Handleiding Biologisch wateronderzoek

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Handleiding Biologisch wateronderzoek"

Transcriptie

1 Handleiding Biologisch wateronderzoek 2 e en 3 e graad Secundair onderwijs De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 1

2 Handleiding : Doelgroep Periode Biologisch wateronderzoek jaar april eind oktober Duur van de activiteit 1 u 30 Materiaal voor de gids in microscopielokaal : maatbeker 2 witte schalen + keukenzeef handdoek lepeltjes plastieken potjes educatieve fiches van waterdiertjes 2 stiften van verschillende kleur poster tabel met natuurlijke verklikkers laptop met powerpointpresentatie van waterdiertjes Materiaal voor de lln. aan de vijver: in microscopielokaal : 2 emmers + schepnetten stereomicroscopen werkblad determinatiesleutel voor macro-invertebraten (1 per leerling)l Kledij laarzen + regenkledij Verloop De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 2

3 Inleiding Waarvoor hebben jullie vandaag al water gebruikt? Wat gebeurt er met dit vuile water? Om te douchen, om tanden te poetsen, voor het toilet, om te drinken, om koffie te maken,. Dit vuile water komt in het riool terecht (behalve op de plaatsen waar nog geen riolering ligt). Het afvalwater komt dan via de rioolbuizen in een waterzuiveringsinstallatie terecht waar het gezuiverd wordt. Dit gezuiverde water wordt dan in een waterloop geloosd. In Vlaanderen wordt ongeveer 75 % van het huishoudelijk afvalwater gezuiverd. (gegevens 2014) Werking van het kleinschalig waterzuiveringsstation Combinatie percolatierietvelden met wortelzonezuivering Bij het deksel van de afvalwaterput De Helix is niet aangesloten op riolering. Het centrum ligt te ver van de hoofdstraat, waardoor het economisch en ecologisch niet verantwoord is om voor één gebouw meer dan 1 km rioleringsbuizen aan te leggen. Het afvalwater van het centrum wordt kleinschalig gezuiverd. Voor deze zuivering zorgen o.a. de planten die binnen de groene omheining staan. Dit gezuiverde afvalwater komt in een vijvertje terecht. Je bepaalt de kwaliteit van het vijverwater aan de hand van de ongewervelde diertjes. Voor je op zoek gaat naar deze diertjes, leg je kort uit hoe het afvalwater gezuiverd wordt. Al het afvalwater van het centrum komt in een ondergrondse put terecht afgesloten door het deksel waar jullie nu rond staan. Het afvalwater is hier grotendeels afkomstig van de toiletten. Eerste stap in het zuiveringsproces Als het afvalwater in de put een bepaald niveau bereikt, slaat er automatisch een versnijdingspomp aan die de afvaldeeltjes verkleint (= mechanische zuivering). Het afvalwater wordt daarna via de zwarte buis naar de waterzuivering gepompt. Aan het begin van de waterzuivering tussen de 2 rietvelden Tweede stap in het zuiveringsproces Het afvalwater wordt tussen de planten van één van deze 2 bekkens gepompt. Welke planten zijn dit? Riet De 2 rietvelden worden afwisselend gedurende een week bevloeid. Welk voordeel biedt riet bij waterzuivering? Door de holle structuur van riet kan de zuurstof, geproduceerd door fotosynthese, gemakkelijk vervoerd worden naar de wortels. Zo ontstaat een zuurstofrijke zone rond de wortels, waar de bacteriën zich kunnen ontwikkelen (je kunt de holle structuur van riet tonen op een stukje stengel). De bekkens waarin het riet groeit zijn ongeveer 40 cm diep. Onderaan bevindt zich een dikke groene folie, die je hier en daar zelfs kan zien. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 3

4 Waarom is die folie nodig? Om te voorkomen dat het afvalwater in de grond sijpelt en zo het grondwater zou verontreinigen. De wortels van het riet groeien in een zandlaag die afgedekt is met kleine kiezeltjes. Het afvalwater sijpelt door de zandlaag die de grotere vuildeeltjes tegenhoudt. De fijne vuildeeltjes dringen door tot in de wortellaag van het riet. Het vuile water komt zo in contact met de bacteriën die de afvalstoffen verteren en omzetten in mineralen. Wat nemen planten op uit de bodem om te groeien? Water en mineralen. Kan je dan verklaren waarom het riet hier goed groeit? De rietplanten beschikken over veel mineralen ontstaan door de vertering van de vuildeeltjes in het afvalwater door de bacteriën op hun wortels. In de winter wordt het riet gemaaid, afgevoerd en gecomposteerd. Kan je verklaren wat er gebeurt tijdens de week dat het riet niet bevloeid wordt? Denk aan de opbouw van de rietbekkens en de werking van de bacteriën. Tijdens die rustweek dringt er verse lucht met zuurstof naar de bacteriën. Bij het putje met het achthoekig deksel in het tweede plantenbed Derde stap in het zuiveringsproces Het voorgezuiverde afvalwater vloeit daarna naar een tweede plantenbed waar de hoofdzuivering gebeurt. In dit plantenbed staan verschillende moerasplanten o.a. gele lis, zegge, watermunt (de leerlingen eventueel eens laten ruiken aan enkele blaadjes), mattenbies, Het afvalwater vloeit lusvormig tussen de planten die op hun wortels weer over bacteriën beschikken. Aangezien dit plantenbekken constant bevloeid wordt en er dus geen verse lucht met zuurstof naar de wortels kan diffunderen, zijn het nu vooral anaërobe bacteriën, dit zijn bacteriën die kunnen leven zonder zuurstof. Deze bacteriën breken de vuildeeltjes verder af. Het gezuiverde water vloeit in het putje, afgedekt met het 8-hoekig deksel. Schep met een beker een beetje gezuiverd water uit het putje en laat de leerlingen het verschil waarnemen met het ongezuiverde afvalwater. Is dit water drinkbaar? Is het water van een rioolwaterzuiveringsinstallatie drinkbaar? Wat gebeurt er daar met het gezuiverde water? Noch het water gezuiverd in onze waterzuivering, noch het water gezuiverd in een rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) is drinkbaar. In beide gevallen is het gezuiverde water zuiver genoeg om in een waterloop te lozen zonder dat het biologisch evenwicht ervan verstoord wordt. In Vlaanderen kan een RWZI gemiddeld het afvalwater van inwoners zuiveren. Voor woonkernen waar de huizen dicht bij elkaar staan is een RWZI een goede oplossing om het huishoudelijk afvalwater te zuiveren. In landelijke gebieden is het onrendabel om kilometers rioolbuizen aan te leggen om het huishoudelijk afvalwater naar RWZI s te leiden. Daar is het beter het afvalwater ter plaatse te zuiveren met een kleinschalige waterzuiveringsinstallatie. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 4

