de middenklasse uitgeknepen of opgestuwd? de wereld van Delta Lloyd Opinieblad over Delta Lloyd magazine November 2014

Transcriptie

1 de middenklasse uitgeknepen of opgestuwd? Delta Lloyd magazine November 2014 Opinieblad over de wereld van Delta Lloyd

2 THEMA De middenklasse EXTRA Bij verhalen in dit nummer duiken deze symbolen op. Ze verwijzen naar drie toekomstscenario s die je kunt ontdekken in de app Jouw wereld in 2035 (App Store of Google Play) Over middenklasse en wc s In deze editie staat de middenklasse centraal. De midden klasse vormt de basis van een stabiele samenleving. Als mensen genoeg geld verdienen om perspectief te krijgen op een betere toekomst, of genoeg bezit hebben om iets te verliezen, leidt dat tot een stabiele(re) samen leving. In de toekomstscenario s die Delta Lloyd dit jaar heeft ontwikkeld, zien we die middenklasse sterk in beweging. In het westen staat die onder druk, terwijl die in zich ontwikkelende economieën enorm groeit. Wat betekent dat voor de stabiliteit en welvaart in de wereld? Hoe meet je dat en hoe snel gaat dat? De Singaporees Kishore Mahbubani schrijft in zijn boek De eeuw van Azië dat zijn werkelijke doorbraak naar de middenklasse kwam toen hij thuis de beschikking kreeg over een wc met stromend water. Het klinkt vrij basaal, maar geeft een mooie graadmeter. Wie De eeuw van mijn vader van Geert Mak leest, ziet dat voor onze grootouders in Nederland het niet heel veel anders was. Toen ik bijna 10 jaar geleden door China reisde, was een schone Westerse wc een zeldzaamheid, ook op bijvoorbeeld het vliegveld. Op een van de excursies verwees onze gids de dames naar de wc achter een boerderij. Toen de dames terugkwamen omdat ze geen wc konden vinden, was de nuchtere reactie: Daar is een maisveld, dat geeft wat meer privacy. Afgelopen zomer terug in China waren de meeste wc s, ook op de luchthavens, om door een ringetje te halen. En wie doorreist naar Japan ziet hoe de wc cultuur -met ingebouwde brilverwarming en bidetstralen- snel verder kan door evalueren tot een niveau waar wij in Europa verbaasd van staan. Soms is een bezoekje aan de wc genoeg om weer geloof in de toekomst te krijgen. David Brilleslijper directeur Corporate Communications & Investor Relations Delta Lloyd DE VERBEELDING Toy Stories Gabriele Galimberti portretteerde de middenklasse van morgen met hun lievelingsspullen. pagina 17 CORRESPONDENTEN Maartje van Hoek De Amerikaanse droom vertoont barsten: bewoners van The Bronx in New York over hun struggles. pagina 10 ESSAY Het verhaal van de middenklasse Wat maakt de middenklasse onmisbaar? Historicus Jan van Tienen zet de feiten op een rij. pagina 4 INTERVIEW Pakkenproletariaat Filosoof Klaas Mulder voorspelt een onzekere toekomst voor de managerskaste. pagina 34 Delta Lloyd is het bedrijf achter de merken OHRA, Delta Lloyd en ABN AMRO Verzekeringen COLOFON DL magazine is een uitgave van Delta Lloyd Hoofdredactie David Brilleslijper Karin Kortekaas (Delta Lloyd) Concept & realisatie Proof Reputation consultancy, concept & creation, Prepress Bloem Digital Imaging Drukwerk HuigHaverlag Productiebegeleiding Jansen&Go Redactieadres cc@deltalloyd.nl Delta Lloyd Corporate Communications FSC logo hierin plaatsen Philip DrÖge Optimisme bij de Aziatische middenklasse: verhalen uit de IKEA in Bangkok en de bioscoop in Bandung. pagina 28 Liza Jansen Verandert Londen in een spookstad voor superrijken? Zorgelijke berichten uit een klasse-geobsedeerd land. pagina 42 INTERVIEW Wie kan ons redden? Marie-Louise Voors van Delta Lloyd Foundation en HvA lector Roeland van Geuns zien hoop voor financieel kwetsbare Nederlanders. pagina 12 ZO VOELT HET Onverwacht arm Schulden halen ook mensen die het goed gewend zijn onderuit. Nieuwe armen vertellen openhartig over hun ervaringen. pagina 24 OPINIE Leven als Louis XIV Het leven van de Zonnekoning is niet meer voorbehouden aan vorsten. Jeroen Hopster over de bron van onze ongekende luxe. pagina 30 AANPAKKERS Onze ruggengraat Mensen in de middenklasse zijn vaak onverwoestbare aanpakkers. Drie Delta Lloyd medewerkers over hun overlevingsstrategie. pagina 38 2 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

3 Noch arm, noch rijk middenklasse in cijfers Verdien je 10 tot 100 dollar per dag, dan hoor je bij de middenklasse Bron: OESO ESSAY Het verhaal van de middenklasse (en waarom dat verhaal ons allemaal aangaat) TEKST: JAN VAN TIENEN BEELD: RICHARD HOOKER Is het leven straks alleen mooi voor de superrijken, of houden deugd en degelijkheid de nieuwe wereld bij elkaar? Jan van Tienen zet de feiten op een rij. DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

