Wil samenwerken en denken 4 vanuit de klant. Zoek en vind de win(st) win(st) 5 Investeer, houd vol en durf 6 te leven met onzekerheid

Transcriptie

1

2 Inhoud Inleiding Inleiding 2 Wil samenwerken en denken 4 vanuit de klant Zoek en vind de win(st) win(st) 5 Investeer, houd vol en durf 6 te leven met onzekerheid Experimenteer 7 en maak het idee concreet Mobiliseer kennis 8 Bouw aan vertrouwen, 9 teamgeest en enthousiasme Organiseer het experiment 10 op professionele wijze Doorbreek 11 traditionele patronen Leer, respecteer en 12 waardeer verschillen De Nederlandse tuinbouw is internationaal toonaangevend en geniet een goede reputatie. Dat is iets om trots op te zijn, maar we moeten waakzaam blijven. Om ons heen zit de concurrentie niet bepaald stil. Landen als China en India rukken op en ook hele wereld delen als Afrika en Zuid-Amerika zijn sterk in opmars, mede dankzij Nederlandse kennis en technologie. Zij bieden steeds betere alternatieven voor het Nederlandse product. De vakman ziet nog wel verschil, maar de consument niet en daar gaat het om. Wanneer de consument geen verschil in kwaliteit ziet, kiest zij het goedkoopste product. Geen probleem, zult u zeggen, dat kunnen we best aan, want de Nederlandse productiviteit is een voor de wereld. Toch? De verwachting is echter dat dit voordeel niet eeuwig voor ons blijft werken. Uiteindelijk zullen wij de slag verliezen. Op de duurste plek van Europa kun je niet voor altijd de goedkoopste blijven. Communiceer, motiveer 13 en inspireer van voor naar achteren Geloof in de mooie dingen 14 die je samen kunt realiseren Tot besluit 15 tekeningen en ontwerp: 2

3 Er moet dus iets gebeuren om het Nederlandse product in de schappen te houden. Gelukkig zijn er genoeg kansen. Bij: veel producten van vaderlandse bodem hebben een meerwaarde ( Schoon, Veilig en Gezond ) die tot dusver voor de consument verborgen is gebleven. Indien we die meerwaarde op een goede manier naar de consument communiceren, ontstaat een onderscheidend product, waarvoor zij wellicht bereid is meer te betalen. Daarom moeten we meer weten van de consument en haar behoefte, zodat we met die communicatie zo goed mogelijk aan haar verwachting tegemoet kunnen komen. In 2006 is met publiek geld 1 een experiment gestart met de naam Schoon, Veilig en Gezond om te kijken hoe het Nederlandse product zich zodanig kan onderscheiden in het winkelschap dat het de voorkeur van de consument krijgt. Hiertoe zijn 3 coalities gevormd, 2 in de voedings tuinbouw en 1 in de sierteelt (pot planten). Deze coalities bestaan uit telers en retailers, aangevuld met deskundigen van buiten, die ontbrekende kennis inbrengen. Als ketenpartners zijn zij aan de gang gegaan om schouder aan schouder de verborgen meerwaarde van het Nederlandse product onderscheidend en herkenbaar in de markt te zetten. Via de DVD maakt u kennis met de deelnemende partijen en hun leerervaringen. De coalitiepartijen laten zien dat door bundeling van krachten goede ideeën ook kunnen worden gerealiseerd. Dit boekje bevat belangrijke succesfactoren op het gebied van innovatief ondernemerschap, samenwerking tussen ketenpartners en projectuitvoering. Het projectteam Schoon, Veilig en Gezond hoopt en verwacht dat deze ervaringen u inspireren en aanzetten tot soortgelijke experimenten en wenst u daarbij veel succes! herkenbare kwaliteit 1 Gefinancierd door Ministerie van LNV en Productschap Tuinbouw 3

