SERIE RESERRCHmEmORnHDR
|
|
- Theodoor Pieters
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 SERIE RESERRCHmEmORnHDR KAPITALISTISCHE PRODUCENTEN EN KLEINE BOEREN De rol van de huurarbeid in de ontwikkeling van de landbouw in de Dominicaanse Republiek in de periode Jan P.de Groot Ruud Buitelaar Researchmemorandum maart 1985 I VRIJE UNIVERSITEIT EKONOMISCHE FAKULTEIT AMSTERDAM
2
3 1 Ter Verantwoording Het voorliggende verslag is het produkt van een kortlopend onderzoeksprojekt gefinancierd uit fondsen (de zgn. 'Eigen Onderzoeks Pool') van de ekonomische fakulteit aan de Vrije Universiteit. Het projekt begon op 1 december 1982 onder de titel 'Processen van klassendifferentiatie in de agrarische sektor in de Dominicaanse Republiek'. Aangezien de kwaliteit van het datamateriaal niet geheel overeenkwam met de verwachtigingen (de landbouwtellingen vielen in dit opzicht tegen, en de sektoranalyse viel mee), heeft het uiteindelijke resultaat een iets ander aksent dan oorspronkelijk de bedoeling was. De veranderingsprocessen tussen 1960 en 1980 zijn niet louter op basis van de landbouwtellingen bestudeerd, en dit gedeelte van het onderzoek (hoofdstuk 2) heeft een beschrijvend karakter gekregen. De nadruk van het onderzoek is komen te liggen op een struktuuranalyse van de agrarische sektor in het jaar 1975/76 (hoofdstuk 3) met behulp van de sektoranalyse, uitgevoerd door het noordamerikaanse bureau voor ontwikkelingssamenwerking (USAID) en het dominicaanse ministerie van landbouw (SEA). Van de vele personen die hebben bijgedragen aan de realisatie van dit projekt is Herman Hendriks in eerste instantie de belangrijkste geweest: hij heeft als student-assistent in het projekt gewerkt en de USAID/SEA datatape toegankelijk gemaakt. De ekonomische fakulteit financierde een korte studiereis van Ruud Buitelaar naar de Dominicaanse Republiek (aug./sept. 1983), met het doel om recent datamateriaal te verzamelen en de interpretatie van het USAID/SEA materiaal te bespreken met degenen die de sektoranalyse destijds uitvoerden. Daartoe werd een diskussiepaper geschreven onder de titel: 'Clasificación de fincas privadas en el sector arrocero en la Repüblica Dominicana'. Velen in de Dominicaanse Republiek hebben Buitelaar met grote bereidwilligheid hierbij geholpen. Vooral David Alvarado van het SEA en Ruben Nunez, beiden in 1975/76 bij de opzet van de sektoranalyse betrokken, zijn hierbij van groot nut geweest. Van de studiereis is apart verslag uitgebracht.
4 11 In een vergevorderd stadium van onderzoek zijn de resultaten aan diverse groepen van deskundigen voorgelegd en met de kritiek die deze besprekingen opleverde hebben de auteurs hun voordeel gedaan bij het schrijven van de definitieve versie van het verslag. De resultaten zijn gepresenteerd op de landelijke studiedag 'Landbouw in Peru en de Dominicaanse Republiek' op 2 februari 1984, georganiseerd door de werkgemeenschap van Latijns-Amerikanisten. Louk Box heeft bij die gelegenheid en ook later veel stimulerende aandacht aan dit onderzoek besteed en gefundeerde kritiek geleverd. Het VWF-onderzoeksprogramma 'Ontwikkelingsvraagstukken' heeft een intern seminar aan de resultaten van dit onderzoek gewijd. Jan-Willem Gunning heeft hierbij vanuit een theoretische invalshoek opmerkingen gemaakt die tot een herformulering van de tekst noopte. Het geheel is ons inziens hierdoor zeer verbeterd. De tekortkomingen die er ondanks alles nog aan dit werkstuk kleven komen geheel voor verantwoordelijkheid van de schrijvers. R.B. J.P. de G.
5 111 Inhoudsopgave blz. 0. Inleiding 1 1. Ontwikkeling van produktiekrachten en -verhoudingen 3 vóór vóór de opkomst van de kapitalistische produktiewijze kapitalistische akkumulatie en persoonlijke 55 verrijking: samenvatting Groei van de agrarische produktie en basis van de 27 produktietoename 2.1 globale groei van de agrarische produktie basis van de produktietoename semi-proletarische huurarbeid veranderingen in de grondbezitsverhoudingen ongelijke ontwikkeling van de produktieaktiviteiten samenvatting De struktuur van de agrarische sektor in 1975/ inleiding: het USAiD sektor survey de bedrijfstypologie de struktuur van de agrarische sektor globale kenmerken van de bedrijfstypen de bedrijfstypen en hun produktieaktiviteiten de bedrijfstypen en hun produktiemethoden de bedrijfstypen en de ongelijke ontwikkeling '" van de produktieaktiviteiten 4. Samenvatting 85 Noten 92 Literatuurlij st 93 JdG/RB/mt
6
7 iv Algemene gegevens Dominicaanse Republiek basis gegevens: arbeidskracht: Bevolking in 1980 Oppervlakte BVP per hoofd in 1980 gemiddelde jaarlijkse groei BNP p/c Alfabetisatiegraad onder volwassenen in 1977 Levensverwachting bij geboorte (1980). Bevolking tussen 15 en 64 jaar " werkzaam in landbouw " " " industrie diensten km US$ 3.4 % 67 % 61 j aar % 52% urbanisatie: Urbane bevolking als % van totale bevoking 30 jaarlijkse groei % % Bevolking in Santo Domingo als % van tot. urbane bevolking produkties truktuur: Bruto Nationaal Produkt, US$ 720 xio x 10 landbouw 27% 18% industrie diensten produktie- ( ) ( ) groei: Bruto Nationaal Produkt 4.5% 6.6% landbouw industrie diensten goederenhandel : exporten in 1980 importen in 1980 groeivoet exporten " importen 962 x io 6 US$ 1436 x 10 6 US$ ( ) ( ) -2.3% 4.6%
8 V Samenstelling brandstoffen, mineralen, metalen sgoederen-.., overige ö primaire goederen export: * machines en transportmiddelen overige nijverheidprodukten % 3% Samenstelling goederenimport ; Betalingsbalans, buitenlandse schuld en schuldendienst: voedsel brandstoffen, mineralen, metalen overige primaire goederen machines en transportmiddelen overige nijverheidsprodukten saldo lopende rekening intrestbetalingen op buitenlandse schuld buitenlandse schuld als % van BNP schuldendienst als % van exporten 17% x 10 6 US$ 4 97 x 10 6 US$ % 17.5% 4.5% 21.5% bron: World Development Report 1982.
9 MONTECRISTI
10
11 1 Inleiding De overgrote meerderheid van de plattelandsbevolking in Latijns- Amerika verkeert in een situatie van aanhoudende armoede en slechte leefomstandigheden. Deze situatie is de keerzijde van de voorspoed van de meer bevoorrechten in Latijns-Amerika zelf en in de industrielanden. Hoe die samenhang is tussen armoede en welvaart, hoe dezelfde ontwikkelingsprocessen enerzijds ekonomische groei en anderzijds stagnatie veroorzaken moet juist worden onderzocht. Want dat inzicht is nodig om te kunnen komen tot ontwikkelingsprocessen waarin zulke onderschikking ontbreekt. In dit kader poogt de onderhavige studie een bijdrage te leveren aan een beter begrip van de krachten die de agrarische ontwikkeling in perifere gebieden in Latijns-Amerika bepalen. De logika van de ontwikkeling die leidt tot groei en voorspoed enerzijds en stagnatie en armoede anderzijds dient achterhaald te worden alvorens haar te kunnen doorbreken. De landbouwsektor in de Dominicaanse Republiek laat zich kenmerken door een aantal strukturele verschijnselen: scheve grondbezitsverhoudingen - geringe technifikatie van de produktie, hetgeen leidt tot een lage arbeidsproduktiviteit - de grote vraag naar arbeid, en de belangrijke plaats die goedkope huurarbeid, in de vorm van semiproletarische arbeid, inneemt. Deze strukturele verschijnselen hangen oorzakelijk met elkaar samen en versterken elkaar. Het zijn de geringe toegang tot grond en technologie en bijgevolg de geringe mogelijkheden voor een produktieve aanwending van arbeid die stagnatie en armoede bij een bepaalde klasse van producenten veroorzaken. Naast armoede en stagnatie is er echter ook een dynamische groei aanwijsbaar, een groei die zich voordoet in bepaalde landbouwbedrijven en in bepaalde produktieaktiviteiten.