4 In 2009 bestond de wereldwijde middenklasse uit 1,8 miljard mensen* (NB: op een huidige wereldbevolking van 7,2 miljard mensen) In 2030 zal hun aantal naar verwachting gegroeid zijn tot 4,9 miljard mensen* (NB: op een wereldbevolking van tegen die tijd 8 miljard mensen) Krimp hier, groei daar In 2020 woont de helft van de wereldwijde middenklasse in Brazilië, Rusland, India en China* * Bron: OESO, Goldman Sachs Hebt u een eigen huis of een eigen zaak? Rijdt u in een betaal bare auto die het tussen een Clio en een Saab houdt, en vindt u dat eigenlijk best prima? Doet u vaak boodschappen bij de Albert Heijn, en schaamt u zich dan licht als u niet-biologische kip koopt? Gelooft u dat uw kinderen het beter zullen krijgen dan uzelf? Als het antwoord ja is op deze vragen, is de kans groot dat u tot de Nederlandse midden klasse behoort. Tot voor kort was dit reden genoeg om zorge loos door het leven te gaan. Maar de zekerheden waaraan u gewend bent, spreken niet meer vanzelf. In landen die sterk op het onze lijken krimpt de middenklasse. Een deel van de Westerse middenklasse gaat op bescheiden wijze naar de ratsmodee. De middenklasse... Middenklasse, wat wil dat eigenlijk zeggen? Mensen die tussen de 10 en 100 dollar per dag verdienen, zegt de OESO. Historicus Francis Fukuyama definieert leden van de midden klasse als mensen die qua inkomen noch aan de bovenkant, noch aan de onderkant van de maatschappij staan, een vervolgopleiding hebben gehad en een huis, vaste baan of onderneming hebben. Maar de middenklasse is meer dan alleen de middelste laag van de bevolking in sociaal-economische zin. De Braziliaanse econoom Eduardo Giannetti da Fonseca identificeert leden van de middenklasse door hun gedeelde ambities. In zijn definitie behoren diegenen tot de middenklasse die bereid zijn zich opofferingen te getroosten om een beter leven voor zichzelf te creëren, en die koste wat het kost een leven vol armoede proberen te vermijden. Thomas Malthus ( ) schreef dat de middenklasse over het algemeen de belangrijkste motor is voor intellectuele en economische vooruitgang. Aristoteles stelde 2300 jaar geleden al vast dat een samenleving met een grotere middenklasse gelukkiger en stabieler is dan een samenleving waarin een grote kloof bestaat tussen de elite en de lagere klassen.... krimpt... Wat bedreigt het midden nou het meest? De Franse econoom Thomas Piketty werd dit jaar wereldberoemd met zijn stelling dat het een wetmatigheid van het kapitalisme is dat de rente op kapitaal sneller stijgt dan dat de economie groeit. Hierdoor worden de rijken te allen tijde rijker ten opzichte van de rest. Die ongelijkheid treft niet alleen de armen maar, holt ook de middenklasse uit. In Engeland wordt gesproken van the squeezed middle. De High Pay Commission heeft daar gewaarschuwd dat als de huidige trends in loonontwikkelingen niet veranderen, de verschillen in inkomsten terugkeren naar het niveau van het victoriaanse tijdperk. U weet wel, de tijd van Dickens, de industriële revolutie en afgrijselijke vormen van kinderarbeid. Ook in Nederland bestaat fikse ongelijkheid. De bovenste 10 procent van de bevolking bezit 61 procent van het vermogen. Bovendien is sinds 2008 het aantal huishoudens met schulden verdubbeld. Zo erg als in Amerika is het echter nog niet: John Gray zei in een interview dat werd gepubliceerd in De Groene Amsterdammer dat het gemiddelde Amerikaanse huishouden in de middenklasse te allen tijde drie loonstrookjes verwijderd is van het daklozen bestaan.... splijt... Maar groeiende ongelijkheid draait niet alleen om geld. In zijn boek Average is over schetst de Amerikaanse econoom Tyler Cowen een beeld van een mondiaal verdwijnend midden. Hij schetst een toekomstige wereld waarin inkomen, werk en opleiding allemaal polariseren. Onderdeel van zijn betoog is dat jongeren die niet de juiste opleiding hebben meer dan ooit zullen worden uitgesloten van de gemakken van de middenklasse. Tegelijkertijd zullen zij die wel een arbeidsmarktfähige opleiding hebben gekozen nog veel beter worden betaald dan nu het geval is. Het gevolg van deze tweedeling is een wereld waarin average voorbij is. Dit slaat volgens Cowen op zowel je werk, je inkomen, je onderwijs, het onderwijs van je kinderen als de persoon met wie je een relatie krijgt. Huwelijken, families, bedrijven, landen, steden en regio s zullen of deel uitmaken van de mondiale elite, of het moeten doen met poverder resultaten dan die ze nu genieten. Deze ongelijkheid is zelfs lichamelijk: volgens een onderzoek van de Harvard School of Public Health zijn Amerikanen met een laag inkomen het afgelopen decennium significant ongezonder gaan eten dan Amerikanen met een hoog inkomen, die juist gezonder zijn gaan eten. Wat ongelijkheid in werk betreft: het soort opleidingen dat volgens Cowen in de toekomst in hoge mate te vermarkten is, valt in de categorieën werken met computers of werken in marketing. De belangrijkste vraag is: zijn jouw vaardigheden een aanvulling op het werk dat intelligente machines kunnen doen of concurreer je met ze? En ben je in staat in een aandachtseconomie belangstelling op te wekken voor je producten? Het antwoord op deze vragen dicteert aan welke kant van de pool je terechtkomt. Zijn je waarden bepalender voor je middenklassestatus dan je inkomen?... kraakt... Ongelijkheid kweekt onzekerheid. De economische crisis heeft in ieder geval in Amerika gezorgd voor een afname van het aantal middle class -banen. Werkgevers moesten door de crisis ineens beslissen welke mensen ze echt niet konden missen, waardoor alleen de goedkoopste en de meest intelligente krachten achterbleven. Doorsneefuncties verdwenen en het is zeer de vraag of die banen terug zullen komen. De gegronde vrees is dat veel van het werk dat traditioneel gezien een bestaan in de middenklasse opleverde, zal worden overgenomen door robots. Je hoeft tegenwoordig maar naar een Albert Heijn to go op een treinstation te gaan om te zien hoe dat werkt: in plaats van zes (al dan niet geforceerd) glimlachende caissières, staren nu de rode scanogen van zelfafrekenkassa s je aan. De enige medewerker die je ziet is de roze koeken aan het bijvullen. Deze automatisering zal zich nog veel verder doorzetten. Zodra zelfrijdende auto s op grote schaal worden ingevoerd, betekent dat onherroepelijk het einde van menselijke (en daardoor feilbare) vrachtwagen-, taxi- en andere chauffeurs. Hoeveel miljoen mensen werken wereldwijd niet in de transportsector? Ook globalisering maakt slachtoffers. Tyler Cowen spreekt van een naderende hypermeritocratie, waarin door de extreme connectiviteit van het internet iedereen met iedereen concurreert. Dat is goed nieuws voor softwaregenieën uit Bangladesh die een opdracht van een Nederlandse software-ontwikkelaar kunnen binnenslepen, maar slecht nieuws voor die hbo-student informatica uit Epe die met een keurige zeven afstudeerde, maar stiekem liever iets creatiefs had gedaan. Al deze effecten zorgen voor een afname van zekerheden. Waar vroeger de term comfortabele middenklasse bijna pleonastisch was, is dat in de toekomst waarschijnlijk niet het geval. Vaste banen lijken te verdwijnen, een eigen huis zal voor minder mensen een optie worden. Kon een gemiddelde student Engels of geschiedenis vroeger nog vrij gemakkelijk een comfortabel middenklasseleven bereiken, nu wordt dat waarschijnlijk een stuk lastiger.... maar is niet zomaar kapot te krijgen Gelukkig is er niet alleen maar kommer en kwel. In absolute zin groeit het aandeel van de wereldbevolking dat tot de middenklasse behoort. In 2009 behoorden 1,8 miljard mensen tot de middenklasse en in 2030 zullen dat er 4,9 miljard zijn op een wereldbevolking van 8 miljard mensen. Die groei zal in belangrijke mate uit Azië komen. Volgens een OESO-rapport woont in procent van de mondiale middenklasse in Azië. In India zal de middenklasse naar verwachting in 2025 al aanzwellen tot meer dan 500 miljoen mensen. Onderzoek naar de Indiase middenklasse laat zien dat de groei van deze groep samengaat met een veranderend waardepatroon. Meer mensen vonden dat democratie goed was voor de economie, meer mensen vonden dat het belangrijk was om initiatief te mogen nemen op hun werk, en meer mensen vonden dat onafhankelijkheid, hard werken, doorzettingsvermogen en spaarzaamheid belangrijke waarden waren. Je gedrag en de waarden die je hebt meegekregen zijn misschien wel bepalender voor je middenklassestatus dan je inkomen. De Nederlandse Saab-rijder en de Indiase netwerk ingenieur horen beiden tot een mondiale groep die dankzij een gedeelde levenshouding zorgt voor stabiliteit en vooruitgang. Meestal probeert de politiek de groei van deze groep te stimuleren. De middenklasse is zo bezien een van de taaiste krachten uit de moderne geschiedenis. Alle ongelijkheid en onzekerheid ten spijt, kan deze klasse waarschijnlijk wel tegen een stootje. Journalist Jan van Tienen is historicus en oud-hoofdredacteur van de Nederlandse editie van Vice Magazine. 6 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

5 3 x zien MIDDENKLASSE IN BEELD KEEPING UP APPEARANCES BBC Huisvrouw Hyacinth Bucket beklimt de sociale ladder in de ultieme middenklasset v - s e r i e. AMERICAN BEAUTY Sam Mendes 1999 Broeierige klassieker over het bestaan in de Amerikaanse buitenwijken. INEQUALITY FOR ALL Robert Reich 2013 Succesdocumentaire over de escalerende ongelijkheid in de Verenigde Staten. 7 x spelen met status Middenklasse en status, ze horen bij elkaar sinds de middenklasse de adel begon te imiteren. Maar het is lastig royaaltje spelen als je de dupe bent van de crisis. Gelukkig is downsizen reuze hip tegenwoordig. Dankzij deze handleiding leef je groots maar bescheiden. Zoals het heurt. TEKST: MEIKE HUBER ILLUSTRATIES: LA TIGRE Downsize het vehikel Downsize de domicilie Bevrijd u van bezit Fatsoeneer uw kinderen Eet oer Verenigt u Voor de draad ermee HOE HANDIG! EN NOG EDELMOEDIG OOK. ZOALS HET HEURT TEGEN- WEURDIG Het milieu is hartstikke in, dus een kleine auto is uitstekend te verdedigen. Het is de belangrijkste trend in autoland. Dus doe zo n kek MINI Coopertje of zo n spiffy Fiatje 500. Of, nog meer aanzien: een elektrisch vehikel. Een BMW tje i3 als dat er nog af kan, of anders is de Nissan LEAF ook heus een prima keuze. Het gaat tenslotte om het statement dat u maakt u denkt tenminste aan het milieu, dat zouden verdorie meer mensen moeten doen. Verhuis desnoods naar uw pied-à-terre. De microwoning is een mondiale trend, viel onlangs nog in NRC te lezen. De kosmopoliet, de wereldburger, de ubiquist is graag lekker flexibel en mobiel. Zo n logge grote villa is ook eigenlijk alleen maar onhandig. Neem liever zo n trendy stedelijke miniloft. Gezellig hoor, trammetje, grachtje, terrasje Goh, wat had u dat gemist de laatste jaren, nietwaar? En vraag daar keiharde euro s voor. Bezitten is uit, delen is in. Veel spullen hebben is al lang niet meer cool, het gaat erom dat u toegang hebt tot veel spullen. Delen, dat is dus de nieuwe rage. Mooi dat dat mes aan twee kanten snijdt, u doet voor goed geld uw boeltje van de hand om vervolgens lekker billig (en gezellig) andermans leuke spullies te lenen. Komt dat even goed uit! Heel gek: kinderen zijn niet gemaakt om met een ipad of gameconsole op de bank te zitten. Zodra u punt 3 Bevrijd u van bezit volbrengt, gaat als vanzelf dit punt in werking. Jawel, het kind komt van de bank af. In eerste instantie wellicht in ontstemde of zelfs paniekerige toestand, maar even later zal het doen waarvoor het ooit bedoeld was: spelen. Goed om dan bij het begin te beginnen, met bijvoorbeeld oud-hollandsche spelletjes. Zaklopen, koekhappen en spijkerpoepen - scheelt u meteen een bom duiten op de verjaardagspartijtjes. Vriendjes en vriendinnetjes zullen uitgelaten hun ouders aan de jas trekken, dat zij dat óók willen! Ouders van vriendjes en vriendinnetjes zullen u bewonderen om zulk een krasse opvoeding en vernieuwende insteek van een kinderfeestje. Dat is nog eens wat anders! Terug naar de bron, dáár maakt u pas goede sier mee. Wellness, zen, fairtraide, lokaal, légumes oubliés welbeschouwd komt alles samen op uw bord. Het fijne is: stoppelknol, aardpeer of raapsteel het kost allemaal geen drol. En al helemaal niet als u het, o vreedzaamheid, geheel volgens de laatste trend zelf verbouwt in uw tuin, of zie punt 2 Downsize de domicilie, in uw urban garden. En ach, foie gras, kreeft, grote lappen vlees. Het was al not done. Het nieuwe eten; eigenlijk is het gewoon noblesse oblige. Dus. Gedeelde smart is halve smart. Geloof ons, u bent heus niet de enige. Bezoek cafés die aansluiten bij uw natuurlijke habitat, zoals bijvoorbeeld de Harbour Club of George W.P.A./Café George in Amsterdam of Maxime in Den Haag en wie weet komt u nog een vrind van vroeger tegen, of zelfs een lotgenoot. Sluit u aan bij goede doelen, leesclubs of huis-tuin-enkamermuziekclubs. Of wat te denken van clubs van weleer, u weet wel, Tesselschade-Arbeid Adelt bijvoorbeeld - heus de theemutsenknutseltijd wel voorbij. Maar beter: organiseer een benefietavond. Dat mes snijdt werkelijk aan alle kanten: u maakt mooie sier, ánderen doneren, u helpt mensen in diepe nood en die diepe nood biedt een uitstekende relativering van uw eigen nood. En me dunkt, goede doelen genoeg. Óók een keuze. Ja, we noemen het maar even. Natuurlijk, het is gênant. Maar de schijn ophouden en dan door de mand vallen is nog veel gênanter. Dus wees open over de situatie. Echter! Zonder al te veel van de details prijs te geven. Mensen zullen over u praten, daar ontkomt u niet aan. Maar de toon is een stuk respectvoller als er niet gespeculeerd hoeft te worden of er nog wel geld is voor de benzine in die jeep die op de oprit staat. Roddel en achterklap, u smoort ze in de kiem door open te zijn. 8 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