4 Wil samenwerken en denken vanuit de klant Waar (g)een wil is, is (g)een weg Voor tuinbouwondernemingen begint het pad naar meerwaarde met te denken vanuit behoeftes van klanten. Zowel de behoefte van de consument als de (service)behoefte van het afzetkanaal (retail, speciaalzaak, out-of-home) bieden kansen om je als leverancier te onderscheiden. Dit vraagt wel een andere opstelling naar de markt dan nu gebruikelijk is, namelijk: ik kan alleen succesvol zijn als ik weet hoe ik mijn afnemers het beste van dienst kan zijn. De volgende vaststelling is dat het in je eentje niet lukt. De meeste ondernemingen hebben niet alle benodigde competenties in huis en dus is het nodig om samen te werken met andere organisaties. Daarbij zijn er veel lastige keuzes te maken. Hier moet je zin in hebben en om het vol te houden is ook een sterke wil nodig. Een belangrijke eerste stap is de keuze van samenwerkingspartners, voor, achter en naast je in de keten, die een gelijke visie delen. Buiten dat het moet klikken tussen partijen moet de samen werking, ook vanuit de invalshoek van de klant, een verstandige keuze zijn. De retail denkt in categorieën en assortimenten. De retailer wil niet voor elk product een aparte leverancier. Ondernemingen die een assortiment kunnen leveren hebben dus een grotere kans op succesvolle samenwerking met de retail, dan ondernemingen met één enkel product. Inspelen op behoeftes van de consument gaat ook beter als je kunt variëren met meerdere producten en niet noodgedwongen steeds één product moet pushen. we moeten af van good guys versus bad guys 4

5 Zoek en vind de win(st) win(st) Samen werken aan de winkel Samenwerken in coöperatief verband heeft een lange traditie in de agrosector. Echter, de samenwerking die hier wordt gezocht heeft een ander karakter. Het is niet langer een typisch coöperatieve, maar vooral competitieve samenwerking. Hierbij hoort een andere manier van denken. Het begint niet bij de afzet van het product maar bij de behoefte van de consument. Ondernemingen (veredelaars, telers, service-providers, retailers) zoeken als ketenpartners naar manieren om samen een onderscheidend, concurrerend waardevol product in de markt te zetten. Waarde, die door de consument wordt herkend en ge waarde erd en waarvan de opbrengst vervolgens tussen de partners kan worden verdeeld. Dit betekent onder andere dat je niet langer op korte termijn en alleen vanuit eigen belang denkt (typisch voor een in- en verkoop relatie), maar samen op zoek gaat naar de beste manier om het lange termijn - gemeenschappelijke belang handen en voeten te geven. Daar ligt de win(st)-win(st). In één van de projecten heeft een aantal deelnemende telers een dag meegewerkt op de AGF afdeling van een supermarkt. Zij maakten onder andere mee hoe consumenten reageerden op tekortschietende kwaliteit en ook hoeveel tijd en energie klachtafhandeling kost. Bovendien realiseerden zij zich nu ook dat het steeds één unieke consument is die het product koopt. Behoorlijk wennen, als je gewend bent in grote volumes te denken. Als van de producten (consumenteenheden) die op een dag worden verkocht 1% in kwaliteit te kort schiet betekent dat 100 ontevreden consumenten per dag. Zij dienen een klacht in (dan heb je nog een kans om het goed te maken) of komen niet meer terug. Zoals één van de betrokken telers zei: ik deed ook wel eens een oogje dicht als het om die laatste procent ging, maar nu ik zie wat de gevolgen zijn, zal dat echt niet meer gebeuren. elkaar vinden 5

6 Investeer, houd vol en durf te leven met onzekerheid Snel scoren kost tijd Wees bereid te investeren, geduld te hebben en vol te houden. Het gaat om veranderingen, die mogelijk pas op termijn rendement opleveren. Het experiment is het begin en dient vooral om inzichten op te doen op diverse onbekende terreinen. Het experiment leidt in de eerste plaats tot bewustwording en nieuwe inzichten. Die inzichten moeten daarna worden vertaald naar concrete acties. Dat kost tijd en energie. Daarbij speelt een rol dat de 180 graden draai van aanbod- naar vraag sturing, die hier aan de orde is, niet een kwestie is van een beetje meer van hetzelfde. Integendeel, het vereist een ingrijpende verandering van bestaande denk- en werkwijzen. Al met al: de onmiddellijke bijdrage van het experiment aan de bedrijfswinst is onzeker en het opschalen kost veel tijd en inspanning. Daar moet je je op voorbereiden en je verwachtingen op afstemmen. In het Decorum project is een consumentenonderzoek ( safari ) uitgevoerd. Daarbij bleek onder andere dat de consument de kwaliteit van de potplant, zoals de kweker die ziet en nastreeft, in het geheel niet herkent. Dat betekent nogal wat voor de manier waarop in de winkel het product potplant het beste kan worden aangeprezen. Kwaliteit blijft een voorwaarde voor klanttevredenheid, maar je verkoopt geen plant extra door (in kwekerstermen) de kwaliteit te benadrukken. De marketingdeskundigen zijn met dit gegeven aan de slag gegaan en hebben een aantal concepten ontwikkeld waarin niet de plant zelf, maar het verhaal van de plant centraal staat. Het zal duidelijk zijn dat de verwezenlijking van zo n concept veel tijd en aandacht kost voordat het zichtbaar bijdraagt aan de winst. 6