12 2 De vraagstelling in deze studie betreft de logika van de hierboven kort aangeduide ongelijke ontwikkeling tussen bedrijven en tussen produktie-aktiviteiten, en de mechanismen die de strukturele kenmerken van de landbouwsektor in stand houden en versterken. Hoe valt het te verklaren dat de armoede op het platteland blijvend is, dat het land zich genoodzaakt ziet steeds meer voedsel te importeren terwijl er tegelijkertijd bedrijven en produkten te onderscheiden zijn die een snelle groei doormaken? Deze vraagstelling en de hiernavolgende uitwerking zijn deels ingegeven door de theoretische koncepten die A. de Janvry in het boek 'The Agrarian Question and Reformism in Latin-America' ontwikkeld heeft. De Janvry vat de strukturele kenmerken van de landbouwsektor samen in het begrip 'funktioneel dualisme'. Dit duidt op de samenhang tussen grootgrondbezit en dynamische kapitalistische ontwikkeling enerzijds en de stagnerende produktie op voor het levensonderhoud van de boeren te kleine bedrijven anderzijds. De logika van het funktionele dualisme is gelegen in het ruime aanbod van goedkope (huur)arbeid en goedkoop voedsel dat op deze wijze ontstaat. Het zijn dus de mechanismen die de aanwending van arbeid bepalen die een belangrijke faktor vormen tot de verklaring van de ongelijke ontwikkeling in de landbouwsektor. In deze studie wordt getracht de mechanismen die de Janvry in zijn theoretisch werk heeft aangegeven uit te werken voor de landbouwsektor in de Dominicaanse Republiek in de periode In hoofdstuk 1 wordt bij wijze van inleiding een samenvatting gegeven van de recente geschiedenis van de Dominicaanse Republiek. Daarna wordt in hoofdstuk 2 een globaal overzicht gegeven van de landbouwontwikkeling in de Dominicaanse Republiek van Hieruit zal de belangrijke rol van de semiproletarische huurarbeid, die samenhangt met de scheve grondbezitsverhoudingen en de geringe technifikatie, naar voren komen. Dit hoofdtuk besluit met een analyse van de ongelijke ontwikkeling tussen produktieaktiviteiten (gewassen en dierlijke produktie) in de loop van de tijd.
13 3 Het niveau waarop de ongelijke ontwikkeling echter in wezen verklaard moet worden is het niveau van de producenten, ofwel de bedrijven. Daartoe wordt in hoofdstuk 3 met behulp van het USAID/SEA sektor survey uit 1976 een bedrijfstypologie gekonstrueerd. De struktuur van de agrarische sektor in termen van deze typologie en de kenmerken van de bedrijfstypen (verschillen de bedrijven naar aktiviteiten en/of produktiemethode?) voert naar een verklaring van de ongelijke ontwikkeling en de aanhoudende armoede in de agrarische sektor in de Dominicaanse Republiek. 1. Ontwikkeling van produktiekrachten en -verhoudingen voor De behandeling van de ontwikkeling van de agrarische sektor in de Dominicaanse Republiek tussen 1960 en 1980, zoals in deze studie beoogd wordt, is niet goed mogelijk zonder eerst in grote lijnen te schetsen hoe de uitgangssituatie van 1960 ontstaan is. De voor dit onderzoek relevante voorgeschiedenis spitst zich toe op de ontwikkeling van de produktiefaktoren grond, kapitaal en arbeid, waarbij gezocht wordt naar de historische achtergronden van het ontstaan van de faktormarkten en de distorties daarvan. Tevens zal enige aandacht besteed worden aan de historische ontwikkeling van de produktieaktiviteiten. Tenslotte wordt getracht de geschiedenis van de produktieverhoudingen te traceren, teneinde het dualisme in de dominicaanse samenleving historisch te plaatsen. Dit hoofdstuk is gebaseerd op enkele bekende geschiedschrijvingen; het heeft niet de pretentie iets toe te voegen aan de bestaande kennis omtrent de geschiedenis van de Dominicaanse Republiek, doch slechts deze op bepaalde wijze te ordenen. 1.1 V6or_X870 Het begin van de kapitalistische ontwikkeling in de landbouwsektor in de Dominicaanse Republiek wordt dikwijls geplaatst in het begin van de 70-er jaren van de vorige eeuw, toen moderne suikerplantages werden aangelegd met cubaans en later noordamerikaans kapitaal.
14 4 Voor die tijd had de Dominicaanse Republiek een lange periode van ekonomische en sociaal verval gekend, zodanig dat het land in het midden van de vorige eeuw gekarakteriseerd werd als onderbevolkt en met een extreme overvloed aan landbouwgrond, hetgeen leidde tot chaotische situaties ten aanzien van grondbezitsverhoudingen (Hoetink, 1982 p. 5). De Republiek telde slechts 100 a inwoners, de waarde van het landbezit was zeer laag en kapitaal werd vrijwel niet gebruikt in de agrarische produktie - zo was de ploeg onbekend, waren er weinig ijzeren instrumenten en gebruikte men de 'slash and burn' methode -. Het niveau van ontwikkeling van de produktiekrachten was derhalve zeer laag. Voor 1870 vormde de kleinschalige, op zelfvoorziening gerichte landbouw voor het overgrote deel van de bevolking de bestaansbasis. De belangrijkste ekonomische aktiviteiten naast deze kleinschalige landbouw waren relatief grootschalige extensieve veeteelt (op in gemeenschappelijk bezit zijnde weidegronden), de traditionele kleinschalige verbouw van suikerriet en tabak, en de houtkap. (Cassa,1983, p ). Deze aktiviteiten waren alle gericht op de export, die overigens omschreven wordt als doorgaans gering van omvang en vaak sterk fluktuerend. In feite leidde de rurale bevolking een haast autarkisch bestaan. Het beschrijven van de sociale struktuur voor 1870 is een hachelijke zaak. Hoetink meent dat 'elke poging tot een stratifikatie die méér dan een ruwe schets wil zijn vastloopt op een gebrek aan data en de sterke regionaliteit in de samenleving' (Hoetink, 1982, p. 175). De schets die hij mogelijk acht is de volgende:- - de armsten, zij die geen toegang hebben tot de grond en bereid zijn zich van anderen afhankelijk te maken en te werken voor voedsel, staan het laagst op de sociale ladder. Vervolgens: de arbeiders op veeteeltbedrijven (peones en monteros) onafhankelijke kleine producenten (rancheros en conuqueros) - opzichters in de grote bedrijven eigenaars van plantages en (grote) veeteeltbedrijven(hatos).