6 42,2% 52% 50,3% In 1970 behoorde 50,3% van de Amerikanen tot de middenklasse. In 2010 was dit geslonken tot 42,2% Bron: Alan Krueger, Princeton University In Brazilië behoort een groter deel van de bevolking tot de middenklasse dan in de Verenigde Staten: 52% Bron: OESO 2012 NEW YORK HIPSTERS IN THE BRONX? Heel voorzichtig zijn in het zuiden van The Bronx de eerste tekenen te zien van wat in Amerika 'gentrification' wordt genoemd. Het zuidelijke deel van de arme, zwarte wijk trekt rond de kruising van 149th street en Broadway veel jonge (veelal) blanke kunstenaars aan die zich in de wijk vestigen. Maar ook jonge gezinnen vestigen zich voorzichtigjes aan in The Bronx: de wijk wordt volgens veel New Yorkers steeds meer de wijk van vroeger: een veilige plek voor hard werkende middenklasse Amerikanen. The Hub, ook wel het Times Square van The Bronx genoemd, vormt het hart van de South Bronx. CORRESPONDENT Home of the brave Correspondent Maartje van Hoek ontdekt de Onverenigde Staten, waar de 400 rijksten samen evenveel verdienen als de 150 miljoen armsten. Een kort metroritje vanaf Manhattan, het stadsdeel waar de meeste miljardairs van New York wonen, brengt New Yorkers op Fordham Road: een plek in The Bronx waar op de hoek van de straat kip aan het spit wordt gebraden terwijl reaggatonmuziek uit de speakers klinkt. Aan een kraampje op de kruising met Webster Avenue verkoopt een jonge zwarte man petjes in neonkleuren met YOLO erop (staat voor: you only live once). Twintig dollar, vraagt hij aan twee verdwaalde toeristen. Maar voor tien dollar doet hij ze ook weg. Thuishulp Webster Avenue is een van de belangrijke verkeersaders van The Bronx, een wijk waar begin vorige eeuw in volle vaart honderdduizenden appartementen werden gebouwd voor de opkomende Amerikaanse middenklasse. In de jaren zestig verdwenen de bewoners massaal naar de buiten- wijken van New York, waar het groener is en de scholen beter zijn. The Bronx werd steeds armer. Inmiddels is het werkloosheidscijfer 2 keer zo hoog als in de rest van het land. Bijna 12 procent van de inwoners van The Bronx zit zonder werk, tegenover 6,2 procent in de rest van de Verenigde Staten. In de wijk is de middenklasse zo goed als verdwenen. Anthony Waring zit in de wachtkamer van Workforce1, een stichting in New York met een kantoor aan Fordham Road, die werkzoekenden ondersteunt. Workforce1 heeft vandaag een vacature voor een thuishulp op het prikbord hangen. Er zijn meer dan 150 sollicitanten op afgekomen. Thuishulp, zegt de 27-jarige Afro-Amerikaan, ik krijg het er niet echt warm van. Maar ik moet voor mijn gezin zorgen. Mijn vrouw brengt nu het geld binnen. Met haar werk als schoonmaakster in een grote kantoorflat op Manhattan verdient ze dollar per jaar ( euro). Dat is net genoeg om de familie Waring als lagere middenklasse in te schalen: een salaris tussen de en dollar per jaar wordt in Amerika gezien als een middenklassesalaris. Maar in werkelijkheid leeft het gezin in armoede. Na aftrek van de huur van 1200 dollar per maand houdt Waring nog maar zo n 800 dollar per maand over om van te leven. De Amerikaanse president Barack Obama blijft om de zoveel maanden herhalen dat de Amerikaanse middenklasse weer het cement van de samenleving moet worden. Sinds 2009 zijn Amerikanen met hogere inkomens ( dollar per jaar of meer) langzaam uit de recessie aan het komen. Voor Amerikanen in de middenklasse geldt dat niet. Ik beschouw het als mijn hoogste prioriteit om die trend te keren, zei Obama vorig jaar tijdens een belangrijke toespraak. Het gat tussen arm en rijk wordt nog altijd groter in de Verenigde Staten. Een gezin dat leeft van een minimuminkomen leeft onder de armoedegrens. Dat is fout, zei Obama in zijn jaarlijkse State of the Union-toespraak. Inmiddels wordt de inkomensongelijkheid nog altijd groter, berichtte The New York Times onlangs. Volgens de krant verdienen arme Europeanen veel meer dan arme Amerikanen. Van de kinderen die de laatste jaren in Amerika worden geboren onder de armoedegrens, klimt 42 procent nooit meer boven die grens uit richting de middenklasse. Een schrikbarend getal, vindt Robert Reich, voormalig minister van arbeid onder president Bill Clinton. Geen geld voor de Yankees De kloof tussen arm en rijk wordt steeds groter door het verdwijnen van de Amerikaanse middenklasse: de 400 rijkste Amerikanen verdienen samen evenveel als de 150 miljoen armste. Amerikanen die het goed hebben, verdienen meer geld dan ze kunnen uitgeven, zegt Reich in de documentaire Inequality for all. Dat is slecht voor de economie. In The Bronx is de middenklasse verdwenen Danerys (2) is zo n kind dat werd geboren in een gezin dat in armoede leeft. Haar moeder Luisa Billa (26) werkt al tien jaar bij McDonald s op de kruising van 181st Street en Broadway in The Bronx. Ze mag van haar werkgever niet meer dan 29 uur werken, omdat McDonalds haar bij een voltijds aanstelling ziekte- en vakantiedagen zou moeten uitbetalen. Ze krijgt elke vrijdag een cheque van 225 dollar mee naar huis. Haar ouders waren een typisch middenklasse-echtpaar. Maar Billa raakte op haar zeventiende zwanger van haar eerste kind en verbrak de familieband. Ik ben een single mom, ik moet van dit geld mijn kinderen te eten geven en zorgen dat ik zelf ook nog een leven heb. Billa woont vlak bij het imposante Yankees-stadion in The Bronx, maar een kaartje voor een wedstrijd kan ze niet betalen. Elke dag haalt ze haar kleuterdochter op van de crèche en als die in bed ligt, droomt Luisa op de bank, met haar ipod op, van een betere toekomst. Ik ben nog zo jong, ik kan er nog wat van maken. Ze wilde dolgraag in september beginnen met een opleiding boekhouden en had zich ingeschreven voor een community college. Maar een telefoontje van de toelatingscommissie bleef uit. Volgend jaar gaat Billa zich weer inschrijven. Haar Amerikaanse droom gaat ze verwezenlijken. Maar hoe, dat weet ze nog niet. MAARTJE VAN HOEK is freelancecorrespondent in New York en schrijft onder meer voor de Volkskrant, De Standaard, Quote en Opzij. 10 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

7 MARIE-LOUISE VOORS is manager van Delta Lloyd Foundation. Delta Lloyd Foundation helpt kwetsbare groepen financieel zelfredzaam te worden. Onder de kwetsbaren bevinden zich steeds vaker gewone Nederlanders. INTERVIEW Wie kan ons redden? TEKST: BRITT STUBE FOTOGRAFIE: BRAM BUDEL ROELAND VAN GEUNS is lector Armoede en Participatie aan de Hogeschool van Amsterdam. Zijn onderzoek wordt mede mogelijk gemaakt door Delta Lloyd Foundation.

8 In Europa stijgt de inkomensongelijkheid, maar in Nederland is deze klein en stabiel* We horen bij de Top 5 van Europese landen met de kleinste verschillen tussen arm en rijk* * Bron: OESO en CBS tot euro geldt in Nederland als een middeninkomen Bron: ministerie van Sociale Zaken Mensen die uit de middenklasse vallen, worden de nieuwe minima genoemd Bron: Branchevereniging voor schuldhulpverlening NVVK midden klasse nieuwe minima Steeds meer Nederlanders komen in de financiële problemen. Kunnen de overheid, het bedrijfsleven en de burgers het tij samen keren? We vroegen het lector Armoede en Participatie aan de Hogeschool van Amsterdam, Roeland van Geuns, en Marie-Louise Voors, manager van Delta Lloyd Foundation, die zich richt op financieel kwetsbare groepen. marie-louise voors Gelukkig gaan hulpverlenende instanties meer samenwerken Denken jullie ook dat de middenklasse op den duur verdwijnt? RvG Conclusies over de toekomst zijn altijd riskant. Als ik deze week in de krant lees dat mbo-banen zullen verdwijnen, neem ik dat meteen met een korrel zout. We hebben domweg geen idee hoe de economische structuur er over tien, twintig jaar uitziet. Misschien dat er dan nieuwe, andere mbo-banen zijn gekomen. En als de conjunctuur aantrekt, zullen er ook weer meer banen zijn voor de middenklasse. Dus verdwijnen, dat is een erg zwart scenario. Wat mij wel zorgen baart, is de groeiende ongelijkheid tussen arm en rijk. MLV Ja, dat heb ik ook. Armoede is ontwrichtend voor de maatschappij. En als de middenklasse krimpt, betekent dat een grotere onderklasse. RvG Ons belasting- en socialezekerheidsstelsel zijn gebaseerd op inkomen en btw. Op het moment dat het aantal middeninkomens daalt, komt er per definitie minder geld in het laatje. Compenseren we dat dan door nog verder te bezuinigen? De Franse econoom Piketty zegt niet voor niets: hef meer belasting op vermogen en erfenis. Het grappige is dat er zelfs VVD ers zijn die wel heil zien in de belasting op vermogen. Omdat ook zij niet willen dat ons sociale stelsel helemaal wordt afgebroken. Maar kom niet aan hun erfenissen, dan gaan ze steigeren. Vraagt de middenklasse al op grote schaal schuldhulp aan? MLV Tot nu toe zien we nog niet dat de middeninkomens zich op grote schaal melden. Maar het houdt ons als verzekeraar uiteraard bezig, omdat we weten dat wanneer iemand zijn baan kwijtraakt of door een scheiding met een enorme restschuld op de woning achterblijft, er vrij snel problemen ontstaan. De gevolgen zijn al zichtbaar. Werknemers krijgen steeds vaker loonbeslag. Dat is voor een werkgever veel administratief gedoe. En voor de prestaties van de werknemer is het ondermijnend, de zorgen over schulden. RvG Hoe het echt zit met schulden bij de middenklasse is moeilijk te peilen. Er zit een periode van twee tot vijf jaar tussen het ontwikkelen van schulden en aan de noodzakelijke bel trekken. In 2011 explodeerde de werkloosheid. Dat verklaart misschien dat er nu nog maar een heel beperkte groei is in de vraag naar schuldhulpverlening, in Amsterdam is die zelfs niet gegroeid. Dat kan veranderen wanneer heel veel mensen het water nu pas tot de lippen staat. Moeilijk te voorspellen. Waarom wachten mensen zo lang met hulp vragen? MLV Uit schaamte. Ze proberen heel lang het ene gat met het andere te dichten. Bovendien zitten mensen vaak in een carrousel van problemen, na een scheiding, bijvoorbeeld. Of een ontslag. Gelukkig gaan hulpverlenende instanties meer samenwerken, want ook al leer je iemand beter met geld om te gaan, als die persoon niet gestimuleerd wordt een baan te zoeken, of in een depressie zit, dan schiet het niet op. RvG Het beter voorbereiden van mensen op de feitelijke schuldhulpsanering gebeurt nu meer, maar helaas nog te weinig, terwijl daar juist de kans zit om het slagen van dergelijke saneringen uiteindelijk te vergroten. Want waarom geeft iemand nog steeds geld uit aan Nikes voor de kinderen terwijl er nog vele mensen geld van hem krijgen? Of waarom blijft iemand in die benzineslurpende, te grote bak rijden? Uit schaamte, uit angst zichtbaar te zakken op de sociale ladder. Alleen door mensen inzicht te geven in hun eigen gedrag kun je echt iets veranderen. Kan de samenleving niet ingrijpen, voordat de schulden de pan uit rijzen? MLV Daar zijn we nu bij Delta Lloyd ook mee bezig. Als bedrijf kun je bijvoorbeeld kijken hoe je het betaalgedrag van klanten zo kunt beïnvloeden dat ze hun rekeningen op tijd kunnen betalen. Wie weet helpt het als mensen die het ene gat met het andere dichten, wekelijks kunnen betalen, zodat ze wat betere schuifruimte hebben. RvG Grote zorgverzekeraars bieden al de mogelijkheid tot gespreid betalen van het eigen risico. En als je een kleine groep mensen, waarvan je weet dat ze echt niet veel te besteden hebben, standaard oplegt gespreid te betalen, zorg je ervoor dat ze geen onnodig geld uitgeven aan incassobureaus. Je moet mensen stimuleren zo min mogelijk geld te verkwisten. Toen we allemaal mochten kiezen voor een nieuwe zorgverzekeraar, bleef zo n tachtig procent bij de oude leverancier. Terwijl wisselen jaarlijks een paar honderd euro kan schelen. En waarom mag iemand op z n achttiende op z n eerste rekening al automatisch rood staan? Rood staan betekent vele tientallen euro s per jaar rente. Dat soort keuzes beïnvloeden, daarin kan de overheid een rol spelen. De overheid moet meer doen aan financiële voorlichting? MLV Het ingrijpen in een maximale hypotheek is heel goed geweest. Jonge mensen uit de middenklasse kochten met geld dat ze eigenlijk niet hadden een huis op de top van de markt. Dat is vragen om problemen. Nu zou de overheid nog moeten bemoeilijken om in gemeenschap van goederen te trouwen. Als je in Duitsland in gemeenschap van goederen wilt trouwen, moet je dat apart regelen, huwelijkse voorwaarden zijn de norm. Omdat de overheid daar vindt dat iemand ook tijdens een huwelijk zelfredzaam moet blijven. RvG De overheid biedt hulp, maar heeft zichzelf in Nederland ook de rol toegedicht van keiharde schuldeiser waaraan je als individu amper nog kunt ontsnappen. Als de overheid 1000 euro belastinggeld van jouw rekening kan afschrijven, zonder dat mensen zich realiseren dat dat kan, heeft dat vergaande gevolgen. Een bedrijf als Bol.com hoeft dat niet in zijn hoofd te halen, dan komt het in problemen. Hebben onze middeninkomens andere problemen dan die in omringende landen? RvG In failliete landen als Griekenland en Spanje heeft een groot deel van de middenklasse de armoedegrens al bereikt, daar zijn wij nog ver vandaan, in Duitsland zie je juist dat de middeninkomens het veel makkelijker hebben dan bij 14 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

9 Sinds 1985 groeit in Nederland de inkomenskloof tussen de rijkste 10% en armste 10% van de bevolking* De rijkste 10% van de Nederlandse bevolking bezit 61% van het vermogen* * Bron: WRR-rapport Hoe ongelijk is Nederland 2014 roeland van geuns Waarom mag een achttienjarige al rood staan? Dat kost hem honderden euro s per jaar DE VERBEELDING DIT IS VAN MIJ BEELD: GABRIELE GALIMBERTI TEKST: EBELE WYBENGA ons. De belastingdruk is lager en de inkomens zijn hoger. Maar de onderste twintig, dertig procent heeft het weer moeilijker, want er is geen gegarandeerd minimuminkomen. Is de Nederlandse middenklasse te veel verwend? RvG We leven in een debt driven systeem, kopen op afbetaling is zo algemeen geaccepteerd dat het bijna niet te combineren is met een sterk gedaald inkomen. Veertig procent van de Nederlandse huishoudens heeft daarbij een te kleine buffer om een of twee forse tegenslagen op te vangen. MLV Er was genoeg, dus we hoefden geen buffer op te bouwen, dachten we. En we zijn te veel gewend geraakt aan het sociale vangnet. En dan leven we ook nog met het gevoel dat we eisen kunnen stellen. Een deel van de vrouwen wil wel werken, maar het liefst tussen negen en drie, dicht bij de school en niet op vrijdag. Die eisen werken niet in tijden van een krappe arbeidsmarkt. RvG Mensen hebben nog steeds het beeld dat de arbeidsmarkt bestaat uit vaste banen van minimaal 32 uur, voor de rest van hun leven. In hun wenssector en bij voorkeur in hun wensberoep. Dat is achterhaald. Ik zag van de week een wanhopige post van een vijftigplusser op Facebook. Ze had altijd een goede baan gehad, maar raakte die kwijt door de crisis. Sindsdien solliciteert ze zich helemaal suf, maar niemand nodigt haar uit. RvG Leeftijdsdiscriminatie bestaat. Maar er zijn wel mogelijkheden. Het meest praktische is je netwerk verbreden met mensen die niet one handshake, maar two of zelfs three handshakes away zijn. MLV Dat klopt, mensen uit je inner circle zitten vaak óók in een sector waar klappen zijn gevallen. Terwijl banen en werk sectoronafhankelijk zijn geworden. Misschien kan ze met haar talenten in een heel andere sector terecht, maar is ze zich daar niet van bewust. Kan de werknemer zich snel genoeg aanpassen aan de technologische ontwikkelingen? Hele industrieën worden weggevaagd, best beangstigend. MLV Angst is nooit goed, we zitten in een transitiefase, dat wil zeggen dat de banen en sectoren van de toekomst voor een deel nog niet zichtbaar zijn. RvG Wie zou in 1990 de komst van de iphone hebben voorspeld? De snelle verandering heeft ook economische voordelen: dankzij internet kunnen we nu overal mobiel werken. En over tien jaar stap je in een auto die je niet zelf hoeft te besturen, kun je werken tot je op je bestemming bent. Ik denk dat je niet bang moet zijn, maar je voortdurend bewust van de veranderingen en de kans daarop in te springen. We zijn allemaal individuen, met kansen. Er zijn maar weinig groepen die permanent langs de kant van de arbeidsmarkt staan. Voor die groepen moet er een beschaafd en permanent vangnet zijn. Voor de anderen geldt dat zij de kansen moeten kunnen grijpen, en soms is daar wel steun bij nodig. Ralf Riga, Letland Cun Zi Yi Chongqing, China Ontmoet de middenklasse van morgen in de fotoserie Toy Stories. De Italiaanse fotograaf en journalist Gabriele Galimberti (1977) reisde drie jaar rond de wereld om kinderen met hun lievelingsspeelgoed te portretteren. Ik leerde meer over de ouders dan over de kinderen, zegt Galimberti. Met speelgoed geven ze hun dromen en ambities door. De gehele fotoserie is begin dit jaar verschenen in het gelijknamige boek Toy Stories. Ryan Johannesburg, Zuid-Afrika 16 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

10 Jaqueline Manilla, Filipijnen Lucas Sydney, Australië

11 Arafa & Aisha Bububu, Zanzibar Pavel Kiev, Oekraïne

12 Tyra Stockholm, Zweden Li Yi Chen Shenyang, China

13 Halveert de Europese middenklasse? Open de Jouw wereld in app ZO VOELT HET Toen was ik opeens arm TEKST: JAN VAN TIENEN BEELD: MARNIX GOOSSENS Armoede: steeds vaker raken ook mensen uit de middenklasse erin verzeild. Journalist Jan van Tienen werkt als vrijwilliger voor de Regenboog Groep, die mensen met schulden begeleidt. Drie nieuwe armen vertelden hem hun verhaal. Zodra je problematische armoede kent (dus als je een schuld hebt die je redelijkerwijs niet binnen drie jaar kunt aflossen), ben je meestal aangewezen op hulp van anderen. Familie en vrienden springen soms bij, maar vaak is het nog fijner als er iemand van buitenaf komt. Jan van Tienen sloot zich daarom als vrijwilliger aan bij Vonk, een maatjesproject van de Amsterdamse Regenboog Groep. De Regenboog koppelt mensen met problematische schulden aan vrijwilligers die hen ondersteunen bij het terugwinnen van hun normale leven. Ook mensen die het goed gewend zijn, gaan soms door schulden onderuit. Deze drie getuigenissen laten zien wat zij doorstaan. Joost (32) Het ergste waren die gierende schaamte en de enorme stress door die schulden Ik heb de kunstacademie gedaan en heb daarna jarenlang succesvol als freelance art director gewerkt. Ik schepte veel eer in mijn werk, en heb van huis uit altijd meegekregen dat je hard moet werken. Ik ging vijf keer per jaar op vakantie. Zes jaar geleden begon het iets op te drogen met opdrachten, en bovendien was ik nooit goed geweest in het papierwerk. Geleidelijk aan bouwde ik schulden op, een paar bij de Belastingdienst, en daar kwamen sluipenderwijs wat andere bij. Ik dacht steeds: dat los ik volgend jaar wel op, maar dat gebeurde niet. Toen kreeg ik een dip, en daarna merkte ik dat ik muurvast zat met mijn schulden. De twee ergste dingen waren de gierende schaamte en de enorme stress die het opleverde. Ik kwam in een monsterlijke depressie terecht. Daar kwam ik pas uit toen ik met hulp van een maatschappelijk werker en een maatje van de Regenboog mijn schuldensituatie zo wist te stabiliseren dat ik in de schuldsanering kon. Het gekke is dat ik de materiële weelde die ik voorheen had, totaal niet mis. De grootste verandering die ik heb doorgemaakt is dat ik nu in vaste dienst ben getreden bij een reclamebureau. Ik werk dus niet meer voor mezelf. Maar daardoor kan ik nu tenminste in alle rust mijn schulden aflossen. Over een jaar ben ik daar, als het goed is, vanaf. Maar het ergste leed is gelukkig nu al voorbij: die enorme stress door die schulden. DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

14 Nederlandse huishoudens hebben een kwart meer te besteden dan 30 jaar geleden Bron: CBS Welvaart in Nederland Nataz (43) Mijn sloep van 7000 euro werd weggesleept omdat ik geen 400 euro kon betalen De namen en enkele andere personalia van Deborah en Joost zijn op verzoek van de geïnterviewden gefingeerd. Ik verloor zeven jaar geleden mijn partner, en kreeg daarna een psychische tik. Verdwaasd stemde ik toe om de begrafeniskosten van tienduizend euro zelf te betalen. Dat was het begin van de ellende. Mijn partner en ik hadden een riante woning in een frisse buurt in Amsterdam met twee auto s voor de deur. Na zijn overlijden begonnen de schulden zich op te stapelen. Ik was opgeleid als hulpverlener, maar kon dat werk al gauw niet meer doen doordat ik zelf psychisch en lichamelijk in de problemen kwam. Al snel wilde ik verhuizen het huis deed me te veel aan mijn overleden partner denken. Ik leerde een nieuwe man kennen, maar ook hij overleed na korte tijd. Hij liet me een boot na. Toen had ik alleen nog mijn twee zoons en een hond, maar amper hulp. Het vreemdste aan schulden opbouwen is dat je de controle kwijt bent voor je er erg in hebt, maar ook dat je veel harder door kleine dingen wordt getroffen als je al in de shit zit. Neem onze boot. Daar moesten we liggeld voor betalen. Dat kon ik op een gegeven moment niet meer. Het gevolg was dat er een rekening van vierhonderd euro openstond. Na een tijdje heeft de havendienst de boot weggesleept en geveild, om die rekening van te betalen. Maar die sloep was makkelijk zevenduizend euro waard. Nadat ik in de schulden was gekomen ben ik zestig kilo aangekomen door jarenlang prednisongebruik. Zo heb ik hartklachten gekregen. Nu kan ik dus ook niet meer werken. En mijn vrienden hebben het net zo druk als ik vroeger, dus die zie ik amper. Ik snap het, maar ik vind het jammer. Mijn grootste hoop voor de toekomst is dat mijn maagoperatie slaagt en dat ik daarna weer langzaamaan kan gaan werken. Deborah (65) We leefden op stand, in een prachtig huis even buiten Amsterdam Kijk, het gaat weer regenen, en de zon schijnt door de regen heen. Prachtig! Ik gaf vroeger les op een universiteit in België, waar ik mijn man ontmoette. Hij was zeer bemiddeld. We leefden op stand, in een prachtig huis, net buiten Amsterdam. Op een gegeven moment ging ik echter op zoek naar zingeving in het leven. Hij ging in eerste instantie mee op mijn spirituele ontdekkingstocht, maar gaandeweg verloren we de interesse voor elkaar. Dat kwam ook doordat we toen veel van ons geld kwijtraakten. Ik heb daarna jarenlang in verschillende communes verbleven. Toen ik een paar jaar terug ziek werd, kon ik niet meer werken. Gelukkig kon ik toen een bescheiden huurhuisje in Amsterdam krijgen, en had ik recht op een uitkering, maar zo breed als daarvoor had ik het niet. Door mijn ziekte, een reumatische aandoening, kon ik niet meer werken, en bovendien slokte die ziekte het grootste gedeelte van mijn tijd en inkomsten op. Zo kwam ik langzamerhand in de schuld terecht. Al heb ik als een vorstin geleefd, voor mij geeft gewaarwording van de dingen om je heen het leven zin. De natuur, het opmerken van de dingen, het samenzijn met mensen. Ik ga veel naar de film, lees veel, en heb een favoriete band: Zapp 4. Die jongens hebben zo n verbluffende energie. Laatst ben ik naar de film The Fault in Our Stars geweest. Wat een schitterende film. Maar ook al heb ik het redelijk goed en ken ik de zin van het leven: weinig geld hebben blijft een last. 26 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014

15 Wonen de winnaars van de globalisering in Azië? Open de Jouw wereld in app In 2030 zal 66% van de middenklasse afkomstig zijn uit Azië Bron: OESO 66% De populariteit van IKEA is een symbool van de groeiende middenklasse in Zuidoost-Azië. BANGKOK BANDUNG Dan wordt Bandung een soort Amsterdam in de zomer CORRESPONDENT Shoppen als nieuwe levensstijl Correspondent Philip Dröge ging naar IKEA in Bangkok en ontdekte de favoriete films in Bandung: denk Jennifer Aniston als huisvrouw. De jonge Thaise vrouw komt de slaapkamer ingelopen. Haar vriend volgt een paar seconden later. Het is duidelijk hun eerste keer. Wat onwennig gaan ze op het bed zitten en kijken elkaar een beetje giechelig aan. Ze weten niet zo goed wat ze nu moeten doen. Hij voelt met zijn platte hand wat aan de deken. Zij kijkt mij verlegen aan. Gelukkig komt er net op dat moment een pukkelige jongeman binnen, met een donkerblauw polyester hemdje. Als ze dit bed willen, zo legt hij uit, moeten ze naar het magazijn om het op te halen en het zelf thuis in elkaar zetten. IKEA staat er in gele letters achter op zijn veel te grote outfit. Economen schrijven er ingewikkelde en taaie stukken over: de opkomst van de middenklasse in Azië. Nergens groeit deze groep zo onstuimig als in het gebied tussen India en de Filipijnen. Volgens bepaalde definities hebben sommige Aziatische landen sinds 2007 relatief zelfs een grotere middenklasse dan Nederland. Maar een bezoek aan IKEA in Bangkok leert je meer dan al die epistels en statistieken bij elkaar. De Thaise hoofdstad ademt ondanks de recente politieke problemen een grote mate van optimisme. Nergens zie je dat beter dan op een plek waar mensen investeren in nieuwe meubels. Wat opvalt, is dat de klanten bijna zonder uitzondering jong zijn. Het stel dat het bed wil kopen is nog geen dertig. Zij werkt op de reserveringsafdeling van een hotelketen, hij voor een verzekeringsbedrijf. Ze gaan binnenkort trouwen, vertellen ze. Maar anders dan hun ouders gaan zij na hun huwelijk niet bij familie inwonen. Die zitten in een verre provincie, terwijl de twee verloofden in Bangkok willen zijn. Nou ja, Bangkok, in een buitenwijk vanwaar het een reis van meer dan een uur is naar het centrum. Ze zijn daarmee onderdeel van een trend. Volgens onderzoek, gepubliceerd in een Azië-special van de Journal of Urban Affairs (mei 2014), is de trek naar de stad nergens zo sterk als in Groot-Indochina. De twee hebben een eigen appartementje gevonden en willen dat mooi inrichten. Hun meubels bestellen ze niet meer bij de timmerman, zoals de vorige generatie nog deed, maar bij het Zweedse woonwarenhuis. Het wordt modelletje Birkeland. Spreek dat maar eens uit als Thai. De uitverkiezing van Joko Widodo afgelopen voorjaar heeft Indonesië nieuw elan gegeven. Nieuwe generatie politici In de jaren negentig was er sprake van Aziatische tijgers, een groep landen waaronder Thailand, Maleisië en Indonesië, die extreme economische groei lieten zien. Het westen verplaatste in die jaren veel productie naar Azië. Er volgde rond de eeuwwisseling een net zo heftige correctie, voornamelijk omdat de politieke systemen niet meegroeiden met de economie. Corruptie tierde welig en veel van de nieuwe verdiensten werden verprutst aan prestigeprojecten, steekpenningen en inefficiënt beleid. Maar de afgelopen tien jaar hebben dezelfde landen revanche genomen. Een vernieuwingsgezinde groep politici is doorgedrongen tot de top. Nog steeds zijn veel Aziatische landen geen toonbeelden van democratie, maar de trend is gunstig. Het beste voorbeeld daarvan is de nieuwe president van Indonesië, Joko Widodo. Zijn uitverkiezing, afgelopen voorjaar, heeft Indonesië nieuw elan gegeven. En het gaat al zo goed met de middenklasse in de voormalige Nederlandse kolonie. Wie daar een voorbeeld van wil zien, moet in het weekend maar eens naar Bandung gaan. Tussen vrijdagmiddag en zondagavond transformeert de relatief rustige stad op Java tot een soort Amsterdam in de zomer. Duizenden mensen uit het stedelijke gebied rond Jakarta rijden de 150 kilometer naar het 5 graden koelere Bandung voor weekenden vol vertier. Vooral westerse ketenhotels als die van Ibis en Novotel puilen in die dagen uit. In de meeste gevallen staan deze hotels pal naast grote winkelcentra, waar je geheel airconditioned kunt shoppen tot je erbij neervalt. De nieuwe Aziatische middenklasse is daarbij dol op grote, westerse namen. Ze drinken koffie bij Starbucks en halen hun kleding bij Gap. Boodschappen worden gedaan bij Carrefour of Giant. Uiteraard bevatten de betere winkelcentra een bioscoop, waar de laatste Amerikaanse films worden vertoond. Welke rolprenten het meest aanslaan? Komedies waarin Amerikaanse midden klassefamilies doldwaze avonturen beleven (denk Jennifer Aniston als huisvrouw). Wie goed kijkt, ziet dat het publiek er hetzelfde uitziet als de sterren op het witte doek. Chino s en T-shirts hebben sarongs, chang kbeng en baju Melayu vervangen. Na afloop eten ze hamburgers en drinken ze milkshakes, net als de Amerikanen in de film. Met dezelfde gevolgen, overigens. In geen werelddeel stijgt het aantal mensen met overgewicht zo hard als in Zuidoost-Azië. De helft van de Maleisiërs is al te zwaar. Thailand gaat dezelfde kant op, terwijl de stedelijke jeugd in Indonesië er ook wat van kan. Al 12 procent van de kinderen op Java is te dik. Niemand zei dat het makkelijk zou zijn om tot de middenklasse te behoren. PHILIP DRÖGE is journalist, uitgever en oprichter van Faqt, een multimediaal initiatief voor wetenschcapsjournalistiek met onder meer de nieuwssite faqt.nl en een serie thematische boeken. 28 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

16 Blijft technologie ons leven verbeteren? Open de Jouw wereld in app OPINIE Leven als Lodewijk XIV of hoe onze welvaart blijft toenemen dankzij de groei van ons collectieve brein. TEKST: JEROEN HOPSTER BEELD: ANNEKE HYMMEN DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

17 5 x horen MIDDENKLASSE IN MUZIEK Door popjournalist Menno Pot A WELL RESPECTED MAN The Kinks (1965) Over de zelfingenomenheid van de Engelse middenklasse: He s oh so good and he s oh so fine/ He s a well respected man about town. LES BOURGEOIS Jacques Brel (1962) Jacques Brel, de respectabele chansonnier, schopt de bourgeoisie tegen de schenen: Les bourgeois c est comme les cochons. De middenklasse? Het zijn varkens. ONDER ONS Boudewijn de Groot (1967) Uithaal van Boudewijn de Groot naar het klootjesvolk met zijn eigen televisie en zijn eigen borreltent, in zijn eigen kleine stadje waar hij alle mensen kent. SUBURBIA Pet Shop Boys (1986) Een keurige buurt met alleen maar ons soort mensen. Veilig, maar ook een suburban hell, in the distance a police car to break the suburban spell. THE SUBURBS Arcade Fire (2010) Magistraal album over een jeugd in een nette buitenwijk. De toon is liefdevol: If I could have it back, all the time that we wasted, oh I d only waste it again. Gevulde kalkoen en diepzeeoesters als hors-d oeuvre. Daarna kastanjesoep met Italiaanse truffels, wilde zalm, kaas, fruit en ten slotte een van Lodewijks eigenaardigheden een hardgekookt ei. Voor de maaltijden aan het hof van Lodewijk XIV ( ) werden kosten nog moeite gespaard: naar verluidt werkten 498 importeurs, koks en bedienden mee aan de bereiding van le grand couvert, het koninklijk diner. Bij autopsie van de Zonnekoning constateerden artsen dat zijn maag driemaal de omvang had van die van een doorsneeburger. Jaloersmakende extravagantie? Lodewijk XIV was het boegbeeld van de vroegmoderne one percent: hij kon er een levensstijl op nahouden die voor geen ander bereikbaar was. Maar tegenwoordig is zijn koninklijke buffet niet meer zo uniek: vergelijkbare gangen worden dagelijks in volle restaurants geserveerd. Oosterse specerijen, verse groenten en avondmaaltijden uit verre oorden zijn eerder regel dan uitzondering in modale huishoudens. De moderne westerse bevolking en een uitdijende kring daaromheen leidt massaal een leven als Lodewijk XIV, schrijft de Britse wetenschapsjournalist Matt Ridley in zijn boek The Rational Optimist (2010). Exotische vruchten? De supermarktschappen puilen ervan uit. Nieuwe kleren? Minder dan één procent die zich dat nooit veroorlooft. Wij hebben onze eigen kapper en dokter en kunnen ons overal heen laten transporteren zelfs zonder 498 bedienden in ons kielzog. Een Toyota Prius rijdt bovendien een stuk comfortabeler dan het paard van de Zonnekoning. Mislukte broodrooster Waar hebben wij die onvoorstelbare welvaart aan te danken? Volgens Ridley is ruilhandel de motor van de menselijke vooruitgang. Ruilhandel maakt arbeidsdeling mogelijk, werkt perfectionering in de hand en leidt tot enorme technologische vooruitgang. Wie deel uitmaakt van een handelende gemeenschap hoeft niet langer zelfvoorzienend te zijn. Integendeel: wij leveren doorgaans slechts een enkel product sesamzaad, pensioenhulp, tijdschriftartikelen terwijl we er vele consumeren. In zekere zin staat aan ieder van ons een veelvoud van 498 bedienden ter beschikking: in een wereldwijd netwerk van product- en dienstverlening profiteren wij van de arbeid van duizenden anderen. Die op hun beurt weer van duizenden anderen profiteren, waardoor ieder zijn eigen Zonnekoningleven kan leiden. Wat als dat handelsnetwerk ophield te bestaan? In 2009 poogde de ontwerper Thomas Thwaites om op eigen kracht een broodrooster te maken. Zijn oefening in zelfvoorzienendheid faalde jammerlijk: het kostte Thwaites maanden om de juiste materialen te winnen, met een inferieur product als resultaat. Thwaites wilde met zijn toaster project waarschuwen voor de extreme afhankelijkheid die het gevolg is van onze moderne productiewijze. Maar het experiment leent zich ook voor een optimistische lezing: Thwaites mislukte broodrooster vormt tastbaar bewijs voor het succes van de ruileconomie. In zekere zin staat aan ieder van ons een veelvoud van 498 bedienden ter beschikking Dommere landen? Ridley s visie op de evolutie van onze welvaart sluit aan bij een populair concept uit de moderne wetenschap en filosofie: collectieve intelligentie. Om de moderne mens te begrijpen volstaat het niet om de aandacht te vestigen op het individu; mensen functioneren als radertjes in een groter netwerk. Vergelijk het met een kolonie van sociale insecten: de ene mier werpt zich op als werker, een tweede als verkenner en een derde als soldaat. Op individueel niveau lijkt zo n specialisme onhandig heeft een generalist geen grotere overlevingskansen? Maar als we de mierenkolonie als een genetisch superorganisme Een Toyota Prius rijdt een stuk comfortabeler dan het paard van de Zonnekoning beschouwen, dan blijkt de arbeidsverdeling juist een slimme evolutionaire aanpassing. Grote getallen maken het verschil: hoe omvangrijker de global market is, des te groter is het potentieel voor arbeidsdeling en specialisatie. De geschiedenis wijst dan ook uit dat het gemeenschappen die hun contact met de buitenwereld verliezen doorgaans slecht vergaat. Tasmanië raakte ongeveer 8000 jaar geleden afgescheiden van het Australische vasteland; in de millennia die volgden verloor de eilandbevolking veel van haar technische vernuft. Nachtelijke satellietfoto s bewijzen het gebrek aan ontwikkeling van Noord-Korea in vergelijking met helder oplichtende buurlanden. Als een bevolking raakt afgesloten van het netwerk, slinkt het potentieel voor collectieve intelligentie. En de toekomst? Hoewel de omvang van ons globale brein niet meer zo sterk toeneemt de snelheid waarmee de wereldbevolking groeit daalt komen er steeds meer onderlinge verbindingen. Net zoals in een echt brein zijn die verbindingen cruciaal: zij zorgen ervoor dat informatie zich snel en efficiënt kan verspreiden. We zouden het internet kunnen zien als onze gedeelde neocortex : een nieuwe en overkoepelende verbindingsstructuur, die ons in staat stelt producten, diensten en kennis in een oogwenk uit te wisselen. Zolang het internet blijft uitdijen, is het toppunt van onze collectieve intelligentie nog niet in zicht. 300 dagen licht Terug naar Versailles, waar Lodewijk XIV tijdens het nuttigen van zijn avondmaal werd bijgeschenen door 96 kandelaars. Een dure onderneming? Toen wel: voor de 18e-eeuwse werker stond 1 arbeidsuur gelijk aan grofweg 10 minuten leeslicht. Tegenwoordig levert een uur werken ons 300 dagen licht op en besparen wij ons tevens de moeite om 96 kandelaars aan het branden te krijgen. Dat is nou welvaart, zegt Ridley: de toename van de hoeveelheid goederen of diensten die je met dezelfde hoeveelheid werk kunt verdienen. De groei van welvaart loopt als rode draad door de menselijke geschiedenis en zolang ons collectieve brein zich verder blijft vertakken, is het aannemelijk dat dat patroon voortduurt. De moderne middenklasse mag zich gelukkig prijzen: die steekt de Zonnekoning naar de kroon. Jeroen Hopster is freelance journalist, essayist, promovendus filosofie en auteur van het boek Boedhisme voor denkers (2014). 32 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

18 Welke industrieën gaan verdwijnen? Open de Jouw wereld in app INTERVIEW Op naar de schorteneconomie TEKST: MEIKE HUBER BEELD: PHILIP TOLEDANO Hoogopgeleid? Reken op een smalle beurs. Dat voorspelt filosoof, organisatieadviseur, docent aan de Hogeschool van Utrecht, maar bovenal dwarsdenker Klaas Mulder in zijn boek Pakkenproletariaat. Een gesprek.

19 3 x lezen MIDDENKLASSE IN LITERATUUR THE LEXUS AND THE OLIVE TREE Thomas Friedman 1999 Baanbrekend boek over de gevolgen van globalisering. REVOLUTIONARY ROAD Richard Yates 1961 Amerikaans echtpaar worstelt met con formisme in verontrustende roman. THE SELFISH CAPITALIST: ORIGINS OF AFFLUENZA Oliver James 2008 Waarom zijn veel westerlingen rijk en ongelukkig tegelijk? Emigreren onze hoogopgeleiden naar landen met groei? Open de Jouw wereld in app Chirurg, schoenmaker, timmerman of kok; wie dicht bij klanten werkt, heeft weinig te vrezen De economie trekt toch weer aan? Ik denk niet dat het oude economische model weer helemaal terugkomt. Als we spreken over een opleving, bedoelen we vaak dat consumenten weer geld durven lenen. De naoorlogse generatie klopt zich op de borst voor vijftig jaar economische groei. Maar die groei is nog afgezien van alle kleinere dips niet vol te houden, want die was gebaseerd op uitputting van grondstoffen en een berg geleend geld. Zoals het bijna jaarlijks terugkerende begrotingstekort en de hoge hypotheken. Hoe erg is dat? De tijd van vaste contracten is voorbij, daar komt maatwerk en allerlei ander goeds voor terug Het heeft een aantal ingrijpende gevolgen. Het werk dat straks over is, wordt verdeeld in een relatief kleine groep van mensen die goed kunnen netwerken. Wie toevallig niet zo goed is in dat spelletje, valt buiten de boot ongeacht kwaliteiten. Verder moeten werknemers, veelal zzp ers, concessies doen in hun prijs. Ik zie nu al hoogopgeleide zzp ers die hun diensten aanbieden voor 18 euro per uur. En nu zitten hun kinderen met de gebakken peren? De crisis wordt voor velen nu pas echt voelbaar. Mensen werden op een gegeven moment werkloos en kregen nog een tijdje WW. Maar dat houdt een keer op en nu komen ze in de bijstand, met alle ingrijpende gevolgen van dien. De overheid roept dat de economie in 2016 weer gaat groeien. Alsof dat een afspraak is die je zomaar kunt maken. En zelfs als de economie gaat groeien, er komen niet meer banen. Sterker: er komen minder banen. Het wordt nooit meer zoals de afgelopen decennia. Zo is het altijd gegaan, waarom nu dan niet? Er is een aantal structurele veranderingen gaande. Los van het feit dat steeds meer van het slimme werk in andere landen wordt gedaan, dankzij internet en alle innovaties op het gebied van communicatie, worden werknemers vervangen door computers. Ook hoogopgeleide werknemers. Vroeger was er een professional nodig voor zaken die we nu zelf kunnen met behulp van een app. Ik kan mijn buurjongetje prima bijles Duits geven met een wie lerne ich Deutsch-app. Er verdwijnen sectoren, maar er komen ook nieuwe bij Automatisering en innovatie gaan per definitie ten koste van werkgelegenheid op lange termijn. Het is gericht op het vereenvoudigen van werkprocessen, het besparen op loonkosten en dus op arbeidsuren. Dat werkt ook flexibilisering in de hand, een andere bedreiging van de arbeidsmarkt. Doordat er steeds meer tijdelijke aanstellingen komen, wordt de concurrentie harder. Als uw voorspelling uitkomt, wat doet dat met de studiewens van jongeren? Het is nu al zo dat veel jongeren studeren omdat ze anders de bijstand ingaan. Maar doe je dat ook als je er een enorme lening voor moet afsluiten? Nee. Dan toch maar die bijstand. Sowieso denk je wel drie keer na om zo n grote lening af te sluiten als je hem met 18 euro per uur moet afbetalen. Een hypotheek kun je ook vergeten als je geen vaste aanstelling hebt. Wat levert dan wel iets op? Export bijvoorbeeld. Dan komt er buitenlands geld, geld dat er eerder nog niet was, in ons laatje. Dat willen we! Oud Hollandsch Handelen. Nederland heeft van oudsher goede papieren om favoriete handelspartner te worden. Ook in maatschappelijke zin. Fatsoenlijke salarissen, ook voor de mensen in Bangladesh. Andere succesverhalen zullen zijn: zij die een echt vak leren wat ik noem de schorteneconomie. Dat zijn mensen die werken in beroepen die slecht te automatiseren zijn en lastig uit te besteden aan andere landen omdat ze maatwerk vragen en contact met de klant. Van chirurg tot schoenmaker, timmerman of kok; wie dicht bij klanten werkt, heeft weinig te vrezen van outsourcing. Is het een oplossing om simpelweg minder mensen hoog op te leiden? Of het de enige oplossing is weet ik niet, maar je kunt je afvragen of zoveel mogelijk mensen met een diploma de oplossing is. Overschotten aan hoogopgeleiden hebben vervelende gevolgen, zoals hoge scholingskosten, tariefdalingen voor werkenden en verdringing van laaggeschoolden. Voor mensen die al vrij jong weten dat ze niet gemaakt zijn voor de schoolbanken, mensen die willen werken in de schorteneconomie, is het een slimme keus om op tijd te gaan sprokkelen : werkervaring opdoen, een netwerk opbouwen, een cursus volgen, een vrijwilligersproject opzetten, et cetera. Liefst in het buitenland. Een goede stoffeerder zal niet zo gauw zijn baan verliezen aan een computer, een werkloze historicus of een concurrent uit Vietnam. Dus kan je beter stoffeerder worden dan bijvoorbeeld webdesigner. Het zal de komende jaren makkelijker worden om alsnog een certificaat te halen voor kennis en ervaring die je baas belangrijk vindt. Geloof het of niet, maar voor minstens een derde van de Neder- Voor minstens een derde van de Nederlandse banen zou je in drie maanden alles kunnen leren om te starten landse banen zou je in drie maanden alles kunnen leren wat je bij de start nodig hebt. Dan is het misschien zonde van tijd en geld als je er vier jaar voor op school - en dus buiten de samenleving - hebt gezeten. Terwijl de helft van de Nederlandse miljonairs bestaat uit sprokkelaars. Veel werkgevers hebben veel liever iemand die de dingen kan dan weet. En dat weten kan je tegenwoordig ook zonder school regelen, door veel te lezen en te surfen. En onze studiebollen dan? Let wel, ik zou niemand willen ontmoedigen om te studeren. En ook als je ouders weinig geld hebben moet het kunnen. Wetenschappers, medici, specialisten er zijn zoveel functies waarvoor een studie onontbeerlijk is. Maar ik zie nu als docent dat heel veel jongeren eigenlijk studeren omdat ze denken dat dat moet. Maar zo zou het niet moeten zijn. Een studie is geen noodzakelijk kwaad. Wat mij betreft moet je dan ook alleen gaan studeren als je er heel veel zin in hebt. En anders is er vaak een slimmere route naar welvaart en gelukkigheid. 36 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER

20 Het leven kan zwaar zijn Volg #middleclassproblems op Twitter voor de nodige relativering De regen doet me denken aan die keer dat ik in Cambodja in een orkaan terechtkwam. #middleclassproblems Wacht ik al een week tot een avocado rijp is, is ie ineens overrijp. #middleclassproblems M n zoon vraagt me of lego ook een stille T heeft, net als merlot. Hij is 4. #middleclassproblems Mijn schoonmaakster gaat terug naar Polen. #middleclassproblems Onze ruggengraat TEKST: JOOST BIJLSMA AANPAKKERS BEELD: MIEKE MEESEN Mensen in de middenklasse mogen onder druk staan, ze geven zich niet zomaar gewonnen. Drie Delta Lloyd-medewerkers over hun overlevingsstrategie. Ik ben ruim een jaar na de middelbare school getrouwd en besloot daarna werken en leren te combineren. Ik volgde een opleiding tot secretaresse en belandde bij mijn huidige werkgever. Al snel kwam ik erachter dat ik niet wilde notuleren, maar meedoen aan vergaderingen. Gelukkig kreeg ik een contract aangeboden en kon ik in de verzekeringen gaan werken. Daarna ben ik blijven leren, eerst verzekeringsopleidingen, nu hbo. Zo vergroot ik mijn kansen. Ik moet nog veertig jaar werken en nu al worden tussenfuncties schaarser. Het is óf laag óf hoog, tegenwoordig. De tijd van Iedereen een lange vaste baan is voorbij. Je moet flexibel zijn. Dat ben ik ook wel. Alleen maar dagelijkse routineklussen doen vind ik saai. Juist de veranderprojecten geven kleur. Je ziet dat jonge mensen, waartoe ik mezelf reken, hiervoor meer openstaan dan eerdere generaties. Werk is belangrijk, maar het is niet alles. Door het overlijden van een kindje van mijn broer leerde ik wat voor mij echt telt: geloof, gemeenschap en familie. Een modern probleem vind ik dat families minder hecht worden. Hetzelfde geldt voor ouderen, die vereenzamen doordat ze weinig netwerk hebben. Het is mooi als vrijwilligers een beetje in dat gat springen. Hoe dankbaar dat is, bleek tijdens de doedag die we Rianne Hartman-Aalvanger (30), verzekerings beheerder Ik wilde niet notuleren, ik wilde méédoen namens Delta Lloyd Foundation organiseerden. Een cursus bloemschikken werd bijzonder gewaardeerd door revaliderende ouderen. Ik vind het belangrijk dat de toegang tot de zorg laagdrempelig blijft. Je ziet die wel steeds duurder worden. Dat het economisch wat slechter gaat, zie ik verder niet zo als een bedreiging. We kunnen best met wat minder toe en crises brengen mensen bij elkaar. Je ziet heel veel spontane, solidaire acties van mensen: kerstpakketten voor arme gezinnen, gehaakte inktvissen voor couveusekinderen. Of ik me zorgen maak over de toekomst van mijn kinderen? Niet zo. Ik heb ze jong gekregen. We waren onbevangen. Daardoor zijn ze op een go with the flow - manier opgegroeid. We wilden ook geen troetelkinderen van wie heel veel wordt verwacht. Een beetje ambitie mag, maar je moet daar niet in doorslaan. Er is meer op de wereld dan presteren. Je moet tijd overhouden voor anderen dan jezelf. Ik voed mijn kinderen op om vriendelijke, sociale wezens te worden. Ik maak me geen zorgen over de toegang tot het onderwijs. Je hoort mensen soms klagen over leningen en elitescholen. Maar het mag best wat kosten. Als je zelf moet investeren, besef je pas welke waarde zo n opleiding heeft. En moet je eerst een andere baan aanvaarden om je studie af te betalen? Dan denk ik: so be it! 38 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER 2014 DELTA LLOYD MAGAZINE, NOVEMBER