7 Experimenteer en maak het idee concreet Langlevende ondernemingen zijn tolerant ten aanzien van experimenten in de marge. Het kan in de toekomst de redding van de onderneming betekenen! (The Living Company A. de Geus) Wees bereid te experimenteren en daarvan te leren. Een experiment heeft een beperkte schaal. Het is bedoeld om ideeën voor innovatie concreet uit te proberen en nieuwe inzichten op te doen op onbekende, kansrijke terreinen. Experimenteren betekent ook dat je de bestaande business niet in één keer hoeft om te gooien, het stelt je in de gelegenheid weloverwogen stap voor stap de koers te verleggen. Een experiment wordt afgesloten met een evaluatie en een besluit. Je kunt besluiten het experiment uit te breiden, op te schalen of nog een ander experiment te doen. Een experiment vraagt ruimte voor de uitvoering. Fysiek, maar vooral ruimte in tijd, inspanningen en geld. Een experiment is kwetsbaar. Hoe sterker het afwijkt van de normale gang van zaken, hoe kwetsbaarder het is. Geef daarom de betrokken medewerkers de ruimte (tijd, middelen, geld) om het goed te doen en scherm het experiment zo goed af dat het ook volgens plan kan worden afgerond. In wielertermen: je hebt beschermde renners nodig. innovatie Plus Retail en FresQ wilden uitproberen of het aanbieden van snackgroenten bij de kassa een positief effect zou hebben op consumentenwaardering en winkelomzet. Daartoe werd een experiment opgezet met drie soorten snackgroenten in 24 van de 300 Plus-winkels voor een periode van een week. Inmiddels is het experiment opgeschaald naar alle winkels voor langere tijd. Het experiment zal ook worden herhaald met andere producten. experiment 7

8 Mobiliseer kennis Als de beste stuurlui aan wal staan haal ze snel aan boord! Laat het experiment van uw keuze bij voorkeur uitvoeren door een toegewijde werkgroep, waaraan medewerkers van de deelnemende bedrijven (een deel van) hun tijd mogen besteden. De werkgroepleden vertegenwoordigen hun organisaties, dus niet alleen zichzelf of hun functies. De werkgroepleden worden gekozen op basis van hun persoonlijkheid, hun ervaring en hun huidige functie in de business. Zorg er daarbij voor dat alle benodigde kennis in de werkgroep beschikbaar komt. De kennisbehoefte is uiteraard afgestemd op wat er in het experiment moet gebeuren. Vaak zal het zo zijn dat niet alle benodigde kennis aanwezig is binnen de betrokken organisaties. Aarzel in zo n geval niet om toe te geven dat je niet van alles verstand hebt en haal die deskundigheid dan van buiten. In de tuinbouwsector zal dit veelal betrekking hebben op marketingkennis en kennis van proces- en projectmanagement. Uiteraard is het aantrekken van kennis van buiten een extra kostenpost, maar wel één die het verschil kan maken tussen succes en falen. Uiteindelijk gaat het om de opbrengst van het experiment. Realiseer je dat ook de energie van de andere werkgroepleden is verspild, als het experiment faalt, omdat cruciale kennis ontbreekt. In het project met Jumbo en VDN is externe kennis heel gericht ingezet om voor impulsen te zorgen. Het projectmanagement heeft op twee momenten, waarop het project dreigde te stagneren, sessies met een tweetal externe deskundigen georganiseerd een trendwatcher en een deskundige op het gebied van het losmaken van ideeën ofwel brainstormen. Die bijeenkomsten kostten naar verhouding weinig tijd (4 6 uur) en zorgden voor zoveel ideeën en energie in de werkgroep dat het project daarna weer goed op gang kwam. nieuwe kennis geeft nieuwe resultaten 8