15 5 Gassa voegt aan deze opsomming nog toe de handelaars, de ondernemers in de houtkap, en de burokraten uit het (embryonale) staatsapparaat, die tot de hoogste kringen gerekend moeten worden. Wil men deze stratifikatieschets verder uitwerken dan zal in de eerste plaats aandacht besteed dienen te worden aan de sterke regionale verschillen. Het lage niveau van de produktiekrachten en de geringe geprononceerdheid van de sociale verhoudingen vóór*1870 zijn voldoende reden om geen aandacht te besteden in het onderhavige onderzoek aan de historische ontwikkelingen van ouder datum, aangezien het hier slechts gaat om het beschrijven van die processen die van belang zijn voor de interpretatie van de periode ê_2E^25 H_YSS_ÉS_^S i Sli i^!lê_ee2éh^ iëhiisê I 70-J_930 De reeds gememoreerde verandering in de 70-er jaren van de vorige eeuw betrof de opkomst van de grootschalige suikerriet-verbouw. Dit betekende het begin van een proces van fundamentele veranderingen in de dominicaanse ekonomie. Het uitbreken van de Cubaanse onafhankelijkheidsoorlog in 1868 had tot gevolg dat een aantal Cubaanse ondernemers naar de Dominicaanse Republiek uitweken. Zij brachten vaak een startkapitaal en technologische kennis van de suikerproduktie mee. Door een van hen werd in 1870 de eerste stoommachine in de rietverwerking geïntroduceerd. De eerste grootschalige, moderne suikerfabriek werd in 1875 geopend. Hoewel vanaf dat moment de verbouw van suikerriet aan een snelle opmars begon, wordt de eerste periode gekenmerkt door vele mislukkingen en faillissementen, onder ander veroorzaakt door externe faktoren, zoals de prijsdaling op de wereldmarkt in Al spoedig is een proces van koncentratie waarneembaar waarbij de relatief vele en kleine ondernemers uit de beginperiode langzamerhand overvleugeld en weggekonkurreerd werden door kapitaalkrachtige buitenlandse investeerders, voornamelijk uit
16 6 de Verenigde Staten. Het was uiteindelijk de bezetting van de Dominicaanse Republiek door het noordamerikaanse leger in 1916 die dit proces bezegelde. Toen ook deed de South Porto Rico Company haar intrede en stichtte de fabriek "La Romana", die lange tijd de grootste suikerfabriek ter wereld heette te zijn. Later werd de South Porto Rico opgekocht door Gulf & Western, momenteel de belangrijkste multinationale onderneming op het eiland. De #xtreem hoge suikerprijzen op de wereldmarkt tussen 1914 en 1920 maakten suiker tot het fundament van de dominicaanse ekonomie, doordat dit produkt een zeer hoog percentage van de exporten ging uitmaken, (zie tabel I-.l) Niet alleen in de verbouw van suikerriet traden veranderingen in de produktiewijze op. Ook bij de tabaksproduktie vond een proces van kapitaalakkumulatie plaats, waarbij handelaren investeringen deden in opslag- verwerkings- en transportkapaciteit. In de cacao- en koffieverbouw deed enige grootschalige produktie haar intrede, vooral in korte periodes van hoge wereldmarktprijzen. Overigens bleef de verbouw in de laatstgenoemde drie produkten voor een belangrijk deel in handen van kleine producenten. Voor deze kleine producenten bleef de kleinschalige verbouw van zelfvoorzieningsgewassen, waarin geen technologische veranderingen gemeld worden, de basis van het bestaan. Verband houdend met bovenbeschreven veranderingen in de dominicaanse ekonomie kan een snelle ontwikkeling van de produktiekrachten beschreven worden. de faktor grond De grond had voor 1870 vrijwel geen waarde. De ondernemers die zich wilden toeleggen op de verbouw van suikerriet zetten een proces van verdeling van de grond in werking, waarbij de grond langzamerhand haar prijs kreeg. De toeëigening van het grondbezit ging vaak gepaard met brute gewelddaden en fraudes. Het kommunale grondbezit kwam onder druk te staan en werd tijdens de amerikaanse bezetting formeel afgeschaft. De fraudes en gewelddaden waar in dit verband op gedoeld wordt houden in het
17 7 0) 0 ON o CO o CN sj- VO CO co sr <r O <r t~~ CO vo CN CN CM VO CT\ vo co vo sr r-^ Os m CJ T CO o m ON o r- m VD <r vo vo o a\ CO m CO 1^. sr sr CN r~. O H CU ON CS CO ON ON as CTl. O m CO CN 1 m r-- ^* sr CM CN CM o> co a\» 1 o * sr CN - m r- m m vo sr sr sr in k M f «i CN CO CN o ft o. 53 o. ft 5 H 3 I-I e~s O 00 ON o co m <r o <r r~- r~ <r l~» <r CN 00 CN 00 vo CO m CO 00 co sr 00 vo ^ o r~. sr as co o r-i O ca ca r- CN vo O sr 00 CN LO o co vo vo r~- vo VO fx. r-. m r» i^ o <r 00 sr m m co CM co co ^~ > > ACC M en o ca H T3 CN CO O 00 ON vo 00 o VO m m CN O CN CM CN i i oo o o sr m i~«sr o O o O O co ca en o CM O CN <r O m as o co CN m O O CO r~. co ^^ vo vo m cr> vo vo i~- O CTi m o o sr r-i CN 00 as 00 CN CO 00 r». r» r-«cn Ov CN CO r- <r m co r-- CM T-- CN O st as 00 sr r~> 00 o r^ 03 CU B s m vo as CM CN CTi CO m as co vo P~. 00 m o vo as r~ VO m CM as O sr vo CN r-. sr m CT\ 1 ^ sr co CN CN CN o o 4-1 4J ~ CU 0 i-i 00 m!"-- LO - 00 CO o vo 00 m as CO r~. o m - r~- O r~ O CN m as co 00 CO vo r-~ sr r~ 00 LO CO u u o m o SO <r i r-» CN o <r i~~ r-» co vo O r~ CN o m o o * «o o 00 m 00 vo 00 co 1-1 CU VO u-1 ON 00 i-- as o - 00 <r 00 o o m VO «vo sr CN VO CTi CO CM 00 CO r*. vo m r^ r- 00 CM k. u CN CN r CN CN ^ - i CN CN CN CN co CN ~- ~~ i i ^ CN CM» «1 1 ft ft O <3 CJ 0) u e-s < 3 o «< vo r~ o\ CO <r m CO -* 00 o r~«vo m CN CN CN m o o m <r O 00 CO VO 00 r^ Os O vo Os CJ i-i 1-1 ^. ca CN ca sr i^ vo i^ \D m <r CT\ vo CN f^. r- O i i o m as o <r m sr sr VO sr co ON co co sr CO o CO > > co CO sr co CN co CO CO CO CO CN CN * ' CN OCOA co u ca r^ vo m 00 o as 00 co i <r co co m as 00 O <r m i CN CN sr CO I «CN i VO i «O O CN CN vo T3 O m r~ CN CO m CN CO r- <r CN r ~- CO i e^ r^ 00 CO sr i > CN o o «vo o O sr m i et) u-l * o\ co r <f r~ CN O r-«00 <r co m as 00 sr o m co CO r~- VO CO Os as co VO co B O 4-1 i-i CU CU co sr o O VO s > w o CTi o O _ co 00 CM co vo 00 CT\ co CO o VO as _ O in r^ Os CN ON B O 4J CN CN CN CN CSJ CN CN CN CM CN CM CN CN CN CN CM CN CM F w <U o 1-1 r» 00 CN CO CN as r^ VO O CT\ VO O VO as r» <r sr 00 CN m r~~ 00 CN co r^ CO O O m CO CN VO - ü u O LO <r as as as m O m 00 m CO C^ <r 00 o vo r-~ vo vo m 00 r~ o co ON O O vo O H cu vo vo vo sr \o <r CT\ m >* 00 oo CO O CO CM CO m m O co CM r-~ sr as sr O m r~ 1 1 m co " ' * *~* vo CN CN r - m * * CM CN <r sr CM CN CO co sr <r sr sr sr CM CM CN ft U ft 'S CU k 6* u 3 0 i-i 1 1 cd CN ca ca 00 co co i t CN CO <r CN co CO i CN CM i o sr CN sr r^ m r^ 00 CJN o OFFE > > en (Tl sr CN m r~ as co vo m CO O in O <r <r m CN o vo <^ 00 vo vo sr CO O CM m sr as o CO 1 ^ Os CN 00 CO ON o ca r-~ i~» LO co CN m m C^ as CN 00 CN 00 VO as CO VO CN 00 co vo r-» sr CM 00 r*. O O O I-. CO 13 r-~ CN CO ON o r-> <r m vt co VO CO o» < CO vo as co VO O e^ sr o sr o o o o i m ca ON CO in CN 1~. O 00 CN 00 o <r t^ CN CN VO as CO CO CM vo CO o o m m CT\ o sr ON, m CTi m O en B O u i-h _* CN CN CN ^. _ CN _ CN CN CN CM CM <r sr sr m sr m CU vo _ as I~- sr B O 4-1 o co vo 00 o l~- CO 00 CO 1 ^ m 00 C^ in co VO VO m CO co m CO m vo sr CO as o sr CN l <» C > ü Ü 00 CN m sr > < m <r m VO 00 CN 00 <Tv r-~ m m CO o 00 co vo o sr VO vo o a\ r^ CN 0 1 -,-4 CU vo <f co sr sr t i m VO ~.T <r r^ as CTi CN CO o r^ m Oï m <r m m CO CN CN I «1 CN t i i i CN a CM *""" u ft 53 * ' /"-s o <u M 8^? D 3 O r~ vo sr o CN CO <r CN Os r-~ o as vo VO co t VO sr as vo r-~ O m m vo sr IS] 1 1 i-i " Oï 1 ^ CO CO CN ON ON <J ca ca r^ vo m CO CO CO CO r- <t VO e^ m o> CO CN r-«ct\ o ^* ^* r~- as co 00 CO 00 * > CN r-. CO CN sr > > ~* CO CN CO <r m ^r <r CO <r <r m m in m i^- VO vo r~- r~- m m m m m m m vo sr vo VO VO m AR/ co u P ca en 13 as < m m ON -,-r o m Oï as CN * as CO CN <r r~ «^* as vo CO VO 00 o O O O vo ON ca co CN ~- CN r^ i^. <r CN o -* as CO CM o sr CN» O m Ol O O O o i i O CO CN as p>- r>. 00 <r co VO <t CO o co vo m m vo -, vo CO o as O CO o o o O o co co CU B S 00 VO vo o m as r~. co 00 _ CN CN _ o CN 00 CTi -_ c^ o ^~ r-- m CM m m o O o [^ o sr <f m m t^ 00 <f r^ o O CN co CN vo m 00 r^ vo CN O CN co CO CM co CN co sr CO o CO CO CO m sr O O m co 4-1 in m (0 CU 4J i vo! CM CN i-l en i-i 4-1 4J CT\ co CN as i i m as 00 r^ 00 O CN <r r- O CO!-* co sr VO 1 ^ as r~ m CO m VO VO CM CO 00 CN m CO sr 00 CM o 3 co vo i^ ca <i- o <r o m CTl CTN m o VO m CN CN r * - m sr vo > co co c^ sr vo CM r^ sr D ca u O 1 CO m Os co i 00 as CO <r m CN m <r CO VO r~«vo CN o CN 1~X oo ^ r^ i^ m o m CTv m i i ft > 0 4J ca ft en 4-i en vo VO 1^. ON 00 CN o o o o m CN CN Oi 00 O m vo o VO sr co CO 00 co ~- CT\ CN in 00 m O.-1 x 1 u ca u cu CN CN CN CO m CN -~ CM co CN CN CO CN CM ~~ i * 1 ca cu o O r-4 0 B 4-> i-i ft O CB CU!* -r4 o m ~~ 4-1 O > T3 o) u u m VO P~ 00 a\ o CN co <r m VO r^ CO CTi O CN CO sr m vo r~ 00 as o CM co sr m VO c~ca CN CN CN CN o o o o o CN CN CM CM CN CN co CU '1 CO CO CO CO co CO co
18 Table I- 1 : the development of exports cuadro I- 1 : el desarrollo de las exportaciones year aïïo total value tons of exports valor tota! de las exportaliones SUGAR/AZUCAR COFFEE/CAFE COCOA/CACAO value price tons value price tons value toneladas valor precio toneladas valor precio toneladas valor % % % , ' 38.7 ; i Source/fuente : L. Gomez, Relaciones de producción dominantes 1) value as percentage of total export value/ valor como porcentaje de valor total de las exportaciones.
19 9 verbranden van archieven, het vervaardigen van gefingeerde eigendomstitels en het gewelddadig verdrijven van boeren van hun land. Zeer grote stukken land kwamen op deze manier tegen geringe kosten en met gebruik van extra-ekonomische middelen in handen van een relatief klein aantal partikulieren. Dit proces deed zich het sterkst voor in het Zuid-Oostelijk deel van het land, waar vrijwel alle landbouwgrond op deze manier verdeeld werd. De produktie van suiker koncentreerde zich in de beginperiode in deze streek, die dan ook het zwaartepunt van de nationale ekonomiewerd. In de overige gebieden, waarvan vooral de Cibao (het noord-westen) belangrijk is, ging de grondverdeling minder snel, en tot op heden heeft een grote groep kleine boeren er de toegang tot de grond behouden. (Baud, 1982). Tijdens de bezetting door de noordamerikanen ( ) werd een begin gemaakt met een verbeterde registratie van het landbezit. Twee instrumenten waren hierbij vooral van belang: De registratie van het bezit werd in de wet geregeld (Systeem Torrens), en de belasting op grondbezit werd ingevoerd (hervorming van de oude belastingsystemen). Vooral in het Zuidoosten betekende de koncentratie van landbezit in de voornamelijk door buitenlands kapitaal gedomineerde suikerondernemingen dat het land grotendeels onbewerkt bleef. In 1925 besteedden de grote suikerplantages 29% van hun land aan de verbouw van suikerriet, 18% aan extensieve veeteelt en 53% bleef ongebruikt (Cassa, 1983, p. 137). Deze cijfers worden als representatief beschouwd voor de bedijfsvoering in de plantages. De konklusie moet luiden dat van een markt voor de produktiefaktor grond nauwelijks gesproken kan worden. Vanaf het moment dat de produktiefaktor grond schaars werd in ekonomische zin (een prijs kreeg) bepaalden voornamelijk extra-ekonomische faktoren de verdeling ervan. Minstens zo stormachtig als de ontwikkelingen m.b.t. de faktor grond is het groeiproces dat de produktiefaktor arbeid onderging in de periode
20 10 De grootschalige suikerrietverbouw had een grote behoefte aan arbeidskracht, een produktiefaktor die zeker in de beginperiode schaars was. De lonen lagen derhalve in de periode rond 1880 relatief hoog (Cassa* 1983, p. 137). De nationale arbeidsmarkt breidde zich dientengevolge sterk uit. Ook de tijdens het Heureux-regime ondernomen infrastrukturele werken betekenden een relatief grote vraag naar arbeidskrachten. Reeds in deze tijd doet zich het verschijnsel voor van kleine boeren met toegang tot grond die een deel van het jaar als loonarbeider werkzaam zijn, al was deze vroege vorm van semiproletarisering ontstaan door de hoge lonen en niet, zoals later gebeuren zou, afgedwongen door gebrek aan bestaansmogelijkheden op het eigen bedrijfje. Na 1884 trachtten de suikerondernemers, onder druk van de lage prijzen op de wereldmarkt, de produktiekosten te drukken. De lonen stagneerden en de kleine boeren prefereerden het werk op het.eigen land. De grote suikerplantages haalden arbeiders van de omringende (engelse) eilanden, en sedert de militaire bezetting door de noordamerikanen bestaat ook het verschijnsel van de haïtaanse trekarbeiders. De bevolking groeide in de onderhavige periode zeer snel, vooral tengevolge van immigratie (zie tabel 1-2). De konklusie dat de arbeidsmarkt, die vanaf 1880 ontstaat, blijkbaar soepel funktioneert, is niet geheel gerechtvaardigd. In feite is de arbeidsvraag door suikerplantages een geïsoleerd segment van de arbeidsmarkt geworden, waar de lage lonen door middel van dwangmechanismen in stand gehouden worden. De infrastrukturele werken uit de Heureux-tijd en later uit de bezettingsperiode vormden een andere belangrijke bron van vraag naar arbeid. De fluktuaties in de loonhoogte die de historici beschrijven duiden weliswaar op een zeker funktioneren van het prijsmechanisme op de arbeidsmarkt, maar wel op een arbeidsmarkt die per seizoen en per regio verschillend is en bovendien in de suikersektor een "groot en losstaand segment kent. Bovendien is het grootste deel van de aangewende arbeid nog familie-arbeid.
21 11 table 1-2 estimates of population size in various years cuadro 1-2 estimaciones del tamano de la poblacion en varios anos year size source ano tamano fuente > various sources cited in Hoetink (1982, p. 19) diferentes fuentes citados en Hoetink Garcia Bonelly Population censusses Censos de poblacion /
22 12 De ontwikkeling van de produktiefaktor kapitaal is minder éénduidig te beschrijven. Belangrijk zijn uiteraard de investeringen gedaan in het opzetten van de suikerfabrieken. Daarmee samenhangend is er in de fysieke infrastruktuur van het land veel geïnvesteerd: spoorwegverbindingen werden aangelegd, een modern kommunikatie-netwerk werd ontwikkeld, haveninstallaties werden gebouwd. Pas in 1920/22 komt een landelijk wegennet tot stand, dat verschillende regios van het land onderling verbindt. Hoewel hieruit blijkt dat de ontwikkeling van de produktiekrachten in een stroomversnelling is geraakt, is het evenzeer duidelijk dat deze ontwikkeling eenzijdig gericht was op de agrarische exportgroei. Het bestaan van een nationale kapitaalmarkt kan uit bovenstaande investeringen niet afgeleid worden. De partikuliere investeringen werden voornamelijk gedaan door buitenlandse ondernemers met buitenlands kapitaal en de overheidsinvesteringen in publieke werken' werden gefinancierd met behulp van buitenlandse leningen, terug te betalen uit de opbrengsten van de exportbelasting. De douane-inkomsten van de havens van Puerto Plata en Santo Domingo, de grootste inkomstenbron van de overheid, speelden dus een kruciale rol in dit ontwikkelingsmodel. In 1888 kwam de kontrole op deze douane-inkomsten in handen van het Nederlandse bankiershuis Westendorp, als onderpand voor een omvangrijke lening. Westendorp werd al snel uitgekocht door de San Domingo Improvement Company of New York. Van 1905 tot 1940 staan de douane-inkomsten onder direkte kontrole van de amerikaanse overheid. Regel bij deze kontrakten was dat de helft van de douane-inkomsten gebruikt werd om de buitenlandse schulden af te lossen, een fraktie werd gebruikt om de administratieve kosten te dekken, en iets minder dan de helft ging naar het dominicaanse overheidsbudget. Sedert het eind van de 70-er jaren van de vorige eeuw zijn er pogingen ondernomen om kommerciële.banken op te zetten. Sedert het begin van deze eeuw zijn er amerikaanse en canadese banken aktief, die belangrijke banden hebben met (al weer) de ontvangsten van de douane-gelden.
Arm en Rijk. Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten
Arm en Rijk Hoofdstuk 2: Arm en rijk in de Verenigde Staten 2.1 Rijk en arm in de Verenigde Staten De rijke Verenigde Staten Je kunt op verschillende manieren aantonen dat de VS een rijk land is. Het BNP
Nadere informatieInternationale varkensvleesmarkt 2012-2013
Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt
Nadere informatieVan baan naar eigen baas
M200912 Van baan naar eigen baas drs. A. Bruins Zoetermeer, juli 2009 Van baan naar eigen baas Ruim driekwart van de ondernemers die in de eerste helft van 2008 een bedrijf zijn gestart, werkte voordat
Nadere informatieF Lees bron 1 en beantwoord daarna opdracht 1.
Antwoordmodel: Expert Overheidsbeleid Het crisisteam is samengesteld. Jij bent als expert overheidsbeleid ingevlogen om vast te stellen wat de overheid doet om ruimtelijk ongelijkheid te verminderen. De
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2000 2001 27 400 Nota over de toestand van s Rijks Financiën Nr. 42 BRIEF VAN DE MINISTER VAN FINANCIËN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Module 3, Welvaart in Amerika en Nederland
Samenvatting Geschiedenis Module 3, Welvaart in Amerika en Nederland Samenvatting door een scholier 583 woorden 8 februari 2005 4,7 21 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Module 3, aantekeningen.
Nadere informatieAllochtonen op de arbeidsmarkt 2009-2010
FORUM Maart Monitor Allochtonen op de arbeidsmarkt 9-8e monitor: effecten van de economische crisis In steeg de totale werkloosheid in Nederland met % naar 26 duizend personen. Het werkloosheidspercentage
Nadere informatieStarters zien door de wolken toch de zon
M201206 Starters zien door de wolken toch de zon drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Starters zien door de wolken toch de zon Enkele jaren nadat zij met een bedrijf zijn begonnen, en met enkele jaren financieel-economische
Nadere informatieStatistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012
Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Inleiding Lorette Ford De economische ontwikkeling van een land kan door middel van drie belangrijke economische indicatoren
Nadere informatieSlechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)!
Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Vragen aangeduid met een * toetsen in het bijzonder het inzicht en toepassingsvermogen. Deze vragenreeksen zijn vrij beschikbaar.
Nadere informatieParagraaf 2 De hedendaagse arbeids samenleving 2.1 wat is een arbeids samenleving?
Antwoorden door een scholier 1490 woorden 7 april 2006 4,6 15 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Delphi Paragraaf 2 De hedendaagse arbeids samenleving 2.1 wat is een arbeids samenleving? In 1948
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m , 1.8
Samenvatting Aardrijkskunde Paragraaf 1.1 t/m 1.4 + 1.7, 1.8 Samenvatting door K. 958 woorden 9 november 2013 6,5 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Samenvatting aardrijkskunde paragraaf
Nadere informatiesolidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd?
Bijdrage prof. dr. Kees Goudswaard / 49 Financiering van de AOW: solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd? Deze vraag staat centraal in de bij drage van bijzonder hoogleraar Sociale zekerheid prof.
Nadere informatieExport-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014
Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 1. Samenvatting en conclusies De Nederlandse uitvoerwaarde is in 2013 met 1,0% gestegen t.o.v. dezelfde periode in 2012 tot 433,8 miljard euro. De bescheiden
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines De sociale kwestie.
Onderzoeksvraag: Waardoor ontstonden het liberalisme en het socialisme, en hoe dachten liberalen en socialisten over de sociale kwestie? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke
Nadere informatieWerkstuk Economie Arbeidsverdeling rijke en arme landen
Werkstuk Economie Arbeidsverdeling rijke en arme landen Werkstuk door een scholier 2302 woorden 19 februari 2000 5,6 374 keer beoordeeld Vak Economie Inhoudsopgave 1. Inleiding en vraagstelling 2. Werkwijze
Nadere informatieF Lees bron 1 en beantwoord daarna opdracht 1.
Opdracht Expert Overheidsbeleid Het crisisteam is samengesteld. Jij bent als expert overheidsbeleid ingevlogen om vast te stellen wat de overheid doet om ruimtelijk ongelijkheid te verminderen. De deskundigheid
Nadere informatieTwee belangrijke aardrijkskunde vragen zijn waar komt iets voor? En waarom is het daar? Verklaring zoek je in interne factoren en externe factoren.
Samenvatting door Cristel 1008 woorden 26 juni 2016 7,1 3 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Het grensgebied tussen Mexico en de VS: Illegalen overschrijding van Mexicanen richting de verenigde staten.
Nadere informatieDe kloof wordt breder. Boekverslag door H woorden 15 februari keer beoordeeld. Aardrijkskunde
Boekverslag door H. 1034 woorden 15 februari 2007 6.6 80 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoofdstuk 2 het Noorden tegenover het Zuiden 2 Noord- Zuidverhoudingen 2.1 De kloof wordt
Nadere informatieKoopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn.
Koopkrachtpariteit en Gini-coëfficiënt in China: hoe je tegelijkertijd arm én rijk kunt zijn. 1. De Wereldbank berichtte onlangs dat de Chinese economie binnen afzienbare tijd de grootste economie van
Nadere informatieir. H. Hoeve door 1980-133 Abw april
DE ONTWIKKELINGEN IN DE OPPERVLAKTE LANDBOUW- GROND VAN NEDERLAND MET EN ZONDER MARKERWAARD Notitie ten behoeve van K.B.A.-nota Markerwaard van 3 D.G.'s door ir. H. Hoeve 1980-133 Abw april 1. INLEIDING,
Nadere informatieGESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB
Examen VMBO-KB 2005 tijdvak 1 woensdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit 35 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 50 punten
Nadere informatieExamen HAVO. economie. tijdvak 2 woensdag 23 juni 13.30-16.00 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.
Examen HAVO 2010 tijdvak 2 woensdag 23 juni 13.30-16.00 uur economie tevens oud programma economie 1,2 Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 27 vragen. Voor dit examen zijn maximaal
Nadere informatieInleiding Transmigratie (HAVO stof Indonesië)
Inleiding Transmigratie (HAVO stof Indonesië) De Indonesische archipel strekt zich uit over meer dan 18.000 eilanden in het zuidoosten van Azië. Gewoonlijk wordt de archipel ingedeeld in 5 grotere eilanden
Nadere informatieDe impact van supersterbedrijven op de inkomensverdeling
VIVES BRIEFING 2018/05 De impact van supersterbedrijven op de inkomensverdeling Relatief verlies, absolute winst voor werknemers Yannick Bormans KU Leuven, Faculteit Economie en Bedrijfswetenschappen,
Nadere informatieGrotere landbouwbedrijven bepalen grondvraag en -prijs
Grotere landbouwbedrijven bepalen grondvraag en -prijs Huib Silvis en Martien Voskuilen Grotere bedrijven zijn bij uitbreiding van het areaal landbouwgrond in het voordeel omdat zij over het algemeen hogere
Nadere informatieProfit. Europa is een van s werelds meest welvarende regio s. en heeft een van de grootste interne markten. Deze
Profit Europa is een van s werelds meest welvarende regio s en heeft een van de grootste interne markten. Deze positie wordt echter bedreigd door de snelle opkomst van Azië, maar ook door het steeds groter
Nadere informatieWijnimport Nederland naar regio
DO RESEARCH Wijnimport Nederland naar regio Sterke opmars wijn uit Chili Jeroen den Ouden 1-10-2011 Inleiding en inhoudsopgave Pagina I De invoer van wijn in Nederland 1 II De invoer van wijn naar herkomst
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, par. 2 t/m 9
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 5, par. 2 t/m 9 Samenvatting door een scholier 2091 woorden 24 april 2006 6,9 3 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden 2. Kenmerken van de industriële
Nadere informatieGeschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2014-2015-2016
Schoolexamen derde leerjaar mavo (2014 2015) 1 SE1 De industriële samenleving in Nederland Het proces van industrialisatie heeft de Nederlandse samenleving ingrijpend veranderd vanaf het midden van de
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatiePachtafhankelijke bedrijven in beeld
Pachtafhankelijke in beeld Huib Silvis, Ruud van der Meer en Martien Voskuilen Pacht heeft een belangrijke rol als financieringsinstrument voor de landbouw, zowel bij bedrijfsovername als bedrijfsvergroting.
Nadere informatieInstituut voor de nationale rekeningen
Instituut voor de nationale rekeningen 2015-02-17 Links: Publicatie BelgoStat Online Algemene informatie Broos herstel in 2013 na krimp in 2012 in Brussel en Wallonië; verdere groeivertraging in 2013 in
Nadere informatieJoost Meijer, Amsterdam, 2015
Deelrapport Kohnstamm Instituut over doorstroom vmbo-mbo t.b.v. NRO-project 405-14-580-002 Joost Meijer, Amsterdam, 2015 Inleiding De doorstroom van vmbo naar mbo in de groene sector is lager dan de doorstroom
Nadere informatieHuishoudens bouwen hun effectenportefeuille af
Huishoudens bouwen hun effectenportefeuille af Inleiding Door de opkomst van moderne informatie- en communicatietechnologieën is het voor huishoudens eenvoudiger en goedkoper geworden om de vrije besparingen,
Nadere informatieKANSDOSSIER LANDBOUWMACHINES Australië. September 2015
KANSDOSSIER LANDBOUWMACHINES Australië September 2015 Disclaimer Dit rapport is opgesteld door de Economische Afdeling van het. Het is tot stand gekomen door persoonlijke contacten met overheidsinstanties
Nadere informatieVerandering in de frequentie van het gemengde huwelijk
Verandering in de frequentie van het gemengde huwelijk G. Dekker Aan het kerkelijk gemengde huwelijk wordt vanuit de sociale wetenschappen niet zo bijzonder veel aandacht geschonken. De belangstelling
Nadere informatieDuurzame energie in Japan
Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse
Nadere informatieTIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES
TIJD VAN PRUIKEN EN REVOLUTIES Hoofdstuk 4 PARAGRAAF 4.1 Pruikentijd Standenmaatschappij De verlichting VERVAL EN RIJKDOM In de 17 e eeuw was Nederland het rijkste land ter wereld Van stilstand komt achteruitgang
Nadere informatieSamenvatting Economie H 6
Samenvatting Economie H 6 Samenvatting door een scholier 977 woorden 10 mei 2002 5,8 40 keer beoordeeld Vak Economie Hfst. 6 6.1 - Ideaaltypische omschrijving: omschrijving van het volmaakte model * Vrije
Nadere informatieHoofdstuk 2: Het Taylor-Romer model
Hoofdstuk 2: Het Taylor-Romer model 1. Opbouw van de AV-lijn A. Relatie tussen reële bbp en rente Fragment: Belgische glansprestatie (Tijd, 31/12/2004) Bestedingen De consumptie van de gezinnen groeide
Nadere informatieVerdringing op de Nederlandse arbeidsmarkt: sector- en sekseverschillen
1 Verdringing op de Nederlandse arbeidsmarkt: sector- en sekseverschillen Peter van der Meer Samenvatting In dit onderzoek is geprobeerd antwoord te geven op de vraag in hoeverre het mogelijk is verschillen
Nadere informatieUITWERKING TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1,2
TOELICHTING OP DE ANTWOORDEN VAN HET EXAMEN 2002-I VAK: ECONOMIE 1,2 NIVEAU: EXAMEN: HAVO 2001-II De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen
Nadere informatieIs er nog hoop voor de natuur? Lancering Athena 10 april 2015
Is er nog hoop voor de natuur? Lancering Athena 10 april 2015 Jan Luiten van Zanden Universiteit Utrecht Historische kennis van de natuur Dramatische afname biodiversiteit Globio-model: Nl in 2000: 0,63
Nadere informatieDe begrippen calculeren, begroten en ramen en de toepassingsgebieden
De begrippen calculeren, begroten en G1020 1 De begrippen calculeren, begroten en ramen en de toepassingsgebieden 1. Inleiding G1020 3 2. Calculeren G1020 3 3. Begroten G1020 3 4. Ramen G1020 4 5. Toepassingsgebieden
Nadere informatieM200802. Vrouwen aan de start. Een vergelijking tussen vrouwelijke en mannelijke starters en hun bedrijven. drs. A. Bruins drs. D.
M200802 Vrouwen aan de start Een vergelijking tussen vrouwelijke en mannelijke starters en hun bedrijven drs. A. Bruins drs. D. Snel Zoetermeer, juni 2008 2 Vrouwen aan de start Vrouwen vinden het starten
Nadere informatieWerkloosheidscijfers Tijdelijke werkloosheid Faillissementen
De impact van de economische crisis in West Limburg Werkloosheidscijfers Tijdelijke werkloosheid Faillissementen MEI 2009 1. Werkloosheid 1.1 Niet werkende werkzoekenden Een eerste indicator die de economische
Nadere informatieGeschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2015-2016-2017
Exameneenheden geschiedenis GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken GT GS/K/2 Basisvaardigheden GT GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting GT GT GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië
Nadere informatieBedrijvendynamiek en werkgelegenheid
M201207 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid 1987-2010 drs. K.L. Bangma drs. A. Bruins Zoetermeer, mei 2012 Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid In de periode 1987-2010 is het aantal bedrijven per saldo
Nadere informatiePLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA
PLANTAGELANDBOUW IN LATIJNS-AMERIKA 0 Lesschema 1 WAT IS PLANTAGELANDBOUW? 1.1 Bestudeer de afbeeldingen en satellietbeelden van plantages 1.2 Input, proces en output 2 WAAR DOET MEN AAN PLANTAGELANDBOUW?
Nadere informatieKanttekeningen bij de Begroting 2015. Paragraaf 4 Financiering
Kanttekeningen bij de Begroting 2015 Paragraaf 4 Financiering Inhoud 1 Inleiding... 3 2 Financieringsbehoefte = Schuldgroei... 4 3 Oorzaak van Schuldgroei : Investeringen en Exploitatietekort... 5 4 Hoe
Nadere informatieCBS: Meer werkende vrouwen op de arbeidsmarkt
CBS: Meer werkende vrouwen op de arbeidsmarkt Tussen maart en mei is het aantal mensen met een baan met gemiddeld 6 duizend per maand gestegen. De stijging is volledig aan vrouwen toe te schrijven. Het
Nadere informatieSO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.
SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,
Nadere informatieKredietverlening aan Nederlandse bedrijven loopt terug
Het Nederlandse bedrijfsleven is in sterke mate afhankelijk van bancaire kredietverlening. De groei van de zakelijke kredietverlening is in de tweede helft van 28 vertraagd. Dit hangt grotendeels samen
Nadere informatie2018D19763 LIJST VAN VRAGEN
2018D19763 LIJST VAN VRAGEN De vaste commissie voor Financiën, heeft over de brief van de Minister van Financiën van 16 februari 2018 met zijn toelichting op de opbouw van het Nederlandse handelsoverschot
Nadere informatie5.6 Het Nederlands hoger onderwijs in internationaal perspectief
5.6 Het s hoger onderwijs in internationaal perspectief In de meeste landen van de is de vraag naar hoger onderwijs tussen 1995 en 2002 fors gegroeid. Ook in gaat een steeds groter deel van de bevolking
Nadere informatie6,2. Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari keer beoordeeld. 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land:
Werkstuk door een scholier 1726 woorden 7 januari 2003 6,2 191 keer beoordeeld Vak Economie 10 kenmerken over de mate van ontwikkeling van een land: 1. BNP uitgedrukt in US Dollars per inwoners. 2. Geboortecijfer
Nadere informatieEindexamen economie havo II
Opgave 1 Buitenland en overheid in de kringloop In de economische wetenschap wordt gebruikgemaakt van modellen. Een kringloopschema is een model waarmee een vereenvoudigd beeld van de economie van een
Nadere informatie3. Werknemers die niet deelnemen aan de pensioenregeling van de werkgever
3. Werknemers die niet deelnemen aan de pensioenregeling van de werkgever 3.1 Inleiding Er kunnen verschillende redenen zijn waarom een werknemer niet deelneemt aan de pensioenregeling van zijn werkgever.
Nadere informatieEvolutie van het arbeidsongevallenrisico in de privésector in België tussen 1985 en 2013
Evolutie van het arbeidsongevallenrisico in de privésector in België tussen 1985 en 2013 Verschillende factoren bepalen het aantal arbeidsongevallen. Sommige van die factoren zijn meetbaar. Denken we daarbij
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8
Samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 1 paragraaf 2,3,4,7,8 Samenvatting door V. 1226 woorden 30 oktober 2016 7,1 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Par. 1.2 Er zijn 2 manieren om
Nadere informatieCRB CCR SR/LVN Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context
CRB 2016-0510 SR/LVN 03.02.2016 Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context 2 CRB 2016-0510 Overzicht groei sinds 1996 Onder invloed van de conjuncturele
Nadere informatie7. Deelname en slagen in het hoger onderwijs
7. Deelname en slagen in het hoger onderwijs Vergeleken met autochtonen is de participatie in het hoger onderwijs van niet-westerse allochtonen ruim twee keer zo laag. Tussen studiejaar 1995/ 96 en 21/
Nadere informatieOntwikkeling R&D-uitgaven industrie 2009 en 2010
Centraal Bureau voor de Statistiek Divisie Bedrijfseconomische Statistieken Statistische analyse Den Haag Postbus 24500 2490 HA Den Haag Ontwikkeling R&D-uitgaven industrie 2009 en 2010 Gert Buiten, Andries
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.6 Emancipatie en democratisering. Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd?
Onderzoeksvraag: Hoe werd de politiek gedemocratiseerd? Kenmerkende aspecten: * Voortschrijdende democratisering, met deelname van steeds meer mannen en vrouwen aan het politiek proces. * De opkomst van
Nadere informatieDe beroepsbevolking in de grensregio s van Nederland en Vlaanderen: grote verschillen aan weerszijden van de grens
De beroepsbevolking in de grensregio s van Nederland en Vlaanderen: grote verschillen aan weerszijden van de grens Bierings, H., Schmitt, J., van der Valk, J., Vanderbiesen, W., & Goutsmet, D. (2017).
Nadere informatieFacts & Figures. over de lokale besturen n.a.v. de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018
Facts & Figures over de lokale besturen n.a.v. de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018 Facts & figures De lokale overheden zijn een zeer belangrijke speler in ons land. De bevoegdheden die ze
Nadere informatieMijn werkstuk gaat over MEXICO
Mijn werkstuk gaat over MEXICO blz 1 Luca Dhanis groep 7 LBB de meerpaal INHOUDSOPGAVE Titel pagina blz 1 Inhoudsopgave blz 2 Inleiding blz 3 Welk land blz 4 Geschiedenis blz 5 Bevolking blz 6 Cultuur
Nadere informatieHoeveel manieren worden er gebruikt bij aardrijkskunde om de welvaart in een land te meten?
Samenvatting door L. 815 woorden 10 december 2013 4,7 74 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Hoeveel manieren worden er gebruikt bij aardrijkskunde om de welvaart in een land te meten?
Nadere informatieSteeds meer vijftigers financieel kwetsbaar
Maart 215 stijgt naar 91 punten Steeds meer vijftigers financieel kwetsbaar De is in het eerste kwartaal van 215 gestegen van 88 naar 91 punten. Veel huishoudens kijken positiever vooruit en verwachten
Nadere informatieGoede tijden, slechte tijden. Soms zit het mee, soms zit het tegen
Slides en video s op www.jooplengkeek.nl Goede tijden, slechte tijden Soms zit het mee, soms zit het tegen 1 De toegevoegde waarde De toegevoegde waarde is de verkoopprijs van een product min de ingekochte
Nadere informatieDeze (autarkisch agrarische samenleving) veranderde in de tijd van steden en staten (11 e en 12 e eeuw).wat waren de Oorzaken?
Onderzoeksvraag; Waar en waardoor konden in de Tijd van Steden en Staten, oude steden weer tot bloei komen en nieuwe steden ontstaan? In vroege middeleeuwen was er sprake van een agrarische samenleving
Nadere informatieVraag Antwoord Scores
Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 Een voorbeeld van een
Nadere informatieSamenvatting Economie Hoofdstuk 8 Over de grens?
Samenvatting Economie Hoofdstuk 8 Over de grens? 8.1 Waarom handel met het buitenland? Importeren = het kopen van goederen en diensten uit het buitenland. Waarom? -Goedkoper of van betere kwaliteit -Bepaalde
Nadere informatieWerkstuk Economie Verschillen tussen arme en rijke landen
Werkstuk Economie Verschillen tussen arme en rijke landen Werkstuk door een scholier 1845 woorden 1 juni 2004 5,5 430 keer beoordeeld Vak Economie Hoofdstuk 1: Wat zijn de verschillen tussen arme en rijke
Nadere informatieResultaten Conjunctuurenquete 2014
Willemstad, april 15 Inhoud Inleiding... 2 Methodologie... 2 Resultaten conjunctuurenquête... 3 Investeringsbelemmeringen en bevorderingen...3 Concurrentiepositie...5 Vertrouwen in de economie...5 Vertrouwen
Nadere informatieINLEIDING TOT DE MARXISTISCHE ECONOMIE. Nick Deschacht
INLEIDING TOT DE MARXISTISCHE ECONOMIE Nick Deschacht Inleiding Prof. dr. Ernest Mandel (1923-1995) Overzicht van de cursus 28/3: Basisbegrippen van de marxistische economie 18/4: De ontwikkeling van de
Nadere informatieEindexamen economie 1-2 vwo 2004-II
4 Beoordelingsmodel Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 Een voorbeeld van een juiste berekening is:
Nadere informatieSterke toename alleenstaande moeders onder allochtonen
Carel Harmsen en Joop Garssen Terwijl het aantal huishoudens met kinderen in de afgelopen vijf jaar vrijwel constant bleef, is het aantal eenouderhuishoudens sterk toegenomen. Vooral onder Turken en Marokkanen
Nadere informatieConjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland
Conjunctuur enquête Technologische Industrie Nederland Gunstig beeld met internationale onzekerheden Het CBS kopt donderdag 16 februari dat het ondernemersvertrouwen in Nederland nog nooit op zo n hoog
Nadere informatieHuishoudensprognose : belangrijkste uitkomsten
Huishoudensprognose 26 2: belangrijkste uitkomsten Elma van Agtmaal-Wobma en Coen van Duin Het aantal huishoudens blijft de komende decennia toenemen, van 7,2 miljoen in 26 tot 8,1 miljoen in 23. Daarna
Nadere informatieHoeveel geld zit er in de bedrijfsvoering?
Hoeveel geld zit er in de bedrijfsvoering? Een simpele vraag met een simpel en nuttig antwoord. Deze vraag is de eerste stap bij het opstellen van kristalheldere financiële overzichten. Hoeveel geld zit
Nadere informatieBilaterale handel Vlaanderen - Colombia
Bilaterale handel Vlaanderen - Colombia Handelsbalans Vlaanderen - Colombia Onze handel met Colombia is steevast in een handelstekort geëindigd. Dat tekort was op zijn hoogst in 2008: zowat een half miljard
Nadere informatieEindexamen maatschappijleer vwo 2003-II
Opgave 1 Armoede en werk 1 Het proefschrift bespreekt de effecten van het door twee achtereenvolgende kabinetten-kok gevoerde werkgelegenheidsbeleid. / De titel van het proefschrift heeft betrekking op
Nadere informatieSamenvatting (Summary in Dutch)
Samenvatting (Summary in Dutch) De economie van India is snel gegroeid sinds aan het begin van de jaren 90 verregaande hervormingen werden doorgevoerd in o.a. het handels- en industriebeleid. Groei van
Nadere informatieEerste kwartaal 2013. Conjunctuurenquête Nederland. Provincie Limburg
Eerste kwartaal 2013 Conjunctuurenquête Nederland Inhoud rapport COEN in het kort Economisch klimaat Omzet Export Personeelssterkte Investeringen Winstgevendheid Toelichting De Conjunctuurenquête Nederland
Nadere informatieWaar Bepaal ten slotte zo nauwkeurig mogelijk waar het onderwerp zich afspeelt. Gaat het om één plek of spelen meer plaatsen/gebieden een rol?
Hoe word ik beter in geschiedenis? Als je beter wilt worden in geschiedenis moet je weten wat er bij het vak geschiedenis van je wordt gevraagd, wat je bij een onderwerp precies moet kennen en kunnen.
Nadere informatieDemografische ontwikkeling Gemeente Hoorn 2011-2025
Demografische ontwikkeling Gemeente Hoorn 211-225 Inhoud blz. Colofon 1. Bevolkingsontwikkeling 1 1.1 Aantal inwoners 1 1.2 Componenten van de groei 3 2. Jong en oud 6 3. Huishoudens 8 Uitgave I&O Research
Nadere informatie2. METHODOLOGISCHE AANPASSINGEN
Integrale versie 2. METHODOLOGISCHE AANPASSINGEN In vergelijking met de vorig jaar gepubliceerde reeksen 2 over de kapitaalgoederenvoorraad (KGV) en de afschrijvingen zijn er drie methodologische aanpassingen
Nadere informatieNigeria. 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria
Nigeria 1. Bevolking en welvaart in Nigeria 2. Voedselvoorziening in Nigeria 3. Nigeria in de wereldeconomie 4. Gezond in Nigeria Marèl Smit & Anne Jekel H3T3 1.Bevolking en welvaart in Nigeria Nigeria
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9: Paragraaf 1 t/m 4
Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 9: Paragraaf 1 t/m 4 Samenvatting door een scholier 789 woorden 5 juni 2012 5,5 2 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Memo Paragraaf 1 18 juni 1914 - Franz Ferdinand
Nadere informatieKredietverlening aan Vlaamse ondernemingen
Kredietverlening aan Vlaamse ondernemingen Monitoring Rapport: Januari 2012 Jan van Nispen Inleiding Sinds 2008 zijn woorden zoals crisis, financieringsproblemen, waarborgen en bailouts niet meer uit de
Nadere informatieTijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.1 De Industriële Revolutie
Onderzoeksvraag: Hoe droegen veranderingen in de productiemethoden bij aan het ontstaan van een industriële en verstedelijkte samenleving? Kenmerkend aspect: De Industriële Revolutie die in de westerse
Nadere informatieFact sheet. Concentraties van allochtone ouderen en jongeren,
Fact sheet nummer 1 maart 2004 Concentraties van allochtone ouderen en jongeren, 1994-2003 Waar in Amsterdam wonen allochtone jongeren en ouderen? Allochtonen wonen vaker dan autochtonen in gezinsverband
Nadere informatie2) Wanneer gaan de verschillende maatregelen in? Per 1 januari 2013
Oktober 2012 Nieuws hypotheekrenteaftrek Zoals het er nu voorstaat zal er vanaf 2013 alleen aftrek worden genoten voor hypotheekrente bij minimaal een annuïtaire aflossing. Op dit moment mag je nog de
Nadere informatieEen halve eeuw arbeidsmarkt. 14 december 2018 Paul de Beer, Wieteke Conen
Een halve eeuw arbeidsmarkt 14 december 2018 Paul de Beer, Wieteke Conen Een veranderende arbeidsmarkt sluiten instituties nog wel aan? 2 Mogelijke hervorming: basisinkomen Gegarandeerd onvoorwaardelijk
Nadere informatieOnderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen?
Onderzoeksvraag: Welke motieven hadden de Europeanen om in Afrika en Zuidoost-Azië een groot koloniaal imperium op te bouwen? Kenmerkende aspect: De moderne vorm van imperialisme die verband hield met
Nadere informatieCBS: Koopkracht van werknemers in de zorg gestegen
Persbericht PB14 037 02 06 2014 16.00 uur CBS: Koopkracht van werknemers in de zorg gestegen Koopkracht van werknemers in gezondheids- en welzijnszorg steeg in 2008-2012 elk jaar Zelfstandigen en pensioenontvangers
Nadere informatieInclusive Growth and Development Report 2017 van het World Economic Forum: Bevindingen voor Nederland
Inclusive Growth and Development Report 2017 van het World Economic Forum: Bevindingen voor Nederland Nederland scoort relatief hoog op economische groei en het aanpakken van ongelijkheid, maar de ongelijkheid
Nadere informatie