5 Ons waterzuiveringsstation is geschikt om het afvalwater van 25 personen te zuiveren. Niet alle kleinschalige waterzuiveringsinstallaties werken met planten, er bestaan ook andere systemen. Vierde stap in het zuiveringsproces Als laatste fase in onze waterzuivering vloeit het gezuiverd afvalwater van het putje via een ondergrondse buis naar het vijvertje. Daar klaart het water verder uit. Van dat vijverwater zullen we de kwaliteit bepalen aan de hand van de ongewervelde diertjes die er in voorkomen. Het water in het langwerpige bekken gelegen naast het vijvertje heeft niets te maken met ons waterzuiveringsstation. Dit bekken is gevuld met regenwater dat afkomstig is van het grote dak van ons centrum. Inzamelen van ongewervelde diertjes in het vijver- en/of het regenwater Opdracht voor de leerlingen - Zoek met een schepnet ongewervelde diertjes op zoveel mogelijk verschillende plaatsen in het vijverwater. - Breng de gevonden diertjes over in de 2 emmers (zijn voor + 1/3 gevuld met regenwater). - Gooi het teveel aan waterplanten terug in het water. Enkele tips voor de begeleider: Vaak worden ook kikkers en salamanders gevonden. Regelmatig worden volgende salamanders in ons vijver- en regenwater gevonden: vinpoot- of draadstaartsalamander, kleine watersalamander en alpenwatersalamander. Hou de salamanders apart, verzamel ze eventueel in de maatbeker. Voor je met de leerlingen naar het microscopielokaaltje gaat, kan je de gevangen kikkers en salamanders nog eens bekijken, maar laat daarna deze dieren terug vrij in het water, want bij de bepaling van de biotische index wordt er toch geen rekening mee gehouden. Je kunt de leerlingen eventueel ook diertjes laten zoeken in het langwerpige bekken dat gevuld is met regenwater. In dit water zitten vaak andere diertjes dan in het vijverwater. Bij het afleiden van de biotisch index later, moet je dan wel vermelden dat je 2 verschillende waters gemengd hebt. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 5

6 Determinatie van de ongewervelde diertjes in het microscopielokaaltje In het microscopielokaaltje breng je de ingezamelde diertjes over in 2 witte schalen. Gebruik van de zoekkaart Aan de hand van de educatieve fiche van éénoogkreeftje en van de larve van de steekmug maak je de leerlingen vertrouwd met de determinatiesleutel. Gebruik van de stereomicroscopen De 2 ooglenzen kunnen verder uit elkaar of dichter bij elkaar geplaatst worden, afhankelijk van de stand van jouw ogen. Als je iets wil bekijken, moet je dat op het ronde voorwerpplaatje leggen. Dit plaatje kan op 3 manieren belicht worden: bovenlicht, onderlicht of beide. De lichtsterkte kan geregeld worden met het zwarte wieltje aan de voet van het toestel. Om het beeld scherp te stellen kan je met de schroeven op de verticale as de afstand tussen de lenzen en het voorwerp aanpassen. Boven het ronde voorwerpplaatje is er een draaiende schijf, de revolver, waarmee je de vergroting 2x of 4x kan voordraaien. Begin altijd met de kleinste vergroting. Bij het bekijken van kleine diertjes kan je overschakelen op vergroting 4x. Om de leerlingen vertrouwd te maken met de werking van de stereomicroscoop kan je hen een scherp beeld laten zoeken van één van hun vingernagels. Opdracht voor de leerlingen - Neem met een koffielepeltje 1 diertje uit één van de witte schalen en breng het met een beetje water in een plastieken potje. Niet te veel water toevoegen, anders bewegen de diertjes te snel en kan je moeilijk alle kenmerken goed waarnemen die je nodig hebt voor de determinatie. - Zet het potje op het verlichte voorwerpplaatje van de stereomicroscoop en pas de scherpte van het beeld aan. - Zoek met de determinatiesleutel eerst de groep waartoe het diertje behoort, daarna determineer je tot op het geslacht of de soort. - Na controle van de determinatie door de begeleider, schrijf je deze gegevens op het bord. Wanneer iemand anders hetzelfde diertje gedetermineerd heeft, hoeft hij/zij de naam niet opnieuw op het bord te noteren, maar dan zet hij/zij een streepje achter de naam. - Na determinatie van een eerste diertje mag je dit teruggieten in één van de emmers en een 2 e, 3 e, diertje determineren tot de begeleider teken geeft om te stoppen. - Giet de potjes leeg en plaats ze terug in de witte schalen. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 6

7 Bepaling van de biotische index Je overloopt de lijst van gevonden diertjes ( hierbij kan je gebruik maken van de powerpointpresentatie op de PC) en bepaalt ook het totaal aantal verschillende diertjes gevonden in het waterstaal. Op basis van de ongewervelde diertjes die we in het water gevonden hebben kunnen we aan het water een kwaliteitscijfer toekennen variërend van 0 tot 10. Dit kwaliteitscijfer noemt men de biotische index Voor deze index geldt: hoe hoger de waarde, hoe beter de kwaliteit. We hebben in ons vijverwater veel verschillende diertjes teruggevonden, dat is al een aanwijzing voor een goede waterkwaliteit. Als het water sterk vervuild is, is er minder verscheidenheid. Bepaalde soorten die ons iets vertellen over de kwaliteit van het water zijn natuurlijke verklikkers of bio-indicatoren. Andere diertjes zijn niet zo gebonden aan de waterkwaliteit. In deze tabel staan een aantal indicatororganismen die gebruikt worden om de waterkwaliteit te bepalen. De organismen die bovenaan in de tabel staan hebben zeer zuurstofrijk water nodig. Naarmate je afdaalt in de tabel kunnen de diertjes beter tegen vervuiling. Rattenstaarten, helemaal onderaan in de tabel, kunnen ook in zeer vuil water nog leven. Zij nemen namelijk zuurstof op uit de lucht d.m.v. hun telescopische adembuis. Je bepaalt nu de biotische index van het water. Je overloopt de tabel met bio-indicatoren (van boven naar onder) en zoekt het gevoeligste organisme dat in het waterstaal voorkomt. Op deze hoogte vind je dan, kruisend met het juiste aantal Totaal aantal systematische eenheden (= totaal aantal verschillende diertjes), de waarde van de biotische index. Voorbeeld Je hebt in totaal 15 verschillende diertjes gevonden. Het gevoeligste organisme is de ronde larve van de ééndagsvlieg, waarvan er 3 verschillende soorten gevonden zijn. Dan vind je als biotische index 7, wat overeenkomt met een goede waterkwaliteit De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 7

8 Interpretatie van de biotische index kwaliteitscijfer betekenis kleurcode 10 9 zeer goede kwaliteit Blauw 8 7 goede kwaliteit Groen 6 5 matige kwaliteit Geel 4 3 slechte kwaliteit Oranje 2 1 zeer slechte kwaliteit Rood 0 uiterst slechte kwaliteit Zwart Tot 2000, gebruikte de VMM (Vlaamse milieumaatschappij) de BBI om de biologische waterkwaliteit te bepalen. Sinds de invoering van de kaderrichtlijn water wordt de biologische waterkwaliteit ruimer geëvalueerd: men bepaalt de ecologische toestand van het water. Beoordeling van oppervlaktewater volgens de Kaderrichtlijn Water Eind 2000 werd de Europese kaderrichtlijn water (KRW) ingevoerd. Deze richtlijn moet er voor zorgen dat tegen eind 2015 het oppervlakte- en grondwater bij ons en in de rest van de Europese unie een goede kwaliteit heeft. Nu is al geweten dat die goede toestand tegen 2015 slechts in uitzonderlijke gevallen zal behaald worden. Uitstel van maximaal twee maal 6 jaar is mogelijk bij bepaalde technische, financiële of natuurlijke omstandigheden. Tgv de kaderrichtlijn wordt de kwaliteit van het oppervlaktewater ruimer geëvalueerd. Men beoordeelt nl de ecologische toestand van het oppervlaktewater aan de hand van verschillende elementen: biologische, hydromorfologische (= structuurkenmerken van de waterloop), fysico-chemische en chemische elementen. De volgende biologische elementen worden beoordeeld: - Fytoplankton: microscopische, losdrijvende (zwevende) algen of wieren. Zijn in principe eencellig, maar bij veel soorten zijn de cellen verenigd tot kolonies of draden. Spelen als primaire producent een belangrijke rol in de voedselketen. Indien er teveel voedingsstoffen in het water aanwezig zijn kunnen de wieren zich explosief ontwikkelen, men spreekt dan van wierbloei. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 8

9 Wierbloei kan leiden tot zuurstofgebrek Methodiek: Op een gestandaardiseerde methode wordt een waterstaal genomen. In het labo wordt het bladgroen (chlorofyl a)-gehalte bepaald. Tegelijkertijd wordt het gehalte aan voedingsstoffen in het water bepaald. Met deze gegevens heeft men een aanwijzing of er risico is voor wierbloei. Staalname gebeurt in de zomerperiode van april tot en met september. - Fytobenthos: wieren vastgehecht op stenen, waterplanten,. In de praktijk wordt enkel met de kiezelwieren of diatomeeën rekening gehouden. Diatomeeën komen het meest voor en zijn een goede indicator voor de waterkwaliteit. In de celwand van kiezelwieren is kiezelzuur afgezet, waardoor een soort uitwendig skelet ontstaat. Dit kiezelskeletje bestaat uit 2 schaaltjes die als een doos en een deksel in elkaar passen. De schaaltjes kunnen langwerpig of rond zijn en zijn versierd met lijnen en stippels. Door die grote diversiteit kunnen kiezelwieren met een microscoop gedetermineerd worden aan de hand van hun schaaltjes Methodiek: Om de aanwezige diatomeeën te bemonsteren worden in het water aanwezige stenen of waterplanten (bvb riet) afgeschraapt Determinatie van de aanwezige kiezelwieren (= specialistenwerk) - Macrofyten= alle oever- en waterplanten die zichtbaar zijn met het blote oog geven informatie over de waterkwaliteit. Methodiek Alle aanwezige soorten en hun respectievelijke bedekkingsgraad worden genoteerd. Groeivormen worden eveneens opgenomen: ondergedoken waterplanten, drijvende, zwevende, Veel verschillende groeivormen is goed voor o.a. macro-invertebraten en vissen die daarin schuil-,voedsel- en paaiplaatsen vinden. Opname gebeurt van eind mei tot eind september - Macro-invertebraten= met het blote oog waarneembare ongewervelde dieren, groter dan 0,5 mm Bij de beoordeling van de waterkwaliteit op basis van macro-invertebraten heeft de VMM meer dan 20 jaar de Belgische Biotische Index (BBI) gebruikt. Sinds de inwerkingtreding van de Europese kaderrichtlijn Water wordt een nieuwe index gebruikt die van dezelfde algemene principes uitgaat als de BBI, maar voldoet aan een aantal bijkomende vereisten van de KRW (oa typespecificiteit) - Vissen: zijn een belangrijke indicator voor de waterkwaliteit ( voldoende zuurstof, migratie voor voortplanting, ) In Vlaanderen neemt het instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) de monsters en beoordeelt deze aan de De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 9

10 hand van de visindex. Resultaten zijn beschikbaar op het Vis Informatie Systeem (kortweg VOS, De biologische kwaliteitselementen (fytoplankton, fytobenthos, macrofyten, macroinvertebraten en vissen) worden beoordeeld met een cijfer tussen 0 en 1, waarbij 1 wijst op een zeer goede ecologische toestand en 0 op een slechte ecologische toestand Die beoordelingsschaal wordt opgesplitst in 5 kwaliteitsklassen, nl zeer goed, goed, matig, ontoereikend en slecht, met als respectievelijke kleurcodes blauw, groen, geel, oranje en rood. Om de doelstellingen van de KRW te behalen moet minimaal de klasse goed (groen) gehaald worden. Men onderscheidt 4 categorieën oppervlaktewater: rivieren, meren, overgangswateren en kustwateren. Elke categorie wordt verder ingedeeld in types. Enkele voorbeelden: Categorie Type Rivier Kleine beek (10 typen) Kleine beek Kempen grote rivier kleine rivier Meren matig ionenrijk, alkalisch meer (12 typen) groot, diep, eutroof, alkalisch meer Overgangswateren zwak brak, laaglandestuarium (3 typen) Brak laaglandestuarium Kustwateren (1 type) mesotidaal zeegat of zeearm (Zwin) De normen voor de biologische, de hydromorfologische en de fysisch-chemische elementen zijn type specifiek. De eindscore voor de ecologische toestand van een oppervlaktewater wordt bepaald door het laagste beoordelingsresultaat van alle biologische, hydromorfologische en fysico-chemische kwaliteitselementen. De chemische toestand wordt bepaald a.d.h.v. concentratie van 41 stoffen waarvoor een Europese norm bestaat. Om de beoordeling goed te halen moet de norm voor elk van deze 41 stoffen gehaald wordt (= principe one out, all out ). Opruiming na de activiteit De plastieken potjes leeggieten en terug in de witte schalen zetten vooraan. Het water met de diertjes terug in de vijver gieten. De taboeretjes terug op hun plaats zetten. Controleer of de lampjes van de stereomicroscopen uitgeschakeld zijn. De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 10

11 BRONNEN Wateronderzoek: PIME Mechelsesteenweg Lier Macro-invertebraten en waterkwaliteit: N. De Pauw en R. Vannevel Venen, plassen en poelen: Wolfgang Engelhardt Thieme Waterkwaliteit steunend op macro-invertebraten: V. Casteels en H. Vandendries. Bio Buiten, veldwerkbladen (zoet water): Vic Casteels et al (juni 2014). De Helix Biologisch wateronderzoek : jaar (handleiding) 11

Meetstrategie en methodiek macrofyten 1 METHODIEK

Meetstrategie en methodiek macrofyten 1 METHODIEK ////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Meetstrategie en methodiek macrofyten //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Nadere informatie

WATER LEEFT Chemisch wateronderzoek

WATER LEEFT Chemisch wateronderzoek Chemisch wateronderzoek 1 WATER LEEFT Chemisch wateronderzoek Een goede waterkwaliteit is van groot belang voor het leven van waterdieren en waterplanten. Biologisch leven in het water is afhankelijk van

Nadere informatie

Chemisch wateronderzoek 1. klimaatstad. water leeft 2. Abio. klimaatstad

Chemisch wateronderzoek 1. klimaatstad. water leeft 2. Abio. klimaatstad Chemisch wateronderzoek 1 water leeft 2 Abio Chemisch wateronderzoek 2 Chemisch wateronderzoek 3 WATER LEEFT Chemisch wateronderzoek Een goede waterkwaliteit is van groot belang voor het leven van waterdieren

Nadere informatie

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:.

1e klas. BiNaSch slootwateronderzoek. Deze reader is van: Scala Rietvelden Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas. Klas:. 1e klas BiNaSch slootwateronderzoek Deze reader is van: Klas:. Docent: Vakgroepen natuurkunde, scheikunde en biologie 1e klas Waterkwaliteit In deze lessencyclus ga je naar de kwaliteit van het water van

Nadere informatie

WATER LEEFT Biologisch wateronderzoek

WATER LEEFT Biologisch wateronderzoek Biologisch wateronderzoek 1 WATER LEEFT Biologisch wateronderzoek Om een uitspraak te doen over de kwaliteit van het water kan je naast een chemisch wateronderzoek ook een biologische methode toepassen.

Nadere informatie

klimaatstad water leeft 1 Bio

klimaatstad water leeft 1 Bio water leeft 1 Bio Biologisch wateronderzoek 2 werkbundel voor 2 de en 3 de graad secundair onderwijs Biologisch wateronderzoek 3 WATER LEEFT Biologisch wateronderzoek Om een uitspraak te doen over de kwaliteit

Nadere informatie

Aquafin - leerpakket. werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN

Aquafin - leerpakket. werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING Aquafin - leerpakket NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN 1. Hoeveel water gebruikt de Vlaming gemiddeld per dag? 1. 120 liter 2. 80 liter 3. 200 liter 8. Waar komt

Nadere informatie

Werkblad voor de leerling

Werkblad voor de leerling Werkblad voor de leerling werken aan zuiver water 1. Kies het juiste antwoord Water uit een gemengd rioolstelsel dat op de RWZI wordt verwerkt is: 1. regenwater 2. huishoudelijk afvalwater 3. een mengsel

Nadere informatie

WATERKWALITEIT IN HET BEATRIXPARK

WATERKWALITEIT IN HET BEATRIXPARK Klas: Groep: Vijver: namen van de groepsleden 1 2 3 4 5 Opdracht: WATERKWALITEIT IN HET BEATRIXPARK Je gaat in het Beatrixpark de waterkwaliteit bepalen van 1 of meerdere vijvers. Die kwaliteit zal niet

Nadere informatie

Werkblad Waterrapport 1 - Kleur van het water

Werkblad Waterrapport 1 - Kleur van het water Werkblad Waterrapport - Kleur van het water Water in sloten, plassen, meren en rivieren kan allerlei verschillende kleuren hebben door de stoffen die erin opgelost zijn. Meestal betekent helder en lichtgekleurd

Nadere informatie

Afdrukken pagina 2-23 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd

Afdrukken pagina 2-23 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Schoon water Afdrukken pagina 2-23 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte in leerdagboek

Nadere informatie

ONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT

ONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT ONDERZOEK NAAR DE WATERKWALITEIT Naam: Klas: Datum: 1 Situering van het biotoop Plaats: Type water: vijver / meer / ven / moeras/ rivier / kanaal / poel / beek / sloot / bron Omgeving: woonkern / landbouwgebied

Nadere informatie

Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten

Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten 21 3.12 KWALITEIT OPPERVLAKTEWATER P Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten belasting oppervlaktewater (2=1) 12 P landbouw N landbouw P huishoudens N huishoudens

Nadere informatie

Waterleven. Doel: Aan de hand van het determineren van de beestjes die in de sloot voorkomen conclusies trekken over de waterkwaliteit.

Waterleven. Doel: Aan de hand van het determineren van de beestjes die in de sloot voorkomen conclusies trekken over de waterkwaliteit. Waterleven Doel: Aan de hand van het determineren van de beestjes die in de sloot voorkomen conclusies trekken over de waterkwaliteit. Tijd: In het veld : 60 minuten Uitwerking : 30 minuten Benodigdheden:

Nadere informatie

Inleiding. Afvalwater. Afvalwaterzuivering

Inleiding. Afvalwater. Afvalwaterzuivering Inleiding Je poetst je tanden en spoelt je mond. Hup, doorspoelen! Vieze handen? Flink wat zeep en de kraan open: hup, ook maar doorspoelen! Elke dag spoel jij vele liters schoon drinkwater door de wastafel,

Nadere informatie

Subtopic: Natuur. Met wie? Je gaat deze opdracht in een groepje van twee óf drie leerlingen uitvoeren.

Subtopic: Natuur. Met wie? Je gaat deze opdracht in een groepje van twee óf drie leerlingen uitvoeren. In dit subtopic ga je de kwaliteit van het water van twee sloten/plassen/vijvers rondom de school bekijken. in sloten vijvers of plassen kan door vele oorzaken vervuilen. In dit subtopic ga je onderzoeken

Nadere informatie

Aquafin - leerpakket. werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN

Aquafin - leerpakket. werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN werken aan zuiver water WERKBLAD VOOR DE LEERLING Aquafin - leerpakket NIVEAU 1 - MEERKEUZEVRAGEN 1. Hoeveel water gebruikt de Vlaming gemiddeld per dag? l 1. 120 liter l 2. 80 liter l 3. 200 liter 2.

Nadere informatie

Opdrachtenboekje. Waterkant

Opdrachtenboekje. Waterkant enboekje Dit boekje is van Naam:... School:... Groep:... Waterkant - 1 - Dit heb je nodig Lichtgrensmeter 2 loeppotjes aquariumbakje plastic lepel of klein schepnetje groot schepnet zoekkaart waterdiertjes

Nadere informatie

De Dender ontspringt in... en mondt uit in de... in de stad... Deze stad dankt zijn naam hieraan.

De Dender ontspringt in... en mondt uit in de... in de stad... Deze stad dankt zijn naam hieraan. De Dender ontspringt in... en mondt uit in de... in de stad... Deze stad dankt zijn naam hieraan. Dit werkblad en volgend werkblad worden in de klas gemaakt, voor dat ze op stap gaan en de Dender van dichtbij

Nadere informatie

Ga je mee op watersafari?

Ga je mee op watersafari? Informatie en reserveringen voor het Nationaal Park Weerribben-Wieden: www.np-weerribbenwieden.nl Beulakerpad 1 8326 AH Sint Jansklooster t 0527-246196 / 06-12890380 e n.vanderlaan@ivn.nl Ga je mee op

Nadere informatie

Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater

Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater - Rode vlak is Brussel uitvergroten heel wat water in Brussel, zie blauwe lijntjes. - Is er een waterloop in de buurt van je school? Waar ligt je school

Nadere informatie

Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater

Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater Doel expo = we volgen de reis van het kraantjeswater - Rode vlak is Brussel uitvergroten heel wat water in Brussel, zie blauwe lijntjes. - water in de stad trek leven (planten en dieren) naar de stad =

Nadere informatie

MIRA-T Kwaliteit oppervlaktewater. Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten DPSIR

MIRA-T Kwaliteit oppervlaktewater. Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten DPSIR Belasting van het oppervlaktewater met zuurstofbindende stoffen en nutriënten belasting oppervlaktewater (1995=100) 120 100 80 60 40 P landbouw N landbouw N huishoudens P huishoudens CZV huishoudens N

Nadere informatie

Werkblad voor de leerling

Werkblad voor de leerling Werkblad voor de leerling werken aan zuiver water. Kies het juiste antwoord Water uit een gemengd rioolstelsel dat op de WZ wordt verwerkt is:. regenwater. huishoudelijk afvalwater. een mengsel van huishoudelijk

Nadere informatie

die dit programma zelf willen begeleiden TWEEDE EN DERDE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS

die dit programma zelf willen begeleiden TWEEDE EN DERDE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS Handleiding voor leerkrachten en gidsen die dit programma zelf willen begeleiden WATER : BIOTISCHE INDEX TWEEDE EN DERDE GRAAD SECUNDAIR ONDERWIJS Natuureducatiecentrum De Vroente Putsesteenweg 129 2920

Nadere informatie

Schoner water in sloten en plassen Maatregelen voor een betere waterkwaliteit

Schoner water in sloten en plassen Maatregelen voor een betere waterkwaliteit Schoner water in sloten en plassen Maatregelen voor een betere waterkwaliteit We leven in een land vol water. Daar genieten we van. We zwemmen, vissen, besproeien de tuin, varen in bootjes en waarderen

Nadere informatie

Hoe behandel ik mijn afvalwater?

Hoe behandel ik mijn afvalwater? 19 Hoe behandel ik mijn afvalwater? Zuivering rond het huis Een groot deel van de Vlaamse gezinnen zal zelf moeten instaan voor de zuivering van het huishoudelijk afvalwater. De behandeling van afvalwater

Nadere informatie

Waterkwaliteitsbepaling m.b.v. Macrofauna

Waterkwaliteitsbepaling m.b.v. Macrofauna Inhoud Waterkwaliteitsbepaling m.b.v. Macrofauna Inleiding Proef 1. Algemene bepalingen. Proef 2. Bepaling waterkwaliteit met behulp van kleine waterdieren (makrofauna). Verzameltabel voor alle resultaten.

Nadere informatie

Chemisch wateronderzoek

Chemisch wateronderzoek Handleiding Chemisch wateronderzoek 2 e en 3 e graad Secundair onderwijs NMEC 'De Helix' Chemisch wateronderzoek: 14 18 jaar (handleiding) 1 Handleiding: Doelgroep Periode Chemisch wateronderzoek 14 18

Nadere informatie

In de troebele sloot kunnen daarentegen geen boten varen en deze zal dus, volgens ons, veel minder vervuild zijn.

In de troebele sloot kunnen daarentegen geen boten varen en deze zal dus, volgens ons, veel minder vervuild zijn. Verslag door een scholier 1793 woorden 30 mei 2017 7,4 7 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Helderheid en waterdieren Namen: Rosa van den Hoeven, Laila Vogel en Aryanne Abma Klas: G3A

Nadere informatie

Diertjes vangen en bekijken

Diertjes vangen en bekijken Hossebos wateropdracht 1 Diertjes vangen en bekijken Zoek een plekje aan de waterkant, waar je goed bij het water kunt. Leg alle materialen klaar. Vul het aquarium half met water en zet het op een plekje

Nadere informatie

Werkstuk Techniek. Rioolwaterzuiveringsinstallaties. Werkstuk gemaakt door: Klas: B2E Datum inleveren werkstuk: Dinsdag 30 mei Docent: JGT

Werkstuk Techniek. Rioolwaterzuiveringsinstallaties. Werkstuk gemaakt door: Klas: B2E Datum inleveren werkstuk: Dinsdag 30 mei Docent: JGT Werkstuk Techniek Rioolwaterzuiveringsinstallaties Bron foto: www.wve.nl Bron foto: www.wve.nl Werkstuk gemaakt door: Anoniem Samantha (op van eigen de verzoek) Maat Bert Bert van van Naamen Naamen Klas:

Nadere informatie

Ontdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad

Ontdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad Ontdek je mee het leven in vijver en sloot? Zeg niet gewoon vis tegen een vis. Visinitiatie en Visdeterminatie voor de 3 de graad Opdrachten voor de 3 de graad Wil je met je klas meer leren over vissen?

Nadere informatie

Praktijkopdrachten groep 7/8.

Praktijkopdrachten groep 7/8. Praktijkopdrachten groep 7/8. 1 2 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 2 Opdrachten bij de water excursie 3 Hoe ziet de plas eruit?...3 Planten in het water en op de oever.3 Voorbeelden van planten in om de poel

Nadere informatie

Lopen er beesten op het water? De sloot in al haar lagen

Lopen er beesten op het water? De sloot in al haar lagen L E E S T E K S T Lopen er beesten op het water? De sloot in al haar lagen Sloten zijn meestal geen natuurlijke waterwegen, maar worden door de mens gegraven omdat er vaak problemen zijn om het overtollige

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Proeven AC7: Afvalwaterzuivering

Proeven AC7: Afvalwaterzuivering Proeven AC7: Afvalwaterzuivering 1 De vetvang Kernwoorden: waterzuivering-vetvang Glazen bokaal met deksel water olijfolie rietje Vul de bokaal met water. Giet olijfolie op het water. De olijfolie drijft

Nadere informatie

DE DAPPERE REIZIGER WERKBLAD DE STEKELBAARS: 1. DE STEKELBAARS IN BEELD 2. DAPPERE REIZIGER. De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland.

DE DAPPERE REIZIGER WERKBLAD DE STEKELBAARS: 1. DE STEKELBAARS IN BEELD 2. DAPPERE REIZIGER. De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland. WERKBLAD DE STEKELBAARS: DE DAPPERE REIZIGER Naam 1. DE STEKELBAARS IN BEELD Groep 2. DAPPERE REIZIGER De stekelbaars is een veelvoorkomend visje in Nederland. Bekijk het clipje De dappere reiziger. Bekijk

Nadere informatie

Kwaliteit van de Zenne stroomafwaarts RWZI Brussel Noord

Kwaliteit van de Zenne stroomafwaarts RWZI Brussel Noord Kwaliteit van de Zenne stroomafwaarts RWZI Brussel Noord Thierry Warmoes - Afdeling Rapportering Water januari 2012 m.m.v. Bram Haspeslagh 1. Effect ingebruikname RWZI Brussel Noord 2. Beoordeling van

Nadere informatie

bron van leven en ontwikkeling

bron van leven en ontwikkeling Water bron van leven en ontwikkeling Water, evenwicht en diversiteit Nederland is een waterland. We hebben er veel van, zowel in de lucht (neerslag), aan de oppervlakte (meren en rivieren) als in de bodem

Nadere informatie

Aquafin leerpakket Lager onderwijs. 1. Verbind wat bij elkaar past. 2. Zoek het antwoord in het stripverhaal. werken aan zuiver water

Aquafin leerpakket Lager onderwijs. 1. Verbind wat bij elkaar past. 2. Zoek het antwoord in het stripverhaal. werken aan zuiver water or o v d a l b Werk eerling de l werken aan zuiver water. erbind wat bij elkaar past RWZI Leidingwater uit de kraan Naam van de laamse waterzuiveringsmaatschappij fkorting van rioolwaterzuiveringsinstallatie

Nadere informatie

emmer met touw, trechter, 6 flessen 5 min Structuur van de analyse verduidelijken

emmer met touw, trechter, 6 flessen 5 min Structuur van de analyse verduidelijken Labo Brussel en Wallonië 1. De leerlingen analyseren de waterkwaliteit van de waterloop waarop wordt gevaren op een stapsgewijze manier. 2. De analyse bestaat uit een zintuiglijk, fysico-chemisch en biologisch

Nadere informatie

Antwoordenboekje Lespakket bezoek rioolwaterzuivering Juni 2016

Antwoordenboekje Lespakket bezoek rioolwaterzuivering Juni 2016 Antwoordenboekje Lespakket bezoek rioolwaterzuivering Juni 2016 Vragen/opdrachten voorafgaand aan het bezoek Vraag 1 Grof vuil halen we met een rooster uit het afvalwater. Noem 4 dingen die je verwacht

Nadere informatie

Gescheiden riolering voor bestaande woningen

Gescheiden riolering voor bestaande woningen Gescheiden riolering voor bestaande woningen een geschenk uit de hemel gebruik je nuttig. Daarom houden we hemelwater en afvalwater graag apart. WaT uit de hemel komt, hoort niet In de riolering Water

Nadere informatie

WATERKWALITEIT VAN DE DEMER

WATERKWALITEIT VAN DE DEMER WATERKWALITEIT VAN DE DEMER WATERKWALITEIT VAN DE DEMER Waterkwaliteitsparameters worden beoordeeld per waterlichaam Fysisch-chemische kwaliteit Gevaarlijke stoffen Hydromorfologische kwaliteit Biologische

Nadere informatie

5,6. Verslag door een scholier 1688 woorden 30 mei keer beoordeeld. Biologie voor jou. Plankton als indicator voor waterkwaliteit

5,6. Verslag door een scholier 1688 woorden 30 mei keer beoordeeld. Biologie voor jou. Plankton als indicator voor waterkwaliteit Verslag door een scholier 1688 woorden 30 mei 2017 5,6 2 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Plankton als indicator voor waterkwaliteit Namen: Rosa van den Hoeven, Laila Vogel en Aryanne

Nadere informatie

Aquafin leerpakket Lager onderwijs. 1. Verbind wat bij elkaar past. 2. Zoek het antwoord in het stripverhaal. werken aan zuiver water

Aquafin leerpakket Lager onderwijs. 1. Verbind wat bij elkaar past. 2. Zoek het antwoord in het stripverhaal. werken aan zuiver water or o v d a l b Werk eerling de l werken aan zuiver water 1. Verbind wat bij elkaar past RWZI Naam van de Vlaamse waterzuiveringsmaatschappij Drinkwater Oppervlaktewater Grondwater Leidingwater uit de kraan

Nadere informatie

BIOLOGIE Bovenbouw P.O. Fris viswater

BIOLOGIE Bovenbouw P.O. Fris viswater BIOLOGIE Bovenbouw P.O. Fris viswater x www.dlwbiologie.wordpress.com Oriëntatiefase Het voorkomen van organismen in het oppervlaktewater heeft een directe relatie met de kwaliteit van water. Elk ecosysteem

Nadere informatie

1 TECHNOLOGISCHE OPVOEDING LEERKRACHTENFICHE

1 TECHNOLOGISCHE OPVOEDING LEERKRACHTENFICHE 1 TECHNOLOGISCHE OPVOEDING LEERKRACHTENFICHE Hoofdthema: Water Onderwerp : Waterzuivering Doelgroep: 2 e gr Timing: 2 lestijd(en) De les in het kort: De kinderen worden geconfronteerd met bezoedeld water.

Nadere informatie

GRONDSTOFFEN. Van welke 2 types water maakt men drinkwater in België?

GRONDSTOFFEN. Van welke 2 types water maakt men drinkwater in België? Inhoudstabel GRONDSTOFFEN... 2 HET ZUIVERINGSPROCES STAP PER STAP... 3 HET ZUIVERINGSPROCES IN DETAIL... 4 SCHEIDINGSTECHNIEKEN... 5 HET ZUIVERINGSPROCES IN 4D... 6 HET ZUIVERINGSPROCES IN 5 STAPPEN...

Nadere informatie

GEMEENSCHAPS- EN GEWESTREGERINGEN GOUVERNEMENTS DE COMMUNAUTE ET DE REGION GEMEINSCHAFTS- UND REGIONALREGIERUNGEN

GEMEENSCHAPS- EN GEWESTREGERINGEN GOUVERNEMENTS DE COMMUNAUTE ET DE REGION GEMEINSCHAFTS- UND REGIONALREGIERUNGEN 45463 GEMEENSCHAPS- EN GEWESTREGERINGEN GOUVERNEMENTS DE COMMUNAUTE ET DE REGION GEMEINSCHAFTS- UND REGIONALREGIERUNGEN VLAAMSE GEMEENSCHAP COMMUNAUTE FLAMANDE VLAAMSE OVERHEID N. 2010 2345 [C 2010/35462]

Nadere informatie

emmer met touw, trechter, 6 flessen

emmer met touw, trechter, 6 flessen Labo: Is de waterweg waarop we varen proper? 1. De leerlingen analyseren de waterkwaliteit van de waterloop waarop wordt gevaren op een stapsgewijze manier. 2. De analyse bestaat uit een zintuiglijk, fysico-chemisch

Nadere informatie

Dinsdag. Tante Netje. draagt zorg voor het water!

Dinsdag. Tante Netje. draagt zorg voor het water! Dinsdag Tante Netje draagt zorg voor het water! Activiteit Inleiding met prent van Tante Netje: Tante Netje draagt zorg voor het water Doel - De leerlingen leren dat watervervuiling slecht is voor de dieren

Nadere informatie

Oude bomen. Opdracht 1 - Bijzondere bomen. Opdracht 2 De leeftijd van een boom meten. Benodigdheden

Oude bomen. Opdracht 1 - Bijzondere bomen. Opdracht 2 De leeftijd van een boom meten. Benodigdheden Oude bomen meetlint In Amsterdam staan veel bomen. Sommige van die bomen zijn al heel oud en hebben veel meegemaakt. Bomen kunnen veel betekenen voor mensen. Denk bijvoorbeeld aan de kastanjeboom in de

Nadere informatie

WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN?

WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN? WAAR KOMT ONS DRINKWATER VANDAAN? VERSCHILLENDE SOORTEN WATER De VMM onderscheidt zes soorten water, afhankelijk van hun oorsprong of functie. Oppervlaktewater = water dat op natuurlijke wijze in bronnen,

Nadere informatie

Een project van het IVN Veldhoven / Vessem voorjaar 2009

Een project van het IVN Veldhoven / Vessem voorjaar 2009 Een project van het IVN Veldhoven / Vessem voorjaar 2009 Doelgroep: groepen 4 t/m 8 Plaats: een goed bereikbare plek aan stilstaand of stromend water (zie kaartje). Doel: Ontdekken dat er zich een interessante

Nadere informatie

Welke vakjes kan jij aankruisen op onze beekbingo? Laat het ons weten!

Welke vakjes kan jij aankruisen op onze beekbingo? Laat het ons weten! BINGO AAN DE BEEK Vogels, juffers en vissen: de Vlaamse beken bruisen opnieuw van het leven. De investeringen in waterzuivering en natuur beginnen hun vruchten af te werpen. Eerst zien en dan geloven?

Nadere informatie

01 De hut vol info. POSTENTOCHTantwoordblad. biotoopstudie. 4. ja/neen. 5. ja/neen GROEP

01 De hut vol info. POSTENTOCHTantwoordblad. biotoopstudie. 4. ja/neen. 5. ja/neen GROEP 01 De hut vol info 1........ 2....... ha Het natuurreservaat is zo groot als.... voetbalvelden. 3......... 4. ja/neen 1...... 2...... 5. ja/neen een schildpad..... 6. 5 km 2 km 02 Vier landschappen op

Nadere informatie

Wat weet je van water?

Wat weet je van water? Vragenset Wat weet je van water? Genoeg schoon water voor iedereen www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Wat weet jij van (schoon) water? Het waterschap zorgt voor

Nadere informatie

Handleiding. Afvalwaterzuivering. Uitleg Samenvatting Test jezelf

Handleiding. Afvalwaterzuivering. Uitleg Samenvatting Test jezelf Handleiding Voorbereiding Organiseer eventueel een excursie naar een rioolwaterzuiveringsinstallatie in de directe omgeving. Deze excursie kan worden gepland voorafgaand aan de behandeling van dit Bloq,

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 3-4

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 3-4 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 3-4 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 3 en 4. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Brabant Water Les je dorst educatieplatform Verdiepende suggesties

Brabant Water Les je dorst educatieplatform Verdiepende suggesties Brabant Water Les je dorst educatieplatform Verdiepende suggesties Voor groep 6 tot en met 8 Verdiepende suggesties voor de bovenbouw De volgende lessuggesties zijn veelal gericht op actief coöperatief

Nadere informatie

Biologische kwaliteit van het oppervlaktewater

Biologische kwaliteit van het oppervlaktewater Vlaanderen is milieu Biologische kwaliteit van het oppervlaktewater 2015 VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ www.vmm.be BIOLOGISCHE KWALITEIT VAN HET OPPERVLAKTEWATER DOCUMENTBESCHRIJVING Titel Biologische kwaliteit

Nadere informatie

Standaard installatie van een BioKube

Standaard installatie van een BioKube Standaard installatie van een BioKube Inhoudsopgave BioKube systeem 5 10 IE (Venus en Pluto)... 2 BioKube systeem 15 -- 20 25 30 IE (Mars)... 4 BioKubesysteem voor meerdere woningen (10 30 IE)... 6 Elektrische

Nadere informatie

Werkblad - Les 2 - Waterbouw en ecologie

Werkblad - Les 2 - Waterbouw en ecologie BOUWEN MET DE NATUUR In Nederland proberen we de natuur te herstellen, maar de natuur kan zelf ook een handje helpen. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij de aanleg van de Marker Wadden, een eilandengroep in het

Nadere informatie

Piramidetocht. Namen: Colofon. Uitgave 2015 Nationaal Park Weerribben-Wieden Veldopdrachten:

Piramidetocht. Namen: Colofon. Uitgave 2015 Nationaal Park Weerribben-Wieden  Veldopdrachten: Colofon Uitgave 2015 Nationaal Park Weerribben-Wieden www.np-weerribbenwieden.nl Piramidetocht Veldopdrachten: Life & Nature centrum de RietNymf Illustraties: Femke van Gent Vormgeving: Ontwerpbureau Lood

Nadere informatie

Visje,visje, in de sloot. Waterdiertjes vangen en bekijken

Visje,visje, in de sloot. Waterdiertjes vangen en bekijken Water 1 en 2 5 Visje,visje, in de sloot Waterdiertjes vangen en bekijken Doelen Begrippen Materialen Duur Inleiding (10 minuten) De leerlingen: ontdekken dat er in de sloot behalve eenden ook andere dieren

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 7 en 8. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Toestand KRW-waterlichamen Flevoland medio 2018

Toestand KRW-waterlichamen Flevoland medio 2018 Toestand KRW-waterlichamen Flevoland medio 2018 1. Inleiding In het beheergebied van waterschap Zuiderzeeland liggen 18 KRW-waterlichamen (zie figuur 1 op volgende pagina). Deze waterlichamen worden zowel

Nadere informatie

GRONDSTOFFEN. Van welke 2 types water maakt men drinkwater in België? ... ...

GRONDSTOFFEN. Van welke 2 types water maakt men drinkwater in België? ... ... GRONDSTOFFEN Van welke 2 types water maakt men drinkwater in België?...... De personages uit de 4D-film "Teruggespoeld" vertegenwoordigen elk een type water. Schrijf bij elk personage het juiste type van

Nadere informatie

Leerlingen die een notie hebben van biochemie Leerlingen die een zekere zelfstandigheid hebben bij het uitvoeren van experimenten

Leerlingen die een notie hebben van biochemie Leerlingen die een zekere zelfstandigheid hebben bij het uitvoeren van experimenten Doelgroep Leerlingen die een notie hebben van biochemie Leerlingen die een zekere zelfstandigheid hebben bij het uitvoeren van experimenten Lesdoelen De lln kunnen een probleem, ontstaan vanuit een behoefte,

Nadere informatie

van een plant en zonlicht nodig heeft om te leven voor zuurstof die mensen nodig hebben om te leven bakjes met tuinkers 10 min.

van een plant en zonlicht nodig heeft om te leven voor zuurstof die mensen nodig hebben om te leven bakjes met tuinkers 10 min. Gebruik de zon GROEP 3-4 32 25 minuten (dag 1), 30 minuten (dag 2-4) & 30 minuten (dag 5) 1, 8, 23, 32, 42 en 54 De leerling: van een plant en zonlicht nodig heeft om te leven voor zuurstof die mensen

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 1-2

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 1-2 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 1-2 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 1 en 2. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

1 BELANG VAN DE INDICATOR EN ELEMENTEN VOOR INTERPRETATIE

1 BELANG VAN DE INDICATOR EN ELEMENTEN VOOR INTERPRETATIE Methodologische fiche INDICATOR: ECOLOGISCHE KWALITEIT VAN DE WATERLOPEN EN VIJVERS THEMA: WATER EN AQUATISCH MILIEU 1 BELANG VAN DE INDICATOR EN ELEMENTEN VOOR INTERPRETATIE Vraag achter de indicator:

Nadere informatie

... Lesfiche. Experimentjes met planten. graad 1, 2 en 3

... Lesfiche. Experimentjes met planten. graad 1, 2 en 3 Lesfiche Experimentjes met planten graad 1, 2 en 3 Wist je dat planten net als ons drinken, eten, zweten en ademen? En dat zaadjes geen licht nodig hebben om te ontkiemen? Via deze leuke experimentjes

Nadere informatie

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: *

Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL. 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * Aantekeningen Hoofdstuk 2: Planten, dieren, mensen BBL 2.1 Namen 1 Hoe komen planten en dieren aan hun naam? De naam van een plant of een dier kan: * * * 2 Hoe kun je de naam van een organisme opzoeken?

Nadere informatie

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 5-6

Voorbereiding post 4. Mondjes open mondjes dicht Groep 5-6 Voorbereiding post 4 Mondjes open mondjes dicht Groep 5-6 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 4: Mondjes open mondjes dicht, voor groep 5 en 6. Inhoud: Algemeen

Nadere informatie

Werkstuk Biologie : Biologische zuivering van afvalwater Waterzuiberingsbekkens

Werkstuk Biologie : Biologische zuivering van afvalwater Waterzuiberingsbekkens Lycée Mater Dei Luchtvaartlaan 72 1150 Brussel Docent: de heer. Waelkens Werkstuk Biologie : Biologische zuivering van afvalwater Waterzuiberingsbekkens Schooljaar 2004-2005 Manon Renard Laurence Delobelle

Nadere informatie

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen?

Sheet 2: Bekijk met de kinderen de tussenstand van Afval the Game op Instagram en/of Facebook. Hoe gaat het bij de kinderen met inzamelen? Afval the Game Docentenhandleiding les 2 Duur Voor deze les hebt u ongeveer 80 minuten nodig. Leerdoelen De kinderen hebben in de vorige les geleerd dat het belangrijk is om plastic te scheiden, zodat

Nadere informatie

Opdracht 1: Hoeveelheden Duurzaam water

Opdracht 1: Hoeveelheden Duurzaam water Opdracht 1: Hoeveelheden A. Handen wassen Zoek uit hoeveel water je nodig hebt voor het wassen van je handen: Zet de emmer in de gootsteen, onder de kraan. Was je handen (mag met zeep). Als je klaar bent

Nadere informatie

Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop

Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop Presentatie Biologie cellen ordenen onder een microscoop Presentatie door Tobias 1186 woorden 6 juni 2017 8,5 7 keer beoordeeld Vak Biologie Cellen ordenen onder een microscoop Inleiding Ik heb dit onderwerp

Nadere informatie

Opdrachten thema. Veluwe

Opdrachten thema. Veluwe Opdrachten thema Schema groepjes en opdrachten bij vorm 2: elke opdracht vaste begeleider Groepje 1: schaatsenrijders Groepje 2: beekprikken Groepje 3: schrijvertjes Groepje 4: bloedzuigers Groepje 5:

Nadere informatie

Het milieu is rechtstreeks verantwoordelijk voor onze gezondheid (zuivere lucht, zuiver water zijn nodig om te overleven.)

Het milieu is rechtstreeks verantwoordelijk voor onze gezondheid (zuivere lucht, zuiver water zijn nodig om te overleven.) Samenvatting door een scholier 988 woorden 20 mei 2015 0 keer beoordeeld Vak Biologie Welke soorten verontreiniging van het milieu kennen we? Lucht verontreiniging Water verontreiniging Bodem verontreiniging

Nadere informatie

Voorbereiding post 3. Met het water mee Groep 4

Voorbereiding post 3. Met het water mee Groep 4 Voorbereiding post 3 Met het water mee Groep 4 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 3: Met het water mee, voor groep 4. Inhoud: Algemeen Infoborden Spel Werkblad

Nadere informatie

Water & waterzuivering. Inlage

Water & waterzuivering. Inlage Water & waterzuiv waterzuiv Inlage Water & waterzuiv Proef 1 Ik en water - 2x Werkblad 1 - Schaar Dit is een memoryspel. Je speelt dit dus minstens met zijn tweeën. Het gaat over dingen die je niet kunt

Nadere informatie

Voorbereiding post 3. Met het water mee Groep 5-6-7-8

Voorbereiding post 3. Met het water mee Groep 5-6-7-8 Voorbereiding post 3 Met het water mee Groep 5-6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 3: Met het water mee, voor groep 5, 6, 7 en 8. Inhoud: Algemeen Infoborden

Nadere informatie

vergelijk blije vissen helder water HEEL HELDER 100 KRAAKHELDER!

vergelijk blije vissen helder water HEEL HELDER 100 KRAAKHELDER! Zonlicht is niet alleen fijn voor het leven op het land... ook voor de planten en dieren onderwater is het heel belangrijk! lichtgrens in cm diepte vergelijk jouw data 10 20 HEEL TROEBEL! kortademige vis

Nadere informatie

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt.

Op de website smartkidslab.nl vind je de meetinstrumenten en uitleg hoe je aan de slag kunt. Hoe schoon is de lucht die je inademt? Is zwemwater hetzelfde als drinkwater? Zitten er veel of weinig microben in de grond? En wat betekent dat? Ontdek hoe gezond jouw buurt is en wat je zelf kan doen

Nadere informatie

De goede toestand, een utopie?

De goede toestand, een utopie? De goede toestand, een utopie? Jeroen Jansen VMM, planningsverantwoordelijke - bekkensecretariaat Demerbekken 1 De goede toestand, een utopie? De goede toestand bepalen en gebiedsgericht de goede toestand

Nadere informatie

ONDERZOEKSBLAD WATER LEEFT GROEP 7-8

ONDERZOEKSBLAD WATER LEEFT GROEP 7-8 1 ONDERZOEKSBLAD WATER LEEFT GROEP 7-8 (WATERKWALITEIT EN NATUUR) DOCENT Ga nu zelf op onderzoek uit naar water in jouw omgeving! Welke planten groeien in het water, welke dieren leven er en hoe natuurlijk

Nadere informatie

Duurzame technieken infocentrum Kamp C

Duurzame technieken infocentrum Kamp C Duurzame technieken infocentrum Kamp C Constructie: Deels recyclagebeton (beton waarbij het grove toeslagmateriaal vervangen is door beton- en mengpuingranulaten, afkomstig uit de afbraak van oude militaire

Nadere informatie

Jaarverslag Water 2015

Jaarverslag Water 2015 Vlaanderen is milieu Jaarverslag Water 2015 VLAAMSE MILIEUMAATSCHAPPIJ www.vmm.be \\\\\\ JAARVERSLAG WATER 2015 \\\\\ DOCUMENTBESCHRIJVING Titel Jaarverslag water 2015 Samenstellers Afdeling Rapportering

Nadere informatie

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater

2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater 2. Afkoppelen en vasthouden van regenwater Het water dat op het dak van uw woning of schuur valt, loopt nu via de hemelwaterafvoer naar de riolering. Koppel uw hemelwaterafvoer af en sluit hem aan op een

Nadere informatie

Oudste landschap van Nederland Natuurparel De Vilt

Oudste landschap van Nederland Natuurparel De Vilt Oudste landschap van Nederland Natuurparel De Vilt Deze oude Maas-arm is 10.000 jaar geleden gevormd en afgesloten geraakt van de huidige Maas. In de loop van de tijd is hier een uniek natuurlandschap

Nadere informatie

Lespakket Water. Instructieblad groep 5-8. Inhoud pakket: Lessuggesties: Achtergrondinformatie Instructieblad groep 5-8

Lespakket Water. Instructieblad groep 5-8. Inhoud pakket: Lessuggesties: Achtergrondinformatie Instructieblad groep 5-8 Lespakket Water Instructieblad groep 5-8 Inhoud pakket: Achtergrondinformatie Instructieblad groep 5-8 Materialen van het pakket: * 2 plastic potten * 1 potje melk * 1 potje met thee * 1 potje met broodkorstjes/

Nadere informatie

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect

Les Koolstofkringloop en broeikaseffect LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Basisles Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Les Koolstofkringloop en broeikaseffect Werkblad Zonlicht dat de aarde bereikt, zorgt ervoor dat het aardoppervlak warm

Nadere informatie

Bepaling van het Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV) in oppervlaktewater

Bepaling van het Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV) in oppervlaktewater Bepaling van het Biochemisch Zuurstofverbruik (BZV) in oppervlaktewater april 2005 One Cue Systems Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder schriftelijke toestemming

Nadere informatie

Aftekenlijst

Aftekenlijst Aftekenlijst 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. Naam: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Werkblad 1 Ik en water

Nadere informatie

PACCO-PARAMETERS DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR. PaccoParameters

PACCO-PARAMETERS DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR.   PaccoParameters PACCO-PARAMETERS PH DO - DOSSOLVED OXYGEN EC- DE ELEKTRISCHE CONDUCTIVITEIT ORP- DE REDOXPOTENTIAAL T - DE TEMPERATUUR PH De ph geeft de zuurtegraad van het water weer. Ze varieert doorgaans op een schaal

Nadere informatie

in de s sloten & plassen

in de s sloten & plassen tad in de s sloten & plassen 2 De kringloop van het water Ü Een regendruppel vertelt: 3 Sloten De Bourgoyen-Ossemeersen zijn een meersengebied met vele sloten. Deze werden lang geleden gegraven om het

Nadere informatie