9 Bouw aan vertrouwen, teamgeest en enthousiasme Vertrouwen komt te voet en gaat te paard Vertrouwen, teamgeest of kortweg een goede onderlinge relatie beïnvloedt in sterke mate het enthousiasme van de afzonderlijke teamleden en vormt de stille kracht van een team. Zonder vertrouwen wordt er in een team geen relevante kennis gedeeld en eerlijke feedback gegeven. Daarnaast blijkt dat conflicten op het gebied van doelen en acties relatief makkelijk op te lossen zijn, in tegenstelling tot conflicten op het gebied van onderlinge verhoudingen. Wanneer je samenwerkt met een partner buiten je eigen organisatie, is vertrouwen en teamgeest geen vanzelfsprekendheid. Je kunt er in het begin bij niet vanuit gaan, dat de kennis die je deelt op de juiste wijze wordt gebruikt. Of je vreest misschien je concurrentiepositie te verliezen of nieuwe concurrenten in het zadel te helpen. Er moet dus geïnvesteerd worden in een goede onderlinge relatie, waarin men elkaar respecteert, datgene doet wat men belooft, open is met betrekking tot het delen van informatie et cetera. Dit kost tijd en geduld. Een goede relatie opbouwen kan op verschillende manieren. Vaak kan het helpen ook eens informeel, in een andere omgeving, bij elkaar te komen. klant-leverancier relatie Één van de werkgroepen had in het begin veel bijeenkomsten waar eigenlijk niet veel concreets uitkwam. Toch ging de groep door, maar alleen omdat de deelnemers het gevoel hadden dat ze met iets belangrijks bezig waren. Ze bleven (tot hun eigen verbazing!) nieuwe bijeenkomsten plannen. Achteraf gezien waren zij in deze bijeenkomsten bezig om elkaar beter te leren kennen en een teamgeest te ontwikkelen. Het onderlinge vertrouwen groeide en er ontstond een wij-gevoel. Dit wierp op een later tijdstip zijn vruchten af. Tegenslagen werden snel verwerkt en er werd onmiddellijk geschakeld naar het bedenken van oplossingen voor problemen. De teamleden hadden een positieve instelling naar elkaar en naar het onderwerp, bleven niet klagen en hielpen elkaar er steeds weer bovenop. het wij-gevoel 9

10 Organiseer het experiment op professionele wijze Een doel zonder actieplan blijft een droom, een actieplan zonder doel wordt al snel een nachtmerrie We gaan er van uit dat de wil van de samenwerkende partijen om zich naar de consument te onderscheiden aanwezig is en dat we nu met de praktische uitwerking aan de gang gaan. Zoals gezegd, begint dat met het samenstellen van een toegewijde werkgroep die draagvlak geniet bij het management van de deelnemende organisaties. De volgende stappen zijn het bouwen aan vertrouwen en het identificeren en vaststellen van de doelen van eventuele experimenten. Die twee acties gebeuren in de werkgroep en lopen min of meer gelijk op. Dan verandert het werk van karakter. Een nieuwe fase breekt aan. De uitvoering van het experiment heeft baat bij een beheerste aanpak. Baken een concreet overzichtelijk experiment dan ook af en voer het uit als een project. De ingrediënten van een project zijn: heldere doelen en afbakening duidelijk activiteitenplan met mijlpalen, tussen- en eindresultaten concrete taakverdeling / werkafspraken / werklijsten bewaking afspraken en werklijsten, elkaar aanspreken op het nakomen daarvan regelmatig status, voortgang en estimate to complete bepalen afsluiten met een evaluatie en een lijst met leerervaringen en leerpunten, etc. strakke projectaanpak Het bovenstaande advies geldt voor de uitvoering van experimenten als je voor een bepaald moment resultaten nodig hebt. Daaraan voorafgaand, tijdens het bedenken van experimenten of rond de evaluatie na afloop, verdient juist een open instelling de voorkeur. Professioneel organiseren vraagt om flexibiliteit. De aanpak moet steeds passen bij de aard van de werkzaamheden. Nieuwe en onverwachte gebeurtenissen zijn inherent aan innovatie. Daarop moet kunnen worden ingespeeld. 10

