wordt in deze benadering als riskant gezien omdat het meningen wegdrukt. De pastor moet dan waken voor diversiteit. Verder hebben stemmen in de marge vaak een profetische betekenis (politiek en theologisch) Kerk is een gemeenschap van marginaliteit. Een de predikant zelf is een figuur uit de marge. Beide omdat ze verbonden zijn met het goddelijke. De taak van de pastor is om het verstaan tussen verschillende groepen duidelijk te maken en niet zichzelf gelijk te stellen met een meestal dominante groep. Hoofdstuk 3 - Pastorale modellen Hoofdstromen van pastorale modellen: 1. kerygmatisch getuige 2. therapeutisch helper 3. hermeneutisch metgezel Recente benaderingen: - charismatisch pastoraat - systematisch pastoraat - pastorale presentie Andere indeling: helen, bijstaan, begeleiden, verzoenen (Clebsch en Jaekle) en er zijn ook nog uitbreidingen. Bij beschrijving van de modellen wordt verwezen naar Webers typologie van leiderschap: - traditioneel-hiërarisch - functioneel-rationeel - persoonlijk-charismatisch kerygmatisch: getuige legitimatie is positie in sociale of religieuze systeem koningschap, ambt tendens is clericalisering therapeutisch: helper legitimatie is wijze waarop hij zijn werk doet bestuurder tendens is professionalisering hermeneutisch: metgezel legitimatie in persoonlijke eigenschappen persoon van pastor tendens is personalisering Balans zoeken tussen deze drie modellen in vorm van hermeneutisch model waarin pastor tolk en gids is. Er ontstaan zo vier modellen (Lyall): - proclamation - therapy - companionship - story-telling 1 e De pastor als getuige De eerste en oudste rol van pastor. - kerygmatisch pastoraat - kerkelijk-sacramenteel pastoraat - tegenwoordig, charismatisch pastoraat Kerygmatisch pastoraat Na WOII wantrouwen in antropocentrische theologie, en nadruk op terugkeer naar theologie als van bovenkomende openbaring van God. Barth: er is afstand tussen God en mens De theologie van Barth werd door Thurneysen 1946 doorvertaald naar pastoraat. Taak van pastor is om door mensenkennis oog te hebben voor pastorant en zijn problemen. Maar niet erin opgaan. Want van belang is dat Gods Woord klinkt, zonde en genade. Biecht heeft dus een belangrijke plaats in pastoraat. Het pastorale gesprek heeft het karakter van een gevecht en kent een breuklijn tussen gewoon menselijke gesprek en de ontmoeting met God. Uiteindelijk loopt het gevecht uit op verzoening. 6

7 De rol van de pastor is die van getuige. Hij vertegenwoordigt het luisteren naar Gods Woord. Hij vertegenwoordigt de martyria, het ongeacht de gevolgen staan voor de waarheid van Gods openbaring. De pastor is geroepen om tegen het menselijke woord in te gaan en menselijke religie als ongeloof te ontmaskeren. Kerkelijk-sacramenteel pastoraat De Rooms-Katholieke pendant van dit systeem is het kerkelijk-sacramentele. Taak van pastor is bedienen van sacramenten (woord bedienen in kerygmatische). In stand houden en uitbreiden van kerk als heilsinstituut. Hij is zelf de gestalte van de kerk (in zijn persoon). De pastor als getuige is vooral de beheerder van de geestelijke goederen, die namens God uitdeelt. Hij deelt de sacramenten en absolutie (RKK) en bedient het Woord (Prot). Het ambt is enerzijds dienst, maar anderzijds wel geladen met volmacht en opdracht, waardoor er altijd een machtsverhouding is. Persoonlijk geloofstoewijding van de pastor vormt de basis van de pastorale competentie. Persoonlijke overtuigingen moet schikken. Na de democratisering van de jaren zestig heeft dit model veel verloren, maar het is nog wel steeds aanwezig bij orthodoxen, evangelicalen en immigranten. Kerken die niet sterk geindividualiseerd en gedemocratiseerd zijn. Bij dit model is er geen twijfel over het eigen van pastoraat tegenover andere vormen van hulpverlening. Het gaat om het verstaan van de mens in zijn zwakheid en kracht in de ontmoeting met God. De ontmoeting problematiseert het ik van de mens tot op zijn grondslagen, maar opent ook een perspectief van bevrijding. Het stelt boven alles het verhaal van God centraal. Kritiek: - door de nadruk op theologische duiding wordt de reële problematiek van hulpzoekende mens uit het oog verloren (Scharfenberg) - te binnen-kerkelijk - door nadruk op biecht en gebed te weinig oog voor geloofsbemiddeling - assymetrische relatie tussen pastor en gesprekspartner, met patriarchale en autoritaire excesmogelijkheden. - Door dialectische benadering, van buitenaf ingrijpen te weinig recht doen aan situatie van gesprekspartner. De vraag lijkt te zijn hoe de breuk precies geduid moet worden. Misschien als dimensie die wijst op de kloof en verbinding tussen God en mens verhaal. Dan wordt het meer therapeutisch dan prediking. Kort: midden in geseculariseerde wereld oog voor volstrekt andere van Koninkrijk van God. Bezwaar zit in autoritaire neiging. Pastor als getuige is institutioneel-hierarchische vorm van leiderschap. Positie hangt af van plek in religieuze systeem. Hangt ermee samen dat Gods openbaring alles bepaald. Charismatisch pastoraat Verschil van mening waar dit charismatische pastoraat bij hoort. Auteurs kiezen voor indeling bij pastor als getuige. Reden is dat het principieel voorrang geeft aan God op het verhaal van de mens. Er is een sterk Bijbelsnormatief kader, waarvan de pastor vertegenwoordiger is. Meer dan in andere stromingen kan iedereen door het werk van de Geest pastor worden. Het werk van de Geest geeft gezag. Klassieke ambten worden zo opnieuw ingevuld. Centrale uitgangspunt = God is nog steeds op de menselijke werkelijkheid betrokken en grijpt daarin actief in. De kracht van de Geest komt tot uiting in allerlei gaven die je bij jezelf en anderen kan ontdekken (charismata). Discussie is er of deze gaven scheppingsgaven zijn of alleen verlossingsgaven. Binnen het model zijn veel invloeden van andere stromingen te herkennen die herijkt worden. Payne zoekt veel verbinding tussen psychologische en bijbelse inzichten. Naast deze kerkelijke traditie is er ook een pentecostaltraditie (Osborne). Deze benadering is miraculeuzer en extatischer. Geloof worden nauw verbonden aan genezing. Tegenwoordig minder extreem. In deze benadering staan drie thema s meer centraal, die passen bij de mens als gewonde (naast zondaar). Nadruk op genezing en heiliging, door de Geest. 1. Innerlijke genezing: Jezus daalt door werk van Geest af in de mens om wonden te genezen. Door visualisering, ritualisering, dromen. Vaak wordt een relatie gelegd tussen het proces van innerlijke genezing en de noodzaak van vergeving. Kwaad los laten zorgt voor genezing. Relatie tussen zonde en ziekte is discussiepunt. 2. Lichamelijke genezing: Meer terughoudendheid vanwege medische wetenschap. Soms gebeurt het als teken van Gods kracht. Zwaktebod, Geest wel lichaam niet. 3. Bevrijding van demonische machten: Naast de werking van de Geest is er ook de werking van een kwade Geest. Deze macht kan binnendringen, ook in eerdere geslachten en deze macht moet verbroken worden door Christus naam. 7

8 Kort: charismatisch pastoraat is omstreden. Tegelijk sluit het aan bij pastorale behoefte. Namelijk het verlangen dat God op deze werkelijkheid betrokken is. Ook is het een terechte correctie op een rationalistische westerse werkelijkheidsopvatting. Gevaar is daarmee wel dat het zich aan waarheidscriteria onttrekt. De rol van pastor wordt in deze benadering primair beschreven als getuige, waarbij een asymmetrische verhouding tot de hulpzoekende ontstaat. Wel moet de hulpzoekende zelf meewerken door geloof en toewijding. 2 e De pastor als helper Gevolg van democratisering van de jaren zestig. - therapeutisch pastoraat - tegenwoordig, contextuele pastoraat Therapeutisch pastoraat Boisen = psychische stoornissen hangen samen met bestaanscrises die onlosmakelijk verbonden zijn met religieuze vragen. Tot nu toe te weinig aandacht voor wat er precies met de mens aan de hand is. Vraagt aandacht voor psychische processen, communicatieve vaardigheid, zelfinzicht en het vermogen religieuze bronnen in te zetten. Theologische legitimatie door Tillichs correlatiemethode. Tillich = principieel inzetten bij de mens, zijn vragen en beweegredenen, antwoord volgt van christelijke traditie. Visie op pastoraat = staat ten dienste van groei en zelfontplooiing van de persoon door het opheffen van innerlijke blokkades. niet beginnen met het evangelie maar met de hulpzoekende. mbv spiegelen en empathie wordt zelfontdekking gestimuleerd samen tot een oplossing proberen te komen. kwaliteit en aard van de hulpbiedende relatie is enorm belangrijk. theologische noties en duidingen hoeven niet expliciet ter sprake te komen, als de pastor voor zichzelf zijn bron maar duidelijk heeft. Psychologie minstens zo belangrijk als theologie. Na het verminderen van de vanzelfsprekendheid van kerkelijke kaders heeft dit een sterke stimulans gegeven aan pastoraat. Het ambt is niet langer bepalend en de gesprekspartner is niet lang alleen zondaar. De kern van het beroep is nu deskundigheid en in een ambachtelijke dimensie. Geen zondaar maar cliënt. Wel weer een nieuwe machtsrelatie. Aanbod is alleen niet meer Gods Woord, maar therapeutische ondersteuning. De beweging heeft veel aanhang gekregen door de aandacht voor de mens en zijn concrete situatie. Kritiek : psychologisering van het pastoraat. Verzet tegen neiging om theologische invulling te zien als dogmatisch-normatief. En vorming van pastor losgemaakt van kerk en theologie. Zo heeft het geen bestaansrecht naast andere hulpverlening. alle aandacht voor het individu en zijn behoeften. Te weinig profetisch-kritisch was tav de politiek en sociale ziekmakende factoren. Het kan te gemakkelijk meegaan met verkeerde systemen en moreel egoïsme. bijzondere autoriteit van de pastor, die weliswaar niet meer institutioneel-hierarchisch is, maar wel functioneel. Maakt dat de pastor het weet als expert. Macht hoeft niet negatief te zijn maar blijft tricky. Systematisch pastoraat Deze benadering is gebaseerd op systeemdenken en gezinstherapie. Bijv. de theorie van Nagy. Systeemtheorie = zaken en personen maken deel uit van een groter geheel. Systemen hebben de neiging om zichzelf in stand te houden en hebben wetmatigheden die niet bepaald worden door kernmerken van onderdelen. Dit heeft gevolgen voor hoe men naar de specifieke onderdelen moet kijken. Theologische legitimatie wordt soms gezocht in het triniteitbegrip, relationaliteit hoort bij het wezen van God. Of in procestheologisch uitgangspunt, verbondenheid van al het bestaande. Centrale thema s: ontwikkeling, beïnvloeding, zelfbepaling De ontwikkeling van systeemtheorie raakte verweven met gezinstherapie en de communicatietheorie. Kernaspecten van systeembenaderingen: - onderlinge relaties of regels sturen alle processen (dus niet indiv. Motieven) - systeem functioneert in totaliteit anders dan de onderdelen. Geen centrale aansturing, maar feedbackpatronen van actie en reactie waardoor een evenwicht ontstaat. E. Friedman = pastor moet geindividueerd zijn Friedman maakt toepassing in pastoraat. De pastor moet ook naar het hele 8

9 systeem kijken. Geindividueerd, in staat om te voorkomen zelf in het systeem te worden opgezogen omdat dat de ongewenste situatie in stand zou houden. Nagy = contextuele pastoraat. Deze legde meer nadruk op het intergenerationele aspect en de ethische dimensie. Therapie in termen van recht; het is een meerzijdige partijdigheid van belang en het onderkennen van schadelijk werkende verplichtingen, zodat de ethische rechtsverhoudingen worden hersteld, oftewel dat mensen in het gezinssysteem elkaar recht doen. (Buber) Twee verschillen met klassiek therapeutische benadering: 1. mens minder als geïsoleerd beschouwd, de mens is meer dan zijn probleem 2. de pastor is minder een expert, het gezin kan zichzelf helpen. 3 e De pastor als metgezel Model gebaseerd op raakvlakken tussen pastoraat en gewone of vriendschappelijke intermenselijke verhoudingen. - evenmenselijk pastoraat - tegenwoordig, pastoraat als presentie Evenmenselijk pastoraat Meer dan bij de andere modellen is er sprake van wederkerigheid en persoonlijke betrokkenheid en verbondenheid. Samen op weg, ontmoeting als corrigering op asymmetrie. De pastor als metgezel is primair degene die het niet weet en niet heeft, maar bereid is bij de ander te zijn. De pastor heeft wel (theologische en psychologische) deskundigheid maar niet over het specifieke leven van een concrete mens. Die heeft dat alleen zelf. De bepalende categorie is dus niet het ambt of het beroep maar de persoon. In de praktijk van de lokale geloofsgemeenschap is dit een essentiële dimensie. De pastor maakt deel uit van het gewone leven dat gedeeld wordt met de gemeenschap. De pastor-mens relatie kent een principiële gelijkwaardigheid in de basis. Zowel de gelijkheid als de ongelijkheid moet worden erkend. Principiële gelijkwaardigheid, functionele asymmetrie. Nadeel zijn mogelijk schadelijke connotaties, zoals seksuele grensoverschrijding. De pastor is altijd verantwoordelijk en moet beschermen ook tegen de relatie zelf. Evenmenselijkheid is dus een kritisch gezichtspunt tegen de ambtelijke of professionele autoriteit, maar omgekeerd beschermt de ambtelijke of professionele autoriteit tegen de risico s van de personalisering en overschrijding van grenzen. De directe collega van de pastor als metgezel is niet de hulpverlener maar de vrijwilliger. De geloofsgemeenschap is de primaire drager van het pastoraat. Machtverhouding van andere modellen is bij evenmenselijk pastoraat anders aanwezig. Afhankelijkheid impliceert altijd bepaalde machtsverhouding. En eenzijdigheid van pastorale relatie betekent ook zekere macht voor pastor. Vraag is hoe de macht wordt ingezet. Macht in evenmenselijk pastoraat: ze heeft ruimte voor de Geest en het vertrouwen op de relatie van de ander met God. De macht is er een voor het beschermen van de gespreksruimte (tijd, plaats, emotioneel, spiritueel). De pastor werkt belangeloos. De gesprekspartner is vrij om keuzes te maken en wanneer hij rekening moet houden met de pastor is de ruimte niet vrij. Gevaar van Parentificatie = gesprekspartner gaat zorgen voor de pastor. De pastor moet in dit model ook bereid zijn om de rollen van de andere modellen (ambt of deskundige) te vullen. Het is een wisselen tussen drie rollen. Pastor is wezenlijk anders dan hulpverlener hoewel er veel overeenkomsten zijn. Pastor heeft meervoudige rol door de focus op verhaal van God en van mensen. (ambtelijk, professioneel, persoonlijk) Methodische uitwerking is lastig, zoals vriendschap methodisch lastig uit te werken is. Pastoraat als presentie Recent ontwikkelt maar de gedachte is veel ouder. Belangrijke voorlopers zijn de apostolaattheologie, de nouvelle theologie en de Urban Mission. - kerkzijn voor anderen - aanwezig zijn waar mensen lijden. - theologisch kernwoord: incarnatie als Gods aanwezigheid. Gods presentie gaat aan de kerk vooraf. - doel is humaniseren van de wereld - doel is helpen ontplooien van mensen Pembroke (2002) = presentie is het hart van pastorale zorg (Marcel en Buber) 9

10 1. Beschikbaarheid: ruimte maken voor de ander in het eigen zelf. 2. Bevestiging: meestrijden met het oog op ontplooiing. Deze twee gaan aan vaardigheden en empathie vooraf. Termen zijn heel persoonlijk en gaan niet op in ambt of beroep. Bij verstoorde vorm van presentie ontstaat schaamte. Onderstreept dat pastorale presentie gaat om fundamenteel persoonlijke relatie die direct identiteit raakt. Onderzoek van Baart: - verhalen van mensen niet lezen als rij problemen. Dit defictmodel beschrijft alleen hun tekort. Mensen zijn niet slechts probleemdragers maar evenmenselijke gesprekspartners. - Pastores niet geïnteresseerd in oplossingen maar in aanwezig zijn bij de ander. Pastoraal handelen is niet instrumenteel, maar communicatief en gratuit tegelijk, dient geen ander doel en heeft geen andere waarde dan wat zich daar lokaal voordoet. - Er wordt niet planmatig en methodisch gewerkt omdat er dan een externe abstractie wordt opgelegd aan de veelkleurige en ongeordende sociale werkelijkheid. - pastorale presentie bestaat erin dat er niet ingezet wordt op interventie en verandering, maar op het aanwezig zijn met de ander en er op die wijze voor de ander zijn. De praktijktheorie van de presentie gaat uit van de volgende basale waarden. Beschikbaarheid Ontvankelijkheid Pastor is werkelijk vrij, geen verborgen agenda. Relatie als waarde in zichzelf. Methodische kenmerken: 1. pastor volgt de gesprekspartner en niet andersom. 2. Integrale benadering ipv specialisering 3. pastor sluit aan bij het geleefde leven en niet bij het bureaucratisch model ervan. 4. centraal staat goede van de gesprekspartner en niet de goede bedoelingen van de pastor. 5. pastor richt zich op mensen die sociaal uitgestoten zijn om duidelijk te maken dat hun bestaan betekenisvol is. Presentiebenadering - basale vooronderstelling, de ander is een redelijk subject. Iemand heeft goede redenen om zo te leven en heeft de competenties die daarvoor nodig zijn. - ambiguïteit van het leven wordt verdisconteerd. - voorrang voor lokale boven algemene - waardigheid en mogelijkheden worden voortdurend gerespecteerd. - evenmenselijke relatie van troost en nabijheid, niet oplossingen Op zoek naar balans: de pastor als tolk en gids Pastoraat speelt zich dus af tussen de drie polen: 1. kerkelijk presentie 2. hulpverlening 3. evenmenselijkheid Zo is de pastor altijd in meer of mindere mate getuige, hulpverlener en metgezel. Tussen de drie extremen vinden we balansmodellen die vaak hermeneutisch worden genoemd. Heiting presenteerde een bipolair model, waarbij twee brandpunten (Godsverhaal/mensverhaal) plaats hebben in een eclipse. In het kerygmatisch pastoraat staat de inhoud centraal In het therapeutische/medemenselijke pastoraat staat de de vorm/relatie centraal Hermeutisch model probeert beide met elkaar te verbinden. Hermeneutisch pastoraat Elk mens ontwikkelt een levensverhaal over zichzelf waarin alle ervaringen zinvol geïnterpreteerd worden. Volgens Gerkin heeft pastoraat als doel om mensen bij te staan om wat hen overkomt te interpreteren en te herinterpreteren. De horizonten van de christelijke visie en het sociaal-wetenschappelijk onderzoek moet versmelten. Beide horizonten veranderen. De hermeneutische taak van de pastor reikt dus verder dan alleen het pastoraal verstaan in strikte zin: - leren verstaan van wat mensen nu ervaren - plaatsen van die ervaringen in het licht van wat mensen vroeger hebben meegemaakt zoals dat overgeleverd is in de traditie. Dit hermeneutisch proces kan zich op allerlei manieren en niveau s binnen het pastoraal handelen afspelen: in liturgische vieringen, in preken, in onderricht, in vorming en in een pastoraal gesprek.. Vaak wordt verwezen naar het verhaal van de Emmaüsgangers. (Baumgartner) 10

11 1. Koinonia: meegaan met de reizigers 2. Diakonia: wat betekent het na de bereidheid om op weg te gaan. 3. Martyria: het onsluiten van de schriften 4. Leiturgia: het delen van het brood. De pastor is dan tolk en gids. Tolk: Gids: bijdragen aan zelfverstaan. Tweetalig zijn: psychologie en theologie. traditie doorgeven. Werkt als getuige, maar minder autoritair. Toch zijn er ook hermeneutische modellen die meer neigen naar het therapeutische: Mens is een levend document. Dat moet je zorgvuldig lezen. Wanneer het verhaal stokt, kan de pastor helpen om nieuwe openingen te vinden. De theologische achtergrond van het hermeutische model kan gevonden worden bij Schleiermacher, die het theologische programma in verband bracht met de menselijke situatie en ervaring. Daarvoor was een herinterpretatie nodig van de christelijke traditie. Kernmerkend bij deze houding is openheid voor andere gedachtewerelden, zonder daarbij de verbondenheid met de eigen traditie te vergeten. Verder Pannenberg, Moltmann en Schillebeeckx, die het menselijk bestaan ingebed zien in historische verbanden. Voor het theologisch fundament wordt vaak ingezet bij de pneumatologie, waar immers de menselijke inzet en goddelijk handelen elkaar niet uitsluiten, maar veronderstellen. Kritiek: - hermeneutisch model is te harmonieus en verdisconteert te weinig dat er sprake is van machtsverhouding en strijdende waarden. Aanvulling van empowerment: gesprekspartner bekrachtigen zodat iemand verder kan komen. Hoofdstuk 4 - Narratief pastoraat Concretisering van hermeneutische benadering. Verhalen van mensen, verhalen van God Pastoraat wordt gekenmerkt door een dubbele optiek: focus op het verhaal van God en focus op het verhaal van mensen. Deze dubbelfocus is niet een tegenstelling. Ganzevoort vindt dat ze niet tegen elkaar mogen worden uitgespeeld. Henning Luther (1992): een niet-metafysische, dialectische weg. Er is maar één wereld, maar als gelovigen beperken we ons niet tot dat wat is, maar zoeken we naar dat wat in deze werkelijkheid boven zich uitwijst. Nadruk op het verwijzende plaatst het religieuze in de impliciete samenhangen tussen religie en levensverhaal. Lester (1995): ook wijzen op samenhang tussen verhaal van God en mens. Inzet bij betekenis van temporaliteit in het menselijk bestaan, vraagt aandacht voor de toekomst. Openheid voor de toekomst vormt de basis voor betekenisontsluiting of openbaring, die in ons leven betekenis kan krijgen. De mens kan dus gezien worden als iemand die antwoordt op dat wat op haar of hem afkomt, en zo in relatie staat tot de ander en tot de Ander. Het verhaal van God met mensen is daarmee een uitdaging om hetzelfde leven, dezelfde leefwereld, in een ander perspectief te zien, een verwijzing naar het symbolische, metaforische, anders kunnen zijn van de werkelijkheid. Achtergronden Door bestudering van hermeneutisch-filosofische literatuur en sociaal-wetenschappelijke literatuur. Hermeneutiek (zie reformatorische wijsbegeerte en filosofische hermeneutiek) Hermeneutiek = theorie van interpretatie, van oorsprong uitlegkunde. Schleiermacher = het tot verstaan komen. niet objectief begrijpen proces van ontmoeten. Lezer en de tekst interpreteren elkaar. Geschiedenis Schleiermacher: inleven in situatie van de schrijver. Tekst blijft norm voor uitleg. Daarnaast kan particulier divinatorisch moment hebben voor lezer. Verstaan: wanneer lezer met schrijver deel krijgt aan onderwerp de tekst. Subjectieve verstaan wordt een grond-voorwaarde Dilthey: Verstehen = taal van geesteswetenschappen is gebaseerd op betekenis (itt taal van natuurwetensch, kracht en macht) 11 van voor goede tekstverklaring.

12 Verstaan: nauw verbonden met historische bewustzijn, menselijke ervaring is historisch en contextueel bepaald. Ook de geschiedenis van het verstaansproces zijn. kan object Gadamer: voorverstaan/vooroordeel= lezer verwacht zin en betekenis. Basis hermeneutiek zit dus in taal. Verstaan: veronderstelt horizontversmelting van lezerscontext en tekstcontext Ricoeur: teksten zijn taaluitingen gericht op het geven van betekenis. Naast toeëigening is distantiatie nodig. Tekst is niet op voorhand waar. Zo kan de tekst ontsloten worden voor de toekomst. Verbinding van begrijpen uit geesteswetensch en verklaren van natuurwetensch. Het gaat bij hermeneutiek niet alleen om taal maar ook om betekenisvolle handelingen. Er ontwikkelt een wirkungsgeschichte van de tekst op. Overgeleverde teksten roepen tot handelingen op Handelingen zijn uitingen van iets innerlijks. Ook symbolische en poëtische taal heeft waarde, zij geeft een letterlijke beschrijving binnen menselijke geconditioneerdheid verbeeldende mogelijkheden, zij kan ook versluierend werken. Historische verhalen, maar ook het verhaal over mijzelf bestaan enerzijds uit fictie, anderszijds uit het verslag van ware gebeurtenissen. Zo brengt de mens structuur en samenhang in ervaring aan. Op basis van nieuwe ervaringen kan dit steeds weer gewijzigd worden. ( vv pag. 104 en 105) Wij plaatsen wat ons overkomt in een kader dat hoe dan ook betekenis geeft aan ons gemeenschappelijk en persoonlijk leven. De bouwstenen komen uit de cultuur. Het wordt ons narratief voorgeleefd, maar ook meer discursief in scholing overgedragen. Zo geven we antwoord op vragen. De relatie tussen (levens)verhaal en werkelijkheid kent volgens Ricoeur drie momenten: - prefiguratie (wereld van auteur) -configuratie (de wereld van binnen de tekst) -refiguratie (wereld die het narratief bij de lezer oproept) Door een plot en verhaal elementen wordt een verhaal gemaakt waarin samenhang zit. Voor het pastoraat is het van belang oog te hebben voor de menselijke behoefte van samenhang in het levensverhaal en het aanreiken van de daartoe vereiste bouwstenen vanuit de traditie waarin men staat. Het gaat niet om herhalen, maar om het in concrete en nieuwe situaties re-actualiseren van de werkelijkheid die door oude verhalen wordt opgeroepen. Volgens Ganzevoort verstijgt dit narratief hermeneutische model de eenzijdigheden van de andere pastorale modellen. Kort: hermeneutiek was eerst de regels voor taalkundige uitleg van de Bijbel. Daarna ging het om de betekenissen van de tekst. Vervolgens om wat de teksten oproepen. Het begrip hermeneutiek verschoof van de uitleg van teksten tot het verstaan van het bestaan (existentiële hermeneutiek). Kennis is geconstrueerd Het eerste uitgangspunt van een narratieve ervaring: - kennis is altijd geconstrueerde kennis. Er is geen objectieve kennis van de werkelijkheid. Het is interpreteren van wat zich aan ons voordoet. Wordt bepaald door interpretatietraditie waarin we staan. De alledaagse werkelijkheid wordt verstaan als een geordende werkelijkheid. Taal verzorgt de noodzakelijke objectivering en orde. Het ontwikkelen en overdragen van kennis vindt plaats langs de weg van externaliseren, objectiveren en internaliseren. Eerste dimensie: betekenis geven aan de buitenwereld. Tweede dimensie: betekenis objectiveren als werkelijkheid buiten de mens. Is geen menselijke constructie. Derde dimensie: door internalisering bepaald de werkelijkheid het bewustzijn. Kelly: Personal Construct Theorie. Leven is werkelijk, maar de mens construeert betekenis. Mens ziet wereld door zelf ontworpen transparante sjablonen. Die worden aangepast aan de feiten. Gaat door trial and error. Toegepast op narratieve benadering. Werkelijkheid zelf heeft geen narratieve vorm maar onze ervaring wel (Crites). Naast narratieve ook paradigmatische, logico-argumentatieve. Narratief: symbolisch systeem van betekenisverlening. Ervaring gronden in tijd en plaats. Paradigmatisch: formeel mathematisch systeem van beschrijven en verklaren. Constructie in abstracties. In pastoraat komt vooral verhalende modus voor. Belang van verhalen: - venster op de verteller niet perse op de wereld waarover hij vertelt. - performatieve intentie, ze willen iets teweeg brengen. Een werkelijkheid scheppen, veranderen, afbreken. - maken deel uit van een communicatief proces. Dit houdt ons misschien nog wel meer bezig dan inhoud. - ook voor God-mens verkeer. Objectieve kennis van God bestaat niet. Onze kennis is geconstrueerd en heeft vorm van verhalen met performatieve werking. 12

13 Gergen: sociaal constructivisme = richt zich op processen waarmee mensen beschrijven, verklaren of omgaan met de wereld waarin ze leven. 1. Betekenis die we aan onze waarneming geven vloeit niet voort uit werkelijkheid zelf. 2. Termen zijn sociale artefacten, producten van historisch gesitueerde uitwisselingen tussen mensen 3. Validiteit van bepaalde vorm van verstaan is afhankelijk van sociale processen en niet van empirie 4. Vormen van onderhandeld verstaan zijn van kritische betekenis in sociale leven. Gergen kiest voor dialogische betekenis. Alleen in relatie en door interactie hebben individuele uitingen betekenis. Constructie van kennis vindt plaats in relationele verbanden. Het publiek heeft grote invloed op het verhaal dat verteld kan worden. Relationele kennis sluit aan bij religieuze traditie. Yadah = kennen, liefdesbetrekking. Werkelijk kennen is een vorm van verbonden zijn. Betekenissen en waarheden worden in ontmoeting geboren, veranderd en toepasbaar gemaakt. Binnen de pastorale relatie gebeurd dat onder meer door fragmenten van verhalen te verbinden met elkaar en met fragmenten van verhalen van God. Zo wordt de draagkracht van het verhaal vergroot en de betekenis verdiept. Identiteit is narratief Als onze kennis geconstrueerde kennis is, dan heeft dat ook consequenties voor ons denken over identiteit. Ricoeur: alleen via narratieve weg kunnen we onze identiteit aan het licht brengen. Ons leven wordt bepaald omdat we in de tijd leven. Er is niet een onveranderlijk iets in ons wat ons bepaald. Wie we zijn komen we op het spoor door het vertellen van ons levensverhaal. Zo brengen we samenhang aan tussen gebeurtenissen die ons overkomen. Identiteit is steeds in de maak, er is een blijvendheid in de tijd, het spoor dat ik achterlaat, dat mijn karakter vormt. Memete = hetzelfde zijn in de tijd Ipseite = ikzelf construeer het verhaal en geef op die manier vorm aan mijn leven, laat zien wie ik ben. Ik ben het die vertelt en in mijn verhaal liggen ook de uitdaging hoe het verder kan en moet. Uniciteit. Narratieve identiteit = dynamische, open identiteit die nooit vastligt. Identiteit is een geconstrueerde identiteit. Het verhaal kent steeds nieuwe wendingen. Het narratief geconstrueerde zelf is geordend door de dimensies van tijd en plaats (ruimte). Hermans: Meerstemmig zelf = mensen kunnen verschillende posities innemen. De pastorale betekenis van meerstemmigheid is dat er niet één juiste manier van geloven is, maar dat mensen verschillende mogelijkheden hebben om met zichzelf, anderen of God om te gaan. De relatie met God kan in verschillende omstandigheden, verschillende gestalten aannemen. De therapeutische waarde van narrativiteit Narrativiteit heeft een functie als het over identiteit gaat. Het heeft ook therapeutisch potentiëel. Mensen doen en zeggen dingen om verantwoordelijkheid te nemen of te ontlopen. Het doel van therapie is het scheppen of versterken van (levens)verhalen waarin mensen ook daadwerkelijk kunnen leven. Het doel van narratieve therapie is het voeren van een zinvolle conversatie. Omdat verwacht wordt dat daardoor de narratieve competentie en dus het vermogen om het eigen leven vorm te geven toeneemt. Het gaat niet zozeer om het specifieke verhaal maar om het verhaal in relatie met andere verhalen. Type verhalen: 1. syntagmatisch = samenhang binnen de verhalen bijv. canonieke verhalen, voorbeeld die modellerend of validerend werken. 2. paradigmatisch = alternatieve verhalen, die aangeven hoe de cliënt het zou willen. Theologische onderbouwing Ervaring en openbaring Schleiermacher fundeerde geloof in de ervaring van mensen. Barth fundeerde geloof in God, die zich openbaarde. De verhouding is lastig. Uitgangspunt in openbaring doet te kort aan ervaring, uitgangspunt in ervaring doet tekort aan het eigen van pastoraat. Met de opkomst van pastoral counseling kwam menselijke ervaring opnieuw in het vizier. Ganzevoort stelt dat narratieve aanpak het probleem kan overstijgen. Ervaring is een proces van onze ontdekkende omgang met de werkelijkheid (Stoker). Er zijn verschillende typen ervaring: wetenschappelijk, esthetisch, religieus. Verschillen hebben hun goed recht. Op narratieve wijze kan God goed ter sprake gebracht worden. We doen ervaringen op die onze eigen gerichtheid op de werkelijkheid te 13

14 boven gaan. Dit noemen we in niet-theologische taal openbaring. Dit soort ervaringen worden niet conceptueel verwoord, maar in verhalen. De bijbel staat vol met verhalen. In het pastoraat gaat het erom dat mensen de gelegenheid en mogelijkheid krijgen hun levensverhaal en de daarin vervatte identiteit te plaatsen binnen die christelijke levenstraditie zodat ze openbarend wordt voor hun eigen leven, een nieuw zicht daarop geeft en hen openhoudt voor de toekomst. Een ervaring met de ervaring. Pneumatologie Barthiaanse theologie die opkomt voor het objectief spreken van God zoekt de basis in de christologie. God kunnen we leren kennen in Jezus; het eigen karakter van een pastoraal gesprek moet blijken uit een expliciete verwijzing naar het Woord van God. Ook het therapeutisch pastoraat is hierop gebaseerd, omdat hier de verbondenheid tussen God en mens wordt benadrukt als uitgedrukt in de mens Jezus. Van Ruler kritiseert. Het gaat God om het menselijke, dat was het doel van de schepping. De Heilige Geest is dus van belang. Die brengt immers de schepping tot voltooiing. Zo kwam er ruimte voor psychologische theorieën in het pastoraat, omdat de Geest niet alleen werkt in theologie, maar ook in andere wetenschappen. Het centrale motief van christologie is plaatsvervanging en van pneumatologie inwerking. Bij dat laatste is een open en flexibele visie op het pastorale gesprek mogelijk. De gelijkenis als model De narratieve benadering in de PT is goed te verbinden met de gelijkenis als model voor het pastorale handelen. Steeds weer blijken mensen geïnspireerd door bijvoorbeeld het verhaal van de verloren zoon. De gelijkenis is een bij uitstek narratieve figuur waarin de werkelijkheid zoals die verbonden wordt met het mogelijk anders zijn van die werkelijkheid (het koninkrijk Gods). Door de metafoor heeft de gelijkenis kracht om de werkelijkheid te veranderen. Elementen in proces: 1. herkenning: het verhaal gaat over gewone mensen en alledaagse gebeurtenissen 2. vervreemding: maar er is ook iets ongewoons, iets destabiliserend dat confronteert. 3. ontsluiting: in het vervreemdende kan het vreemde koninkrijk Gods herkenbaar worden 4. antwoord: gevolg is een oproep om kleur te bekennen. De structuur van de gelijkenis is te herkennen in de pastorale ontmoeting. Alledaagse verhalen bevatten fragmenten die verwijzen naar andere verhalen. Dit syntagmatisch en paradigmatisch verband bepaald hoe het verhaal verstaan moet worden. De vervreemding vindt vooral plaats waar ervaringen die positief of negatief het alledaagse overstijgen. In de voortdurende cirkelgang van de verhalen en Gods verhaal beweegt zich het pastoraat. Pastoraat is nooit af, geen gesloten cirkel. Tussen ontsluiting en antwoord zit een ruimte die zich in het geheim afspeelt. Een keuze/gods wind die waait waarheen hij wil. Het is meer dan één cirkel, want er is ontwikkeling en groei. (afbeelding pagina 124. De vier elementen staan in een cirkel met een opening tussen ontsluiting en antwoord. Cirkel staat in een rechthoek, bovenkant is verhaal van God, onderkant is verhaal van mensen. De ene cirkel verwijst naar een reeks overlappende cirkels rechts.) De gelijkenis en de pastorale modellen Voor andere modellen geldt dat ze niet de hele hermeneutische cirkel doorlopen. Kerygmatisch model: diastase Therapeutisch model: congruentie In het kerugmatische model valt vooral de herkenning buiten het kader. In het therapeutische model valt vooral de ontsluiting erbuiten. In het hermeneutisch model zijn beide opgenomen. Probleem hier kan zijn dat het niet heel concreet ingevuld is. Deel 2: Methoden Hoofdstuk 5 Het gesprek Gespreksvoering Aanloop Beiden hebben verwachtingen, door voorgaande ervaringen. Welke zaken horen allemaal bij de voorbereiding/aanloop? 1 e Overdracht: - pastor moet rekening houden met voorgeschiedenis. - pastor heeft verwachtingen. - transferentie = overdracht en tegenoverdracht. Bewust worden gemaakt. - spirituele voorbereiding van pastor, in gebed openheid (anders stuur je al inhoudelijk). 14

15 2 e Informatie en ambtsgeheim Voorogen stellen wie ander is. Eerdere gesprekken in herinnering halen. Eerst bijpraten (kan een hoop verandert en gebeurt zijn). Bij de ander aansluiten. Ambtsgeheim, alleen in uitzondering delen (bij gevaarlijke dingen.) 3 e Praktische zaken. Moment en tijd van afspraak. Uur. Ruimte, de ander moet zich vrij voelen, en beschermd. Inrichting ( graden stoelopstelling). Opening Uitspreken van dankbaarheid voor vertrouwen. Koetjes en kalfjes. Gesprekspartner kan zo initiatief nemen. Houding van het niet-weten. Niet dwingend. Open vragen. Pastorale vrijmoedigheid. Voorzichtigheid maar geen aarzeling. Geborgenheid koesteren en niet forceren. De kern van het gesprek Letten op accenten in koetjes en kalfjes. Pastor moet ruimte scheppen tot ontmoeting. Diagnostiek: er komt steeds meer aandacht voor pastorale diagnostiek. Hoe beoordeelt een pastor wat in een concrete situatie gewenst is. Verschillende niveaus: - historisch-biografisch - medisch-klinisch - Theologisch - structureel-ontwikkelingspsychologische - holistisch Belangrijk is adequaat registreren en interpreteren van signalen. Signalen oppikken, maar terughouden zijn om conclusies uit te trekken. Komen tot vermoedens, hypothesen en vragen. Deze signalen kunnen helpen om richting aan het gesprek te geven. Algemene hoofdzaak v/h gesprek heeft met het verhaal van mensen en God te maken. Het gaat vaak om trage vragen naar zin en betekenis. Religieuze dimensie is belangrijk. Niet alle verwachtingen zijn hetzelfde (niet altijd überreligieus bijv.). Gebruikte taal afstemmen op gesprekspartner. Soms juist niet geheel aan de verwachtingen voldoen -> anders niets nieuws. Wel uitkijken voor fixatie op een bepaald probleem. Totaalverhaal moet bekend blijven -> probleem objectiveren. Dereflectie-> aandacht afleiden van het probleem kan heilzaam zijn. Fixatie kan in pastoraat juist voorkomen worden door het verhaal van God, andere manieren om tegen eigen verhaal aan te kijken -> vervreemding en onthulling. Ook aandacht geven aan positieve kant van geloven. Om tot de kern te komen, is het in elk geval goed om in te zien dat het gesprek zich op verschillende niveaus kan bevinden. Eerst feiten en overtuigingen, dan emoties, daarna spiritualiteit of existentiële betekenissen. Niet te snel afdalen. Afronding Vuistregel, een gesprek is pas afgelopen als de gesprekspartner dat vind. Vragen of er nog iets wat de gesprekspartner wil zeggen. Wat werkelijk van belang is gebeurt vaak op het eind (bij de kapstok met jas aan ) Ook de vraag of er een vervolg moet zijn. Of er iets gerapporteerd moet worden: wel terughoudend hoor! Afsluiting met bijbel en gebed kan niet altijd. Vaardigheden Niet-selectieve vaardigheden: gesprekspartner volgen en ondersteunen, luisteren en stimuleren. (verbaal en non-verbaal, tussenwerpsels, stiltes) Selectieve vaardigheden: interventies, parafraseren van de inhoud, onder woorden brengen van gevoelens van de ander, concretiseren, samenvatten. Regulerende vaardigheden: Inhoudelijke vaardigheden: religieuze vaardigheden. bewaken, terugkoppelen, verduidelijken, afsluiten. informatie, leggen van verbanden, interpreteren. Wel riskant! Confronteren. Positief heretiketteren Ook metaforische en Gespreksstijlen 1. Normatief Uitgangspunt is de eigen overtuiging van de pastor. Ook het geloof van de pastor wordt ingebracht. Persoonlijke authenticiteit. Valkuil autoritair. 15

16 2. Logisch-inhoudelijk Argumenten en inhouden, Bijbels of psychologisch. Richt zich op cognitief niveau. Voordeel zakelijk en inhoudelijk-relationeel. Valkuil objectiveren. 3. Enthousiasmerend. Gezamenlijkheid, gedeeld geloof, ontmoeting. Motiverend. Valkuil soms over de hoofden heen. 4. Relationeel Gesprekspartner staat centraal. Voordeel: diepgaand en langdurig contact, heel begripvol. Valkuil: eigen visie pastor uit beeld en onpersoonlijk, geen stuur op het gesprek en dus geen nieuwe inzichten. Eenzijdige stijlen, maar in wisselwerking bruikbaar -> schema op blz Normatief --relationeel is op as van relatie Logisch-inhoudelijk -- enthousiasmerend is op as van inhoud Boven / \ Normatief Enthousiasmerend Sturend < X > steunend Logisch-inhoudelijk Relationeel \ / Naast Gespreksstrategie Korte gesprekken Heel belangrijk. Aantal zaken voor nodig: pastor blijft bij het hier en nu. Zo dicht mogelijk bij de hulpvraag blijven. Vragen die helpen doel van gesprekspartner helder te krijgen. De pastor is er op uit met zo min mogelijk interactie de gesprekspartner te stimuleren zelf een weg vooruit te vinden Gespreksreeksen Kern is thema en doel. Vaak 5 gesprekken. Demoralisering doorbreken, gesprekspartner zelf laten nadenken. Op welke wijze is het verhaal gestagneerd. Wat zijn de verhalen van het verleden die hierin meespelen? Wat is de gevreesde en wat de gehoopte toekomst? Wat is een haalbaar doel in de richting van de gehoopte toekomst en welke stappen kunnen daartoe gezet worden? Wat heeft deze reeks opgeleerd en welk vervolg is er mogelijk. Doorverwijzen: inzicht hebben in hulpaanbod eigen regio. Opbouwen van contacten. Zelfbewustzijn van pastorale mogelijkheden. Rond verwijzing ook gevoelens van afwijzing. Werken met vrijwilligers: sterke theologische onderbouwing, ambt aller gelovigen. (drie tradities (blz. 155)). Hoofdstuk 6 Verhalen begrijpen Dit hoofdstuk is lastig samen te vatten, omdat het gaat over een gesprek. Hieronder een korte weergave van de hoofdpunten. Hoofdstuk presenteert narratief model met 6 dimensies van levensverhalen: 1. Structuur: tijd- en ruimtekader waar gebeurtenissen in geplaatst worden 2. Perspectief: verteller 3. Rolverdeling: verschillende karakters definiëren de identiteit van verteller 4. Toon: verbinding met emoties en lichamelijkheid 5. Relationele positionering: tot stand brengen van relatie met toehoorder 6. Legitimatie voor publiek: Narratieve gestalte = verhaalachtige structuur. Verteller ervaart en verstaat vanuit eigen perspectief het leven. Aanbrengen van rolverdeling. Positioneert zich in relaties. Verantwoord zich aan publiek. Dit model is theoretische lens. Het systematiseert en structureert en zorgt voor meer variatie in de pastorale interactie. Zes punten zijn meetpunten die pastor gebruikt in duiding en diagnose. Voorbeeld van niet erg geslaagd pastoraat gesprek. Op verzoek van de vrouw gaat een echtpaar scheiden. Pastor komt bij de man op bezoek. Vervolgens wordt daar op ingegaan met bovenstaande termen. 16

17 Vertelling: eerst wordt gekeken naar de vier fasen van de gelijkenis. Er is wel herkenning en vervreemding, maar geen onthulling en al helemaal geen ontsluiting. 1. Structuur - Tijdsorde Intern tijdspatroon, de delen van het verhaal zijn met elkaar verbonden. Extern tijdspatroon, verbinding aan het heden, maar ook aan het verleden en de toekomst. De volgorde die in het verhaal wordt gekozen, creëert een eigen tijd, die meer of minder kan overeenstemming met de belevingstijd van de toehoorder. Ruimte: verschillende ik-posities in een verhaal. - Ordeningen en verbindingen kunnen ook met betekenissen worden geladen, oorzaak-gevolgverbindingen. Contrasten en thematisch. De verteller construeert een zodanige ordening en betekenis dat het verhaal als totaal een bepaalde zin krijgt. - Eindpunt. Ook van betekenis omdat de verteller daarheen werkt. In pastorale zin is het nu de vraag hoe in de structuur al dan niet een verbinding met het verhaal van God zichtbaar wordt. Centrale vragen zijn dan ook wat de ontsluitende momenten zouden kunnen zijn in het verhaal en welk antwoord daarbij mogelijk is. De theologische betekenis van het aspect van structuur heeft te maken met de fundamentele vraag naar zin en samenhang. Hoop en verlangen zijn fundamenteel theologische tijdscategorieën in de verhalen van gesprekspartners. 2. Perspectief In de narratieve benadering wordt perspectief positief gewaardeerd. Gevraagd wordt hoe de betrokkenen vanuit het eigen perspectief et verhaal construeren, waarom ze dat zo doen en wat ze met die constructie willen bereiken. Versmelting van horizontenperspectief is niet alleen het punt van waaruit de verteller opereert, maar ook de reikwijdte van zijn of haar blik. Bredere context. Blabla Niet elk verhaal is accepteerbaar. Theologische betekenis perspectief van beide (God en mens) moet serieus genomen worden. 3. Rolverdeling De verteller kent zich een bepaalde rol toe in relatie tot andere actoren in het verhaal. (mensen, gebeurtenissen, God) Onderscheid tussen I en Me (Mead). Het ik vertelt het verhaal over het mij onder andere met behulp van categorieën en modellen (en rollen). Een rolverdeling die zich beperkt tot het nastreven van memeté (eerder hoofdstuk) heeft de neiging tot verstarring. Wanneer er ook ruimte is voor ipséité worden verandering en ontwikkeling mogelijk. Pastoraal gezien is van belang welke rol God speelt in het verhaal. (gebedsverhoring, teleurstelling, leiding van God, ontbreken van goddelijk ingrijpen). Theologisch gezien moet de dubbele focus benadrukt worden, de mens geeft God een rol in het verhaal. Maar God kan de mens ook een rol toekennen. Het geloof is als een rollenspel waarin de rol van mensen en de rol van God op elkaar afgestemd moeten worden. Als de rollen verdeeld worden op een manier die de pastor of andere personen niet zien, is het soms zinvol om de directe confrontatie aangegaan worden. Confrontatie dient te zijn ingebed in vertrouwen, tegenspraak in empathie. Zie blz. 173 bovenaan voor nog meer tips. 4. Toon Kort: onderscheidt drie aspecten 1. Selectie van het te vertellen materiaal 2. Taal 3. Houding, fysiek en emotioneel-intellectueel. De houding staat centraal. Samen met de plot bepaalt het toon het genre. Comedy: lenteverhaal, de held/buitenstaander overwint altijd (vaak icm meisje) Romantische films: ontmoeting, probleem, oplossing Romance: zomerverhaal, held is vertegenwoordiger van de samenleving. Confrontatie met vijand die rust en harmonie bedreigt. Held overwint die vijand. Tragedie: herfstverhalen. Loopt niet goed af met de hoofdpersonen. Ironie: winterverhaal, nacht. Absurde verhalen, wanhoop, leegte en zinloosheid. Film noir. In deze vier genres leven we ons eigen leven, schrijven w ons eigen verhaal. Narrativiteit kan niet worden beperkt tot de cognitieve dimensie, maar heeft alles te maken met emoties, lichamelijkheid en gedrag. De verhouding en wisselwerking tussen lichaam en verhaal, tussen emoties en cognities is een buitengewoon complexe zaak. Het lichaam fungeert ten opzichte van de verhalen semiautonoom. Ik snap pag. 175 niet echt. 17

18 Betekenissen in het lichaam en de emoties kunnen ook getransponeerd en uitgeleefd worden (enactment). De vraag naar emotie en enactment geldt zeker ook in het raakvlak met het verhaal van God, en wordt dan concreet in de religieuze ervaring. 5. Positionering in relaties Het doel van verhalen, of ze nu verteld worden of belichaamd en uitgespeeld, is het tot stand brengen, in stand houden, veranderen of beëindigen van relaties. Naast de rolverdeling die binnen de verhalen wordt geconstrueerd, neemt de verteller met behulp van verhalen een rol in de relaties aan. De pastor en de gesprekspartner zijn gedurende het hele gesprek, maar vooral in de beginfase, bezig zichzelf en de ander te positioneren. Ook in de relatie God en mens is er ook onderhandeling over de posities in de relatie. In relaties kunnen discrepanties ontstaan, ook in die met God. De vraag is hoe we als pastor/voorganger ruimere relatiemogelijkheden met God kunnen faciliteren. Bij de positionering in relaties gaat het om de vraag hoe de gesprekspartner en de pastor zichzelf in de interactie plaatsen, en hoe ze daarin de verhalen gebruiken. De wijze waarop de pastor zich opstelt in de relatie heeft directe consequenties voor de opstelling die zijn hof haar gesprekspartner kan kiezen. De interventies zijn vaak niet primair verbaal. 6. Publiek De eerste functie van het publiek is dat het de auteur aanspreekt. Hierop antwoordt de auteur en verantwoordt hij zich. De mens wordt aangesproken, al vanaf zijn/haar geboorte. Het aangesproken zijn nodigt uit tot het antwoord. Door het publiek wordt de auteur beoordeeld op plausibiliteit en legitimiteit. De samenstelling van het publiek bepaald dan ook mede de aard van de verantwoording, dat kan ook helemaal misgaan. God spreekt mensen aan, maar omgekeerd spreken mensen God aan en zoeken zijn antwoord in teksten e.d.. Doel van verandering kan zijn de dominantie van bepaalde personen in het publiek te verminderen, en anderen een centraler plaats te geven. Hoofdstuk 7 Werken met verhalen Het levensverhaal is de basisstructuur van ons leven. Als we tegen grenzen aanlopen ontstaan narratieve kloven. Die vragen aandacht en zorg. Narratieve proces komt op gang: laten klinken van het vastgelopen verhaal, inbedding van verhaal in totale biografie, hoe is toekomstverhaal verduisterd, kijken naar herstructuering Donders: narratieve reconstructie Bij ingrijpende gebeurtenissen staat de continuïteit op het spel. Behoefte aan herschrijven van verhaal. Daarbij is verandering binnen de kaders onvoldoende, kaders zelf staan namelijk ter discussie. Een vastgelopen verhaal Voorbeeld van Marianne in het boek. Geweld en seksuele intimidatie, komt bij evangeliegemeente waar bevrijdingspastoraat wordt toegepast. Helpt even, depressie blijft. Trouwt met gemeentelid, schuldgevoelens blijven, weer gebedsteam voor bevrijding van demonen. Uiteindelijk opname in inrichting. Marianne is in haar afwisselend zelf verantwoordelijk of speelveld van een kosmische strijd. Verzadigd van problemen en een ingestorte wereld. Ze heeft geen zinvol verhaal om in te wonen. Veel relaties spelen een rol in haar leven, ouders, man, kerk, hulpverleners. Pastor: Anamnese = haar verhaal moet gehoord worden zodat ze zich verstaand voelt. In pastoraat verbonden aan eucharistie. Het is pijnlijke en dankbare gedenken van het leven en het lijden van Christus. Het pijnlijke verhaal van gesprekspartner opnieuw horen en beleven. In dit geval lastig omdat Marianne elke pastor opneemt maar ook beschaamt is in vertrouwen. Daarom eerst vertrouwensbasis creëren. Beschikbaar, trouw, luisteren. Voor ontwikkelen van vertrouwen moet tijd en ruimte beschermt worden. Een terreurvrije ruimte dus. Veiligheid is van belang bij geweld- en onderdrukkingservaringen. Bij probleemverhalen helpt het als pastor zich niet afvraagt of het klopt. Maar welke positieve betekenis heeft het voor de ander gehad om verhaal zo te vertellen? Strategieën zijn namelijk bij probleemverhalen disfunctioneel. In termen van systeembenaderingen is Marianne de geidentificeerde patient. In familiesysteem is iets structureel mis. Druk is zo groot dat een lid gaat lekken wordt dan de zondebok. Als mensen weten waar hun verhaal stagneert en hoe dat omgevormd moet worden zoeken ze geen hulp. Vandaar dat veel verhalen niet op een nette manier op tafel komen. Oude verhalen Andere verhalen van de omgeving, van de traditie, van persoon zelf. Oude verhalen vormen narratief fundament voor verhalen van heden. Ze zijn bouwstenen, spelen rol in identiteitsvorming. Verhalen van verleden zijn net zo meerduidig als verhalen van het heden. Oude verhalen worden juist schadelijk als ze onveranderlijk en noodzakelijk worden gezien. Vanzelfsprekendheden ontnemen namelijk speelruimte. 18

19 Van belang is de relatie tussen de episodes en de mate waarin iemand auteursrecht ontwikkeld heeft op zijn verhaal. Heeft hij de durf om zelf een perspectief in te nemen? Oude verhalen gaan niet alleen over episoden uit persoonlijke verhaal. Ook collectieve verhalen van samenleving en familie spelen mee. Abbott: masterplots = kenmerkende verhaalmodellen van een cultuur. Bijv. american dream of Assepoester. Ganzevoort pleit voor term canonieke verhalen = door cultuur erkent als legitieme verhalen. Verder nog religieuze verhalen. Minder makkelijk aan te passen omdat er goddelijk gezag in zit. Herstructureren van verhalen mbv reframing Reframing = gebeurtenis in ander kader zetten dat meer recht doet aan concrete feiten van de gebeurtenis. Zo krijgt het andere betekenis. Voorbeeld: vrouw met godsbeeld van oordeel en afwijzing. Pastor liet haar zoeken naar positieve godservaringen. Aan hand van Elia die na overweldigende godsverschijningen ook God ervoer in de stilte. Stem van machtige God verdween niet maar kwam in marge. Reconstructie van de pastor hield hierbij in: - Macht van oude godsbeeld erkennen - Bijbelse basis geven aan tegenstrijdige stemmen - Strijd gewonnen door strijd niet langer aan te gaan - Ruimte voor positieve ervaringen - Religieuze autonomie zozeer versterkt dat oude godsbeeld zijn kracht verloor In charismatisch innerlijk pastoraat genoemd: niet feiten uit verleden wijzigen maar betekenissen en vooronderstellingen die heden negatief beïnvloeden. Verhalen van de toekomst Weinig therapeutische benaderingen die zich met toekomst bezig houden. Vaak gericht op verleden en heden. In pastorale zorg is toekomst juist centraal door focus op geestelijk leven. Lester: over betekenis van toekomstverhalen in pastoraat. Belang van tijdsdimensie. Drie tijdsdimensies staan voor drie aspecten van menselijk leven (Kierkegaard) - Verleden, reeds bepaalde werkelijkheid, afhankelijkheid van God, vroegere keuzes, specifieke gegevens van ons bestaan - Toekomst, vermogen tot verandering en ontwikkeling, zelf-worden - Heden, vrijheid van balans tussen verleden en toekomst (niet deterministisch) Verleden en toekomst komen in het heden samen. Toekomstverhalen hebben in theologische zin te maken met hoop. Alledaagse hoop, eindige hoop en transeindige hoop. Transeindige hoop = niet gebonden aan object (zoals bij alledaagse en eindige hoop). Hoop gaat over in transcendentie-ervaring en ontvankelijkheid. Bijv. God antwoordt soms anders dan wij hebben gebeden. Bonhoeffer: God vervult niet al onze wensen maar wel al zijn beloften. Bij hopeloosheid is het van belang om nieuwe toekomstbeelden te ontwikkelen. Verbeelding speelt een rol. Dmv scenarioschrijven, mensen maken expliciet wat impliciet al een rol speelt. Andere vorm is wonderverhalen. Hoe ziet een leven eruit zonder het probleem. Door het ontwikkelen van alternatieve verhalen wordt determinisme doorbroken. In narratieve benadering heeft elke oorzaak meer dan één gevolg en elk gevolg meer dan één oorzaak. Bredere verhalen Onze verhalen van verleden, heden, toekomst raken ook aan verhalen van anderen (over ons). Juist in wisselwerking tussen verhalen ontstaan spanningen maar ook nieuwe betekenismogelijkheden. Bijv. eigen levensverhaal vertellen vanuit perspectief van de ander. Gaat niet om waarheid vinden maar aandragen van extra betekenismogelijkheden. Bijv. synoptische evangeliën lezen en daarbij het eigene zoeken om zo boodschap van dat verhaal te verstaan. Brede verhalen zijn oa spirituele verhalen, sprookjes, verhalen van de gemeenschap. Hoofdstuk 8 Theologie in het pastoraat Hoe kan theologische expertise van pastor methodisch ingezet worden in pastoraat. Theologiestudie verbinden met pastoraal werk is lastig. Graham Walton & Ward pleiten voor theologiebeoefening die in alle disciplines gericht is op praxis (Ganzevoort idem). Boek, eigene van pastoraat heeft te maken met theologische ambacht. Nu is vaak de ervaring dat theologiestudie eerder handicap is in pastoraat dan een vruchtbaar referentiekader. Kritiek: theologen leren zaken waar gewone mensen niet wakker van liggen. Waar mensen wel van wakker liggen weten de theologen niet op te vangen. 19

20 Theologie als handicap Nauta: onderzocht en analyseerde pastorale voorvallen. Conclusie: geen pastor slaagde erin om situatie vanuit transcendent perspectief te belichten. Theologie rechtvaardigde achteraf hun optreden. Het is diepe geloofsovertuiging die in pastorale contact niet naar voren komt. Kenmerkend voor deze tijd, in contact tussen mensen overviel hen sprakeloosheid wat God betreft. Theologisch onvermogen hangt samen met universitaire opleiding. - kennistheoretisch discours. Heb je in pastorale situatie weinig aan. - theologie studeren voor antwoord op eigen vragen en persoonlijke vorming. Pastores leren niet hoe ze God in situ ter sprake moeten brengen. - dankzij counselingsmethoden leren luisteren. Maar deze deskundigheid is geen theologische. Kloof overbruggen: nieuw theologisch concept van leiderschap en pastorale zorg nodig. Professionalisering van het pastoraat door een expliciteren van de theologische ambachtelijkheid. Drie polen zijn persoon, ambt, beroep. Gevaar is om een van deze te verzelfstandigen: Kerygmatisch model gevaar van clericalisering. Overwaardering van ambt Therapeutisch model gevaar van professionalisering. Evenmenselijk model gevaar van personalisering. Maar de drie polen moeten elkaar versterken en corrigeren. - Persoon, authenticiteit van eigen persoon - Ambt, belangeloze dienst van het ambt - Beroep, inhoudelijke zakelijkheid van professie Vier modellen 1. Kerygmatisch deductief Van voor de Verlichting. Theologische denken was beschermende koepel over gewone leven. Verdedigende reactie hierop leidde tot een eigen kerkelijk leefmilieu. Theologie moet een netwerk maken wat een oriëntatieschema biedt voor het dagelijkse leven. Het geloofssysteem geeft de richting aan in concrete situaties, dit wordt gebruikt in pastoraal handelen. Deductief = zoeken naar de toepassing van absolute waarheden. Nadruk op openbaringskarakter van de bijbel en tekort van menselijk inzicht. Ook wel antithetische theologiebeoefening. Effect van deductieve benadering: Wat gesprekspartner ervaart wordt onderworpen aan de waarheid die van buitenaf komt. Macht van pastor wordt zo versterkt. Bij het probleem wordt gezocht wat de Bijbel zegt over dat probleem. Oplossingen in systematisch geordende Bijbelteksten. In de opleiding: vanuit bronnen wordt theologische redenering geconstrueerd die toegepast wordt op praktijk. Inhoud van theologie wordt gezocht in Bijbel en dogma. De praktische theologie functioneert als toepassing hiervan. Nu wordt de praxis niet meer gezien als slechts het toepassingsveld en geldt ze als eigen bron voor de theologie. Ook in pastorale ontmoeting is pastorant niet slechts een adres voor de boodschap maar doet actief mee. Voor de pastor is nodig een theologische hermeneuse van de gelovige leefwereld van hen en de anderen met wie ze in contact komen (lastige zin). Verder zorgen voor dialoog tussen deze leefwereld en andere teksten (Bijbel). 2. Therapeutisch reductief reactie op kerygmatisch model. Moderne levensgevoel en sociaal-wetenschappelijke inzichten zijn maatstaf. Problemen hebben namelijk niks te maken de geleerde theologie. Daarom kijken wat mensen effectief helpt en daarbij andere disciplines gebruiken. Clinebell belangrijke vertegenwoordiger. Vormen van therapeutisch reductieve model: - pastoraat als therapie in kerkelijke context. Therapie heeft primaat. Alle therapievormen zijn toepasbaar in pastorale contact. - theologische legitimatie ontwikkelen nadat de pastor therapievormen heeft toegepast. Pastor moet iemand zo goed mogelijk helpen met voorhanden middelen. - alle middelen toepassen. Het religieuze is hierbij ondergeschikt aan therapeutische. Hiltner: theologie en psychologie richten zich op dezelfde dynamiek van menselijk bestaan. Het zijn allemaal krachten die we in evenwicht moeten houden. Theologie en psychologie gaan over dezelfde menselijke fenomenen. Verschillende disciplines moeten elkaar juist verrijken met hun kennis. 20

DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER

DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER DE COMPETENTIES VAN DE PREDIKANT EN DE GEESTELIJK VERZORGER De PThU kent twee competentieprofielen, die voor de gemeentepredikant en die voor de geestelijk verzorger. Ze verschillen in onderdelen, maar

Nadere informatie

Missie Nederlands Gereformeerde Kerk Voorthuizen-Barneveld

Missie Nederlands Gereformeerde Kerk Voorthuizen-Barneveld Waarom een missie? We realiseren ons dat geloven in God en het verlossingswerk van Jezus Christus in 2008 geen vanzelfsprekendheid meer is. De ontkerkelijking is een feit, maar tegelijk is er ook weer

Nadere informatie

Levensverhaal en levenskunst

Levensverhaal en levenskunst Levensverhaal en levenskunst Sensoor Rotterdam 10.4.2013 Thijs Tromp Onderzoek naar de effecten op zingeving van het maken van levensboeken in de zorg voor ouderen in verzorgingshuizen 1 Indeling van de

Nadere informatie

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst

Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst Gids voor de leraar rooms-katholieke godsdienst 1 1 Waarom heet dit vak Rooms-katholieke Godsdienst? Niet neutraal Specifiek mensbeeld Stevige vorming vereist Kennis van de Spreken vanuit eigen levensbeschouwing,

Nadere informatie

Nieuw handboek pastoraat en geestelijke verzorging

Nieuw handboek pastoraat en geestelijke verzorging Nieuw handboek pastoraat en geestelijke verzorging Ruard Ganzevoort en Jan Visser Zorg voor het verhaal Achtergrond, methode en inhoud van pastorale begeleiding Zorg voor het verhaal is een geheel nieuw

Nadere informatie

Handreiking bij een spirituele zoektocht.

Handreiking bij een spirituele zoektocht. Handreiking bij een spirituele zoektocht. Deze handreiking hoort bij: Oud- en nieuw- katholiek. De spirituele zoektocht van die andere katholieken. Door Joris Vercammen. Valkhof pers 2011. Het boek is

Nadere informatie

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS? AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op

Nadere informatie

Identiteitsdocument Sprank

Identiteitsdocument Sprank Identiteitsdocument Sprank Christenen in hart en zorg Vanuit Gods liefde, zorgen wij voor elkaar. GOD Dit doen we samen met je familie en vrienden. Jij mag rekenen op een veilig thuis. Vragen over jouw

Nadere informatie

De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg

De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg De meerwaarde van het contextueel denkkader binnen de ouderenzorg Claire Meire 2014 Een sterveling draagt zijn ouders op zijn schouders. Of niet op zijn schouders. In zijn binnenste. Zijn leven lang moet

Nadere informatie

Motieven 1: Een wereld

Motieven 1: Een wereld Motieven 1: Een wereld Doelstellingen: Doel eerste subthema Een wereld om vrij te zijn De catechisanten leren inzien dat vrijheid in Bijbelse zin bij het leven van mensen hoort en ze vormen een mening

Nadere informatie

Identiteit in woorden Stichting St. Josephscholen Nijmegen

Identiteit in woorden Stichting St. Josephscholen Nijmegen Identiteit in woorden Stichting St. Josephscholen Nijmegen Inleiding De commissie identiteit, in opdracht van het bestuur en de directies van de Stichting St. Josephscholen, heeft de identiteit van de

Nadere informatie

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief

Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief Religie, christendom en politiek vanuit filosofisch perspectief - Het christelijke belemmert de politiek niet, maar maakt haar juist mogelijk en waardevol - Pieter Jan Dijkman Vereniging voor Wijsbegeerte

Nadere informatie

Identiteitsdocument Met de Bijbel op weg de wereld in

Identiteitsdocument Met de Bijbel op weg de wereld in Identiteitsdocument Met de Bijbel op weg de wereld in 1. We willen gereformeerd zijn 2. We geloven in genade 3. We zijn samen op reis Gereformeerd onderwijs voor christenen Met de Bijbel op weg de wereld

Nadere informatie

Geestelijke verzorging kan niet zonder theologie Een reactie op Pitstra & Zock

Geestelijke verzorging kan niet zonder theologie Een reactie op Pitstra & Zock Geestelijke verzorging kan niet zonder theologie Een reactie op Pitstra & Zock R.Ruard Ganzevoort In: Een van de auteurs van het boek Zorg voor het verhaal reageert op het voorgaande artikel van Pitstra

Nadere informatie

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen

3.6 Diversiteit is meer dan verschil in cultuur 91 3.7 Antwoorden uit de gezondheidswetenschappen Inhoud Inleiding 7 1 Diversiteit in jouw leven 13 1.1 Identiteit 13 1.2 Sociale identiteit 15 1.3 Sociale deelidentiteiten 17 1.4 Multiculturele persoonlijkheden 20 1.5 Aspecten van persoonlijkheden 24

Nadere informatie

De geboden onderhouden, is trouw zijn aan God, maar het is evenzeer trouw zijn aan onszelf, aan onze ware natuur, en aan onze diepe aspiraties.

De geboden onderhouden, is trouw zijn aan God, maar het is evenzeer trouw zijn aan onszelf, aan onze ware natuur, en aan onze diepe aspiraties. Maria, leer ons bidden! Het gebed is er niet in de eerste plaats om ons te voldoen. Ze is onteigening van onszelf om ons in de gesteltenissen te plaatsen van de Heer, Hem in ons te laten bidden. In een

Nadere informatie

Visie Gereformeerde Kerk Nijkerk Vastgesteld door de Grote Kerkenraad op.

Visie Gereformeerde Kerk Nijkerk Vastgesteld door de Grote Kerkenraad op. Visie Gereformeerde Kerk Nijkerk 2017-2022 Vastgesteld door de Grote Kerkenraad op. 1 We zijn een open christelijke gemeente die al meer dan 125 jaar een eigen plek heeft in de Nijkerkse samenleving. Als

Nadere informatie

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Palliatieve zorg Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het valt mij steeds weer op: Wil je iets begrijpen van het evangelie van Matteüs, dan moet je het Oude Testament er bij houden. Op belangrijke momenten

Nadere informatie

De drie-engelenboodschap, ACTUEEL!

De drie-engelenboodschap, ACTUEEL! De drie-engelenboodschap, ACTUEEL! Missie De missie van de Kerk van de Zevende-dags Adventisten is de verkondiging van het eeuwig evangelie zoals verwoord in de drieengelenboodschap van Openbaring 14:6-12.

Nadere informatie

1 INLEIDING 17 2 ZORG, BEGELEIDING, METHODIEK 29

1 INLEIDING 17 2 ZORG, BEGELEIDING, METHODIEK 29 INHOUD 1 INLEIDING 17 1.1 Methodiekvraag in context 18 1.1.1 De context van de geestelijk verzorger 18 1.1.2 De context van de organisatie 18 1.1.3 De context van de beroepsgroep 19 1.1.4 De maatschappelijke

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Twee weken geleden zijn we begonnen met lezingen uit het Marcus-evangelie. Een bijzonder evangelie waarin de vraag centraal staat: wie is Jezus? Hoe

Nadere informatie

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk

Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk Alles is genade en Stel, ik zoek een kerk De Werkgroep Vorming en Toerusting ontwikkelde een programma voor de parochies om te benutten bij de promotie dvd en het artikel Alles is genade uit het Identiteitsnummer

Nadere informatie

Spirituele zorg Een dagje naar zee

Spirituele zorg Een dagje naar zee Spirituele zorg Een dagje naar zee Marian Martens Leidinggevende verzorgingshuis Stichting Antroz Consulent PTMN 3 onderwerpen De Richtlijn Spiritualiteit Theorie van de Presentie (Andries Baart) Een blik

Nadere informatie

Inzet op Zinzorg & Pastoraal: deskundig, geïnspireerd, geïntegreerd

Inzet op Zinzorg & Pastoraal: deskundig, geïnspireerd, geïntegreerd Inzet op Zinzorg & Pastoraal: deskundig, geïnspireerd, geïntegreerd Koen De Fruyt Brugge 5 oktober 2018 1 Opzet en opbouw Ter inleiding Pastorale zorg doorheen de tijd: aspecten en accenten Pastorale zorg

Nadere informatie

Relatie <> Religie. Beste Galsem,

Relatie <> Religie. Beste Galsem, RelatieReligie BesteGalsem, Hetfeitdatjouwpatientnuopeenchristelijkevenementisisnietongevaarlijk.Hetgeestelijke levenvanjouwpatientzalgrotesprongenmakennaarhetkampvandevijandtoe.watikjou aanraadisomditnietafteremmen,maaromdittebederven.brengjouwpatientincontactmet

Nadere informatie

De Zorgzame Kerk. Concept Beleidsplan 2015-2019. Protestantse Wijkgemeente Ambacht-Oost. November 2014 Bethelkerk Vlaardingen

De Zorgzame Kerk. Concept Beleidsplan 2015-2019. Protestantse Wijkgemeente Ambacht-Oost. November 2014 Bethelkerk Vlaardingen De Zorgzame Kerk Protestantse Wijkgemeente Ambacht-Oost Concept Beleidsplan 2015-2019 November 2014 Bethelkerk Vlaardingen Beleid en plannen Beleid is het aangeven van een richting en het definiëren van

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien

Nadere informatie

leerplandoelen derde cyclus 1 Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op.

leerplandoelen derde cyclus 1 Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op. Dit overzicht lijst alle leerplandoelen van de derde cyclus op. Je kan dit overzicht gebruiken om je jaarplan godsdienst op te bouwen. Op de bijhorende gele blaadjes van het leerplan lees je concreet welke

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I Beoordelingsmodel Opgave 1 Religieuze ervaring 1 maximumscore 5 een bruikbare definitie van religie 1 drie problemen die zich kunnen voordoen bij het definiëren van religie 3 meerdere religieuze tradities;

Nadere informatie

Een Visioen van Liefde

Een Visioen van Liefde Een Visioen van Liefde Orthen, april 2012 WIE ZIJN WIJ? De oorsprong van de gemeenschap San Salvator ligt in de rooms-katholieke traditie, en voelt zich van daaruit verbonden met de Bijbel, geïnspireerd

Nadere informatie

Nederlandse Samenvatting

Nederlandse Samenvatting Nederlandse Samenvatting De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) onderhoudt middels de organisaties Kerk in Actie (KiA) en ICCO Alliantie contacten met partners in Brazilië. Deze studie verkent de onderhandelingen

Nadere informatie

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal

Het leven leren. De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Het leven leren De theorie en visie achter het levo lesmateriaal Waar gaat kaderdocument Het leven leren (2003) over? De levensbeschouwelijke ontwikkeling èn beroepsethische vorming van onderwijsdeelnemers

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

Geworteld leven. Je weg gaan in de Geest van Jezus 14 JANUARI 2015

Geworteld leven. Je weg gaan in de Geest van Jezus 14 JANUARI 2015 Geworteld leven Je weg gaan in de Geest van Jezus 14 JANUARI 2015 Psalm 1 Gelukkig de mens Die vreugde vindt in de wet van de HEER en zich verdiept in zijn wet, dag en nacht. Hij zal zijn als een boom,

Nadere informatie

Bespreken Zondag 26 en 27

Bespreken Zondag 26 en 27 C2 1 De Heilige Doop 25 Bespreken Handelingen 2: 37-41 Wat was de uitwerking van de prediking van Petrus? (vers 37) Welke oproep en welke belofte wordt verbonden met de doop? (vers38) Voor wie is deze

Nadere informatie

Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 1 e jaar BSO

Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 1 e jaar BSO Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 1 e jaar BSO Bij 1 BSO worden sommige benadering door elkaar verweven. Het leven van Jezus uit de bijbelse benadering wordt geïntegreerd in het onderdeel

Nadere informatie

Gedragscode voor ambtsdragers en kerkelijke werkers in de Nederlands Gereformeerde Kerken.

Gedragscode voor ambtsdragers en kerkelijke werkers in de Nederlands Gereformeerde Kerken. Gedragscode voor ambtsdragers en kerkelijke werkers in de Nederlands Gereformeerde Kerken. 1. Inleiding Deze gedragscode is opgesteld op verzoek van de Landelijke Vergadering van de Nederlands Gereformeerde

Nadere informatie

Kennismakingsvragen:

Kennismakingsvragen: Kennismakingsvragen: 1. Als je op een onbewoond eiland belandde, welke 3 dingen zou je dan in ieder geval bij je willen hebben? 2. Wat is je vroegste jeugdherinnering? 3. Wat heeft je doen besluiten om

Nadere informatie

Tom Wright & Hermeneutiek. Hans Burger

Tom Wright & Hermeneutiek. Hans Burger Tom Wright & Hermeneutiek Hans Burger 2014 09 18 Welkom Romeinen 12,1-2 1 Broeders en zusters, met een beroep op Gods barmhartigheid vraag ik u om uzelf als een levend, heilig en God welgevallig offer

Nadere informatie

Onderwijs voor de hele mens

Onderwijs voor de hele mens Onderwijs voor de hele mens De sociale leer van de Kerk De sociale leer van de Kerk Over onderwijs Het evangelie roept ons op om ons in te zetten voor onze naasten. Maar hoe weet je nu wat er gedaan moet

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

Maarten Luther 1483-1546

Maarten Luther 1483-1546 Maarten Luther 1483-1546 Eén van de belangrijkste ontdekkingen van Maarten Luther - (1483-1546) is het onderscheid tussen wet en evangelie. Voor Luther is de onderscheiding van wet en evangelie

Nadere informatie

Is een klas een veilige omgeving?

Is een klas een veilige omgeving? Is een klas een veilige omgeving? De klas als een vreemde sociale structuur Binnen de discussie dat een school een sociaal veilige omgeving en klimaat voor leerlingen moet bieden, zouden we eerst de vraag

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 24 (22-06)

De Bijbel open 2013 24 (22-06) 1 De Bijbel open 2013 24 (22-06) In Mattheus 16 komen we een bijzondere uitdrukking tegen. Jezus zegt daar tegen Petrus en de andere discipelen dat zij zullen binden en ontbinden. Dat roept bij iemand

Nadere informatie

COMPENDIUM VAN DE SOCIALE LEER VAN DE KERK

COMPENDIUM VAN DE SOCIALE LEER VAN DE KERK COMPENDIUM VAN DE SOCIALE LEER VAN DE KERK INHOUDSTAFEL INLEIDING Een integraal en solidair humanisme a) Bij het aanbreken van het derde millennium 1 b) De betekenis van dit document 3 c) Ten dienste van

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie

Nadere informatie

Interculturele communicatie door de publiekswerker

Interculturele communicatie door de publiekswerker Interculturele communicatie door de publiekswerker kaders en modellen voor de analyse van de eigen praktijk Interact studiedag BKO/RAB/Lasso 15/06/2012 2 types modellen:gericht op Cultureel communicatieve

Nadere informatie

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be 1 inspectie-begeleiding RK godsdienst basisonderwijs Tulpinstraat 75 3500 Kiewit-Hasselt 011 264408 godsdienstbao@dodhasselt.be Collegiale consultatie Godsdienst Lager onderwijs Rijkhoven Kleine Spouwen

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het gaat om aanraken vandaag. Aanrakingen die mensen beter maken. Heilzame, helende aanrakingen. De verhalen van vandaag uit het evangelie van Marcus

Nadere informatie

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één De scholen van Catent - afzonderlijk en gezamenlijk - zijn als een

Nadere informatie

Pastoraat wat is dat?

Pastoraat wat is dat? Pastoraat wat is dat? Eigenlijk best een lastige vraag! Pastoraat daar zijn heel veel dikke boeken over geschreven. Maar na het lezen weet je het soms nog niet!? Daarom mogen jullie een paar minuten daar

Nadere informatie

Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter

Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter Identiteitsdocument van Jenaplanschool de Sterrenwachter Onze ideologie We zien iedereen als uniek en waardevol. Ieder kind heeft talenten en samen gaan we die ontdekken en ontwikkelen. Hierdoor kunnen

Nadere informatie

Bereid de jongeren voor, rust ze toe en laat ze los voor bediening in hun gemeente, hun maatschappij en in de wereld in zijn geheel.

Bereid de jongeren voor, rust ze toe en laat ze los voor bediening in hun gemeente, hun maatschappij en in de wereld in zijn geheel. Tiener- en jeugdwerk 1 Timotheüs 4:12 Niemand schatte u gering om uw jeugdige leeftijd, maar wees een voorbeeld voor de gelovigen in woord, in wandel, in liefde, in geloof en in reinheid. Jeugd, jongeren,

Nadere informatie

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten

Tot een geloofsgesprek komen. I Ontmoeten Tot een geloofsgesprek komen I Ontmoeten Het geloofsgesprek vindt plaats in een ontmoeting. Allerlei soorten ontmoetingen. Soms kort en eenmalig, soms met mensen met wie je meer omgaat. Bij de ontmoeting

Nadere informatie

Op krachten komen. Heeft het zin? Handvatten voor zinbeleving en spiritualiteit

Op krachten komen. Heeft het zin? Handvatten voor zinbeleving en spiritualiteit Op krachten komen Op krachten komen. Herstellen doe je zelf, maar niet alleen! Leuven, 16-17 september 2011 Heeft het zin? Handvatten voor zinbeleving en spiritualiteit Axel Liégeois K.U.Leuven Broeders

Nadere informatie

. De school uitgangspunten en visie. 1.1. Naam en logo. De naam Rehoboth komt uit de Bijbel (Genesis 26:22).

. De school uitgangspunten en visie. 1.1. Naam en logo. De naam Rehoboth komt uit de Bijbel (Genesis 26:22). . De school uitgangspunten en visie 1.1. Naam en logo De naam Rehoboth komt uit de Bijbel (Genesis 26:22). Het betekent: de Heer heeft ons ruimte gemaakt. De Heer geeft ruimte om in vrede en liefde met

Nadere informatie

Kerk in Actie zoekt enthousiaste theologen

Kerk in Actie zoekt enthousiaste theologen Kerk in Actie zoekt enthousiaste theologen Geloof jij in de kracht van Bijbelverhalen? Vind je het een uitdaging te ontdekken wat Bijbelverhalen betekenen voor mensen in een ander land? Heb je visie om

Nadere informatie

Profetie en toetsing

Profetie en toetsing Profetie en toetsing Het diepste wat we over God kunnen zeggen, is dat Hij spreekt en deze wereld in het aanzijn heeft geroepen. Dat kwalificeert onze wereld tot een plaats waarin Hij aanwezig is en een

Nadere informatie

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen vandaag wil ik dit gebod toepassen op het geloofsgesprek onderwerp van de gemeenteavond komende week onze overtuiging is dat zulke gesprekken hard nodig zijn voor de opbouw van onze gemeente tegelijk is

Nadere informatie

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1

1 Korintiërs 12 : 27. dia 1 1 Korintiërs 12 : 27 kerk in deze (21 e ) eeuw een lastige combinatie? want juist in deze tijd hoor je veel mensen zeggen: ik geloof wel in God maar niet in de kerk kerk zijn lijkt niet meer van deze tijd

Nadere informatie

ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN

ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN ASO - studierichtingen in VIA-TIENEN De onderwijsvorm ASO is een breed algemeen vormende doorstroomrichting waarin de leerlingen zich voorbereiden op een academische of professionele bacheloropleiding.

Nadere informatie

Dialogisch verstaan tussen mensen uit verschillende culturen

Dialogisch verstaan tussen mensen uit verschillende culturen 9 Inleiding Hoe creëren wij een sfeer in onze steden waar iedereen zich thuis voelt? Hoe gaan we om met verschillende culturele feesten en bijbehorende rituelen? Hoe gaan we om met ons gemeenschappelijk

Nadere informatie

INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN

INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN INFORMATIE OVER HET GEBRUIK VAN KINDERBIJBELS VOOR GEZINNEN MET JONGE KINDEREN OVER KINDERBIJBELS OM TE BEGINNEN Als je een kinder- of jeugdbijbel aan wilt schaffen dan is het heel belangrijk dat je eerst

Nadere informatie

Visie pastoraal in Monsheide

Visie pastoraal in Monsheide Visietekst pastoraal in Monsheide I. Inleiding Onze christelijke levensbeschouwing, ontleend aan de stichtende Congregatie Sint-Vincentius à Paulo, trachten wij een eigentijdse invulling te geven. Vanuit

Nadere informatie

Zie de mens! Homo sapiens. Zorg om betekenis. Jaarcongres Reliëf 11 maart 2016

Zie de mens! Homo sapiens. Zorg om betekenis. Jaarcongres Reliëf 11 maart 2016 Zie de mens! Zorg om betekenis Jaarcongres Reliëf 11 maart 2016 Prof Dr Carlo Leget www.zorgethiek.nu Homo sapiens De mens (wetenschappelijke naam: Homo sapiens) is een tweevoetige primatensoort uit de

Nadere informatie

Voorwoord Met oprechte blijdschap schrijf ik het voorwoord voor dit boek. Ik ken Henk Rothuizen al vele jaren en heb hem zien opgroeien tot een man van God, met een bediening die verder reikt dan zijn

Nadere informatie

Een les godsdienst: de Schrift die opengaat als een wereld (voorbeeldles hoger onderwijs)

Een les godsdienst: de Schrift die opengaat als een wereld (voorbeeldles hoger onderwijs) Een les godsdienst: de Schrift die opengaat als een wereld (voorbeeldles hoger onderwijs) Bram Kunz Dit materiaal is onderdeel van het compendium christelijk leraarschap dat samengesteld is door het lectoraat

Nadere informatie

Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 2 e jaar BSO

Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 2 e jaar BSO Leerplan Orthodoxe Godsdienst Secundair Onderwijs - 2 e jaar BSO Historische benadering: 4 lessen De Primitieve Kerk: De kenmerken van de eerste christenen. Het Apostolisch Concilie (begrip, aanvaarding).

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Weet je wel hoeveel God van je houdt? Het evangelie, het optreden van Jezus, laat ons dat steeds weer opnieuw zien. Een paar weken geleden zijn we begonnen

Nadere informatie

VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA

VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA Koen De Fruyt april 2015 VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA VOORGESCHIEDENIS EN CONTEXT VAN DEZE NOTA: DE BELEIDSNOTA VAN APRIL 2013 Integraal beleid Van zeggen wie we zijn Naar Doen wat we zeggen

Nadere informatie

Levensvragen tevoorschijn luisteren

Levensvragen tevoorschijn luisteren Levensvragen tevoorschijn luisteren Westervoort Wout Huizing 10 oktober 2014 Pietje, patje, poe Opdracht : Wat zijn levensvragen? Van wie zijn levensvragen? Hoe signaleer je een levensvraag? Wat doe je

Nadere informatie

De Kerk op weg naar een gemeenschappelijke visie

De Kerk op weg naar een gemeenschappelijke visie De Kerk op weg naar een gemeenschappelijke visie Faith and Order Paper 214 Opzet Waarom willen we deze tekst bespreken? Uitleg over het ontstaan van deze tekst Presentatie van enkele grondgedachten van

Nadere informatie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes

Nadere informatie

Fundamenten van het Christelijk geloof. Deel 2: Omgang met God -Kringleidershandleiding-

Fundamenten van het Christelijk geloof. Deel 2: Omgang met God -Kringleidershandleiding- Fundamenten van het Christelijk geloof Deel 2: Omgang met God -Kringleidershandleiding- Beste kringleider, Hieronder vind je per hoofdstuk een aantal aanvullende gedachten bij het kringmateriaal Fundamenten

Nadere informatie

Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL. Deel 1 Opvoedingsproject

Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL. Deel 1 Opvoedingsproject Vlaams Verbond van het Katholiek Basisonderwijs Guimardstraat 1, 1040 BRUSSEL Deel 1 Opvoedingsproject 1 ONS OPVOEDINGSPROJECT Wij verwachten van alle ouders dat ze loyaal achter de identiteit en het opvoedingsproject

Nadere informatie

De bijbel in de pastorale praktijk

De bijbel in de pastorale praktijk De bijbel in de pastorale praktijk R.Ruard Ganzevoort Verschenen in. Hoe kunnen bijbelverhalen en levensverhalen in elkaar ingrijpen en hoe kunnen ze elkaar verrijken? De aandacht gaat hierbij vooral naar

Nadere informatie

Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 1, Heeft het leven zin?

Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 1, Heeft het leven zin? Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 1, Heeft het leven zin? Samenvatting door een scholier 1618 woorden 28 november 2010 5,6 126 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Zin in zin Hoofdstuk

Nadere informatie

Contextuele Therapie. Een inleiding

Contextuele Therapie. Een inleiding Contextuele Therapie Een inleiding Ivan Boszormenyi-Nagy Ivan Boszormenyi-Nagy 1920-2007 2007 Ivan Boszormenyi-Nagy werd geboren op 19 mei 1920 in Boedapest. Hij werd psychiater en hoogleraar psychiatrie

Nadere informatie

in verbinding schoolplan 2012-2016

in verbinding schoolplan 2012-2016 in verbinding schoolplan 2012-2016 Onze kernwaarden Zo werken we samen Verantwoording Visie Verantwoordelijkheid Verbinding Vertrouwen Vrijheid Waarom zijn we er? De Jacobus Fruytier scholengemeenschap

Nadere informatie

Iedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het?

Iedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het? Ultieme huisartsenzorg? Iedere tijd heeft zijn handvatten NHG, 23 Mei 2013 Prof dr Carlo Leget, Universiteit voor Humanistiek www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Hoe noemen we het? Palliatieve zorg is een

Nadere informatie

Van Waarde(n) HUB 28 november 2015, Miranda Meijerman

Van Waarde(n) HUB 28 november 2015, Miranda Meijerman Van Waarde(n) Al voor de oprichting van het Humanistisch Verbond in 1946 bestond er buitenkerkelijke uitvaartbegeleiding. vandaag staan we stil bij de HUB die nu 10 jaar als zelfstandige stichting functioneert.

Nadere informatie

OPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015)

OPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015) OPDRACHTVERKLARING WZC Leiehome (Actualisering 12.06.2015) Woonzorgcentrum Leiehome is een woonplaats met ruime verzorgingsmogelijkheden voor ouderen. Wij verlenen een deskundige en actuele zorg op maat.

Nadere informatie

Rivieren van levend water zullen stromen uit het hart van wie in mij gelooft (Joh. 7:3 8)

Rivieren van levend water zullen stromen uit het hart van wie in mij gelooft (Joh. 7:3 8) - Identiteit - Hogeschool Viaa heeft als grondslag de Bijbel. Zij erkent deze als het betrouwbare en geïnspireerde Woord van God, zoals dat verwoord is in het gereformeerde belijden en zij beschouwt de

Nadere informatie

HC zd. 6 nr. 32. dia 1

HC zd. 6 nr. 32. dia 1 HC zd. 6 nr. 32 wie Jezus wil kennen moet de verhalen over hem lezen beschreven door Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes terecht worden ze evangelisten genoemd ze beschrijven het evangelie ze vertellen

Nadere informatie

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie:

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie: BIJGESTELDE VISIE OP HET LEERGEBIED DIGITALE GELETTERDHEID Digitale geletterdheid is van belang voor leerlingen om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse

Nadere informatie

Ik noem een paar sleutels die in veel sloten passen [dia 1 titel]:

Ik noem een paar sleutels die in veel sloten passen [dia 1 titel]: Preek over HC zondag 31 GEMEENTE VAN JEZUS CHRISTUS, GASTEN EN LUISTERAARS, Iedereen weet wel dat je sleutels hebt in verschillende soorten. Aan het soort sleutel kan je vaak al zien voor welk doel je

Nadere informatie

Examenprograma filosofie havo/vwo

Examenprograma filosofie havo/vwo Examenprograma filosofie havo/vwo Havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein

Nadere informatie

Preekschets voor 26 mei 2013 Trinitatis. Lezingen : Spreuken 8:22-31 en Johannes 3:1-13

Preekschets voor 26 mei 2013 Trinitatis. Lezingen : Spreuken 8:22-31 en Johannes 3:1-13 Preekschets voor 26 mei 2013 Trinitatis Lezingen : Spreuken 8:22-31 en Johannes 3:1-13 De teksten gelezen De twee schriftlezingen geven twee manieren van kijken naar God : Spreuken (het lied van de wijsheid)

Nadere informatie

OMMELANDERWIJK-ZUIDWENDING

OMMELANDERWIJK-ZUIDWENDING HET BELEIDSPLAN HERVORMDE GEMEENTE OMMELANDERWIJK-ZUIDWENDING 2017-2021 Beleidsplan 2017 2021 van de Hervormde Gemeente Ommelanderwijk Zuidwending. Wat voor gemeente zijn wij De Hervormde Gemeente Ommelanderwijk

Nadere informatie

Schoolplan Inleiding

Schoolplan Inleiding Inleiding Dit schoolplan geeft de lijnen aan waarlangs onze school zich de komende vier jaar wil ontwikkelen. De inhoud is tot stand gekomen na overleg met alle geledingen in de school. Dit betekent dat

Nadere informatie

THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE

THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE THEMA 3: EEN BIJBELSE MENSVISIE TEKST 1 In een bijbels perspectief verschijnt de mens als faiblesse et promesse. Mensen zijn tezelfdertijd eindig onvolkomen en oneindig beloftevol. Beperkt, kwetsbaar,

Nadere informatie

Als niet alles is wat het lijkt

Als niet alles is wat het lijkt Als niet alles is wat het lijkt praten met patiënten en naasten over zingeving en betekenisgeving Merijn van der Werf, huisarts i.o. Joep van de Geer geestelijk verzorger, onderzoeker spirituele zorg MCL

Nadere informatie

Profiel missionair werker (M/V) Project Licht op Zuid. Protestantse gemeente te Rotterdam Zuid. Hervormde wijkgemeente Maranathakerk

Profiel missionair werker (M/V) Project Licht op Zuid. Protestantse gemeente te Rotterdam Zuid. Hervormde wijkgemeente Maranathakerk Profiel missionair werker (M/V) Project Licht op Zuid Protestantse gemeente te Rotterdam Zuid Hervormde wijkgemeente Maranathakerk 2013 2018 Protestantse gemeente te Rotterdam Zuid Hervormde wijkgemeente

Nadere informatie

Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte.

Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Samenvatting door A. 2079 woorden 29 juni 2014 6,4 2 keer beoordeeld Vak Anders H1 Ethiek (ethos = gewoonte/zede) wil nadenken over en zich bezinnen op de levenshouding, het handelen en de gewoonte. Moraal

Nadere informatie

CHRISTELIJKE IDENTITEIT IN DEZE TIJD

CHRISTELIJKE IDENTITEIT IN DEZE TIJD CHRISTELIJKE IDENTITEIT IN DEZE TIJD Beleidsnotitie over de christelijke identiteit van de protestants-christelijke basisscholen verenigd in de Stichting Christelijk Primair Onderwijs Betuwe (CPOB). I.

Nadere informatie

De Bijbel open 2013 47 (30-11)

De Bijbel open 2013 47 (30-11) 1 De Bijbel open 2013 47 (30-11) Zie, hij bidt. Dat lezen we in Hand. 9 over Paulus. Zie hij bidt., het wordt verteld na zijn bekering op de weg naar Damascus. En het wordt gezegd alsof het iets heel bijzonders

Nadere informatie

1 Johannes. - Kringleiderhandeleiding -

1 Johannes. - Kringleiderhandeleiding - 1 Johannes - Kringleiderhandeleiding - Beste kringleider, Hieronder vind je per hoofdstuk een aantal aanvullende gedachten bij het kringmateriaal over 1 Johannes. Met name wordt beschreven wat het doel

Nadere informatie

Met beide benen op de grond

Met beide benen op de grond Met beide benen op de grond God ontdekken in je levensverhaal 4 FEBRUARI 2015 Spiritualiteit Alle mensen ervaren eindigheid. De wereld en het leven zijn begrensd. Allen kennen het verlangen naar onbegrensdheid.

Nadere informatie

Academisch Centrum voor Praktische Theologie

Academisch Centrum voor Praktische Theologie 2010-2011 Academisch Centrum voor Praktische Theologie Is spirituele zorg de unieke taak van pastores of behoort het ook tot het werkterrein van de psycholoog? Weten we van elkaar wat we doen met betrekking

Nadere informatie