Ynvestearingsplan foar superfluch ynternet yn Fryslân

Transcriptie

1 Ynvestearingsplan foar superfluch ynternet yn Fryslân VERTROUWELIJK - CONCEPT In opdracht van: Provincie Fryslân Project: Datum: Utrecht, september 2013 Auteurs: ir. ing. Reg Brennenraedts MBA drs. Sven Maltha David van Kerkhof MSc Met medewerking van: Coöperatie Fryslân Ring Stratix

2

3 Management samenvatting 1 Inleiding Op 20 maart 2013 hebben Provinciale Staten van de Provincie Fryslân de Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een zeer ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens die geen NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over van een dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten om een volgende fase in te gaan en een investeringsplan te realiseren. De focus van het financieringsinstrumentarium uit dit investeringsplan ligt op wit gebied, zoals benoemd in de door de Staten goedgekeurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in zwart en grijs gebied in Europa onder specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist dergelijke staatssteun in de huidige Friese context een zwaar juridisch traject met waarschijnlijk geringe kans op toestemming vanuit de Commissie. Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), ligt de maatschappelijke noodzaak daar waar helemaal geen NGA-netwerk beschikbaar is, namelijk in het witte gebied. Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân. Dialogic heeft daarbij nauw samen gewerkt met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring en adviesbureau Stratix. Het investeringsplan richt zich primair op het witte gebied. Dit is het gebied waar afnemers, zowel zakelijk als huishoudelijk, op dit moment geen NGA hebben. Deze witte gebieden vallen, in tegenstelling tot niet-witte gebieden, onder een minder stringent staatssteunkader. NGA-technologieën zijn glasvezel, geüpgradede kabelnetten en bepaalde geavanceerde draadloze oplossingen. Bij NGA gaat het om netwerken die daadwerkelijk tot aan het perceel van de eindgebruiker komen. Overigens hebben verschillende andere provincies (zoals Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel) soortgelijke ambities. 2 Huidige situatie in Fryslân Op dit moment zijn er vier aanbieders van NGA voor huishoudens in Fryslân: Drie partijen die vooral HFC aanbieden (Kabelnoord, UPC en Ziggo) en één aanbieder van glasvezel (Reggefiber). In de zakelijke markt zijn nog enkele andere partijen actief op kleinere schaal. Ongeveer 10% van de alle percelen in Fryslân ligt in het witte gebied. Dit betekent dat zij geen NGA hebben. Uiteraard kent het witte gebied ook zakelijke afnemers, zowel op bedrijventerreinen als daarbuiten. Aanbieders van NGA geven aan dat zij in het witte gebied niet actief zijn omdat de aansluitkosten hier veel te hoog zijn. Maar zij zijn wel bereid actief te worden indien er financieringsmogelijkheden zijn. Om de vraag naar NGA te bepalen zijn er verschillende enquêtes uitgezet onder bewoners en belangengroepen en zijn gemeenten en bedrijven gesproken. Hieruit komt naar voren dat meer van 80% van de bewoners van de witte gebieden interesse heeft in NGA en dat 70% ook bereid is daarvoor te betalen. Zij lopen op dit moment vooral aan tegen trage verbindingen en relatief hoge kosten. Ook basisscholen herkennen deze problematiek. Als we kijken naar gemeenten en maatschappelijke organisaties dan zien we hier veel enthousiasme om bij te dragen aan dit dossier. Echter, dit zal niet in financiële termen mogelijk zijn, maar vooral gericht zijn op ambtelijke en bestuurlijke inzet. 3 De ambitie van de provincie Fryslân Dialogic NEXT STEP 3

4 De provincie plaatst verschillende kaders bij het realiseren van haar ambitie. Daarom richt dit investeringsplan zich vooral op passieve, open, vaste infrastructuren, maar zijn draadloze opties in uitzonderingssituaties ook mogelijk. De ambitie moet binnen tien jaar gerealiseerd zijn en er moet snel gestart worden met de uitvoering. Er moet rekening worden gehouden met het initiatief van de F4 en andere lokale initiatieven. De inzet van provinciale middelen moet binnen de juridische kaders passen en er moet gekeken worden naar additionele middelen uit de EU. Bovendien is er een voorkeur voor dat gebruikers in het witte gebied niet meer gaan betalen dan in de andere gebieden. Bij de realisatie moet er goed worden afgestemd met marktpartijen en de nationale overheid. Tenslotte bestaat er een voorkeur voor graafoptimalisatie en wordt er gestreefd werkzaamheden zo veel mogelijk in Fryslân te houden 4 De business cases van NGA in het witte gebied in Fryslân Er is op dit moment geen rendabele businesscase voor een uitrol van NGA in wit gebied haalbaar. Veel aanbieders en potentiële afnemers van NGA hebben een afwachtende houding en zonder interventie zullen de ambities van de provincie niet gerealiseerd worden. Zonder substantiële extra financiële bijdrage zullen deze gebieden geen aanbod krijgen dat vergelijkbaar is met andere delen van de provincie. Er zijn drie soorten afnemers. Voor (a) huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere witte gebied is een financieringsgat van (b) Bedrijven op witte bedrijventerreinen kennen een gat in de business case van 3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers bedraagt dit De business case kan veranderen door besparing van kosten, concreet zijn alternatieve graafmethoden en afstemming van graafwerkzaamheden relevant. Naast het financieringsgat zijn er nog additionele kosten om een netwerk te realiseren. Immers, om te komen tot een succesvolle realisatie moet een groot deel van de potentiële afnemers tegelijkertijd overstappen. De vraagbundeling die dit moet bewerkstelligen is arbeidsintensief. Verder is uiteraard veel technische en niet-technische kennis over de uitrol van NGA nodig. 5 De financiering van NGA in het wit gebied in Fryslân Er zijn verschillende manieren om financiële ondersteuning te bieden voor de aanleg van NGA in het witte gebied in Fryslân: garanties of borgstellingen, (achtergestelde) leningen, een participatie, eenmalige subsidies aan NGA-afnemers, of eenmalige subsidies aan NGA-aanbieders of intermediairs. Te verwachten valt dat een combinatie van deze instrumenten zal leiden tot de meest effectieve oplossing. De kansen met betrekking tot de inzet van Europese middelen zijn beperkt. Wij concluderen dat de omvang van de investering in NGA in het reguliere witte gebied circa 81 miljoen zal bedragen. Aangezien marktpartijen ongeveer 25 miljoen zullen bijdragen, moet er nog een bedrag van 56 miljoen van banken, afnemers en de provincie worden betrokken. Voor het geïsoleerde witte gebied bestaat een financieringstekort van circa 6,6 miljoen en voor bedrijventerreinen bedraagt het financieringstekort 12 miljoen. Uit een bewonersenquête onder huishoudens in het witte gebied is gebleken dat bewoners bereid zijn een deel van de kosten van een aansluiting te dragen. Ook op bedrijventerreinen zijn afnemers bereid bij te dragen. Door banken te betrekken en de juiste financieringsinstrumenten te gebruiken, concluderen wij dat het financieringsgat gedicht kan worden. 6 Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân kent een duale strategie: Eén lijn richt zich op het bieden van financiële ondersteuning ten behoeve van de aanleg van NGA in wit gebied. Een andere lijn, het Breedbandloket, richt zich op het optimaliseren van de processen die bij de uitrol van NGA spelen. Binnen de financiële ondersteuning 4 Dialogic NEXT STEP

5 onderscheiden wij drie lijnen: Een Breedbandfonds voor het verstrekken van leningen (en eventueel garanties en participaties), eenmalige subsidies aan afnemers en het financieel ondersteunen van start-up projecten. Het Breedbandloket Fryslân kent vijf taken: Procesondersteuning (bijvoorbeeld voor vraagbundeling en het opzetten van coöperaties), Kennisontwikkeling en deling (bijvoorbeeld op het gebied van techniek en markt), Strategische afstemming met externe partijen, civieltechnische optimalisatie en het vergroten van de social return (bijvoorbeeld zo veel mogelijk werkzaamheden daadwerkelijk door inwoners van Fryslân laten uitvoeren). We werken drie scenario s uit voor de financiële component van het masterplan. Een scenario dat uitsluitend uitgaat van leningen, een scenario dat uitgaat van leningen en een beperkte subsidie voor afnemers (eenmalig 100) en een scenario gebaseerd op uitsluitend subsidies voor afnemers. 7 Financiële ondersteuningsmaatregelen voor uitrol van NGA in het witte gebied in Fryslân Het