11 Doorbreek traditionele patronen Prestaties uit het verleden bieden geen garanties voor de toekomst De sector kent een aantal structuren dat haar groot en succesvol hebben gemaakt. De vraag is of die structuren ook in de toekomst het succes blijven garanderen of juist in de weg komen te staan. Schroom niet om bestaande structuren of gewoontes te doorbreken. Daag de gevestigde orde uit, maar weet wel wat je doet. Je zoekt naar doorbraken die jou onderscheid kunnen bezorgen en een zinvol verschil kunnen maken, maar kun je ze ook laten plaatsvinden? loskomen van de eigen cultuur Consumentgerichte innovatie vraagt om contact met de consument en om open informatie-uitwisseling tussen alle partijen die aan de innovatie bijdragen. Zo n transparante keten staat op gespannen voet met de traditionele op deling van de keten in zelfstandige schakels met onderlinge in- en verkooptransacties. Het traditionele in- en verkoopspel vaart wel bij een bepaalde mate van ondoorzichtigheid en informatieongelijkheid. Innovatieve samenwerking vraagt het tegenovergestelde. Bovendien valt het rendement van innovatie vaak in een andere schakel dan die waar is geïnvesteerd. Het zal duidelijk zijn dat de bereidheid van die schakels in de keten, die investeren in innovatie, sterk samenhangt met het rendement dat zij zullen terugzien. Het moet dus mogelijk zijn daar afspraken over te maken. Kortom, wie belang hecht aan het inspelen op behoeftes van de consument en consumentgerichte innovatie heeft andere ketenstructuren nodig dan de traditionele. In die nieuwe structuren is het korte termijn belang van de inkoop / verkoop transactie tussen de schakels ondergeschikt aan het lange termijn - gemeenschappelijke belang om samen op te trekken naar de consument. Het zal duidelijk zijn dat dergelijke veranderingen diep ingrijpen en veel tijd vergen. 11

12 Leer, respecteer en waardeer verschillen An open mind is a joy forever Verschillen van inzicht kunnen bronnen zijn van creativiteit en innovatie. Echter, ze kunnen ook leiden tot onbegrip en conflicten als men er niet voor open staat. Koester en respecteer de verschillen en wals er niet overheen. Retail is een vak apart, zoals teelt en logistiek dat ook zijn. Respecteer het vak van de ander en werk aan begrip. De teler kan van de retailer veel opsteken over het management van de categorie, in-store communicatie, koopgedrag van de consument, et cetera. Andersom krijgt de retailer die zich openstelt meer inzicht in onder andere de toeleverings keten, de informatiebehoefte, en (onnodige) voorraadvorming. Indien men nieuwsgierig is en open staat voor verschillen kan men leren van elkaars business en met die kennis de keten beter inrichten. In het project van FresQ en Plus Retail kwam de AGF inkoper in contact met een teler die veel praktijkinformatie had over het effect van temperatuurcondities op de smaak van tomaten. Te lage temperatuur (<5 gr) gedurende te lange tijd heeft een negatieve invloed op de smaak. Daardoor aan het denken gezet, is die bewuste inkoper op zoek gegaan naar meer kennis over dit onderwerp. Met behulp van die kennis is hij aan de slag gegaan om een andere inrichting van het logistieke traject (opslag, transport) tussen teler en winkelier voor elkaar te krijgen. Resultaat: de consument krijgt een betere kans om de tomaat te proeven zoals de teler het heeft bedoeld. 12

13 Communiceer, motiveer en inspireer van voor naar achteren Succes = kwaliteit x acceptatie Regelmatig communiceren naar alle belanghebbenden is een belangrijke succesfactor. Dat geldt binnen organisaties, maar mogelijk nog sterker in coöperaties of verenigingen van zelfstandige ondernemers. Communicatie met de consument is al genoemd als onderdeel van het experiment. Nu gaat het om onderlinge communicatie binnen de betrokken organisaties. In het bijzonder de communicatie tussen werkgroep en achterban. Je bent je als werkgroeplid vaak niet bewust van het tempo waarin de ontwikkeling verloopt. Voor je het weet ben je voor de rest van de organisatie uit het zicht verdwenen. De uitdaging is alle andere belanghebbenden in de betrokken organisatie(s) mee te nemen in de ontwikkeling. De werkgroep moet regelmatig momenten (evenementen?) inplannen om de achterban te informeren en te betrekken bij de voortgang. Zeker terugkoppeling naar achterban voorkomt isolement 13 in telersverenigingen met zelfstandige ondernemers is dit een serieuze klus. Het gaat om een nieuwe benadering van de markt en over de opbrengst van eenieders business. Communicatie vindt bij voorkeur plaats door (voor-) beelden van resultaten te laten zien, en/of collega s uit de werkgroep hun ervaringen te laten delen. Abstracte voortgangsrapportages waarbij je over het project praat doen het niet goed. Maak het concreet, laat zien wat je doet en waar je mee bezig bent. In het project van Decorum Plants is het tempo waarin keuzes zijn gemaakt geheel afgestemd op de mogelijkheden met de achterban te communiceren. De start van het project, de keuze om stevig te investeren (tijd en geld) is in vier kantine sessies uitgebreid met de leden besproken voordat de beslissing werd genomen om mee te doen. De resultaten van de consumentensafari zijn op dezelfde manier aan de achterban gepresenteerd als in een eerder stadium aan de werkgroep. Ook de keuze uit de vier mogelijke uitwerkingen van het marketingconcept ( het verhaal van de plant ) is niet gemaakt voordat alle leden de kans hebben gehad er kennis van te nemen. Op het eerste gezicht had het project dus sneller gekund, zonder dat de zichtbare kwaliteit van de resultaten eronder had geleden. Maar de acceptatie was (veel) minder geweest, en daarmee had het succes ter discussie gestaan.

14 Geloof in de mooie dingen die je samen kunt realiseren Met geloof kun je bergen verzetten Een essentiële succesfactor is de wil om daadwerkelijk succesvol te zijn. Betrokkenen bij het project (van opdrachtgever tot leden van het projectteam) geloven in de doelen en de zin van de missie. Zakelijke en persoonlijke motieven liggen in elkaars verlengde. Dit bepaalt zowel de slaagkans als het tempo van de ontwikkeling en helpt je door te gaan ook als het even tegen zit. De opzet van de experimenten helpt daarbij. Ze zijn concreet opgezet en leiden binnen gestelde termijnen tot resultaat. Dat brengt de mooie dingen binnen handbereik en maakt ze tastbaar en grijpbaar. Daarna: doorgaan, meer experimenten, in stappen opschalen. Continu innoveren is continu experimenteren. Beslis hoe je de benodigde competenties (samenwerking, marketing) een vaste plaats geeft in de organisatie. Plan de opvolging, ook weer in afgemeten stappen. Als je (zoals in het geval van Jumbo en VDN/ VDT) AGF-chefs en telers bij elkaar brengt is het opvallend hoe snel zij het over een aantal dingen eens zijn. Beiden geloven in hun producten, beiden willen dat het schap er mooi bij ligt, beiden leveren het liefst goede kwaliteit waar je trots op kunt zijn. Als mensen dit soort dingen bij elkaar ontdekken, werkt dat enorm motiverend. Het geeft een basis om daadwerkelijk als partners aan gemeenschappelijke belangen te werken. samen presteren 14

15 Tot besluit Investeren in consumentwaarde en innovatie is een actueel thema in de Tuinbouwsector. In het project Schoon, Veilig en Gezond gaat het vooral om de smart innovations : bestaande producten op een innovatieve manier aan de consument aanbieden, waarbij de onthulling van verborgen meerwaarde centraal staat. Een volgende mogelijke stap binnen dit project kunnen big innovations zijn. Nu het contact met de consument gelegd is, het inzicht in haar behoefte groeit en de samenwerking in de keten vanuit gezamenlijk belang op gang komt kan er worden gewerkt aan nieuwe meerwaarde op basis van innovatieve producten en diensten. Indien u door het bekijken van de DVD en het lezen van dit boekje geïnteresseerd bent geraakt en tot actie over wilt gaan kunt u een beroep doen op één van de subsidieregelingen die zijn bedoeld om innovatie in de Tuinbouw te stimuleren. Daarmee is het mogelijk de lasten te verlichten. Meer informatie over ondersteuning bij innovatie projecten is op te vragen bij het Productschap Tuinbouw. Wilt u meer informatie over de ervaringen uit dit project over bij ketensamenwerking, proces begeleiding of subsidieaanvragen, dan kunt u contact opnemen met Cees den Hollander: c.denhollander@planet.nl of Peter Morren p.morren@vdgp.nl. Wanneer u meer informatie wilt over specifieke competenties voor innovatieprojecten en ketensamenwerking of het ontwikkelen van deze competenties, dan kunt u terecht bij Elise du Chatenier: elise.duchatenier@wur.nl. beslissingsbevoegdheid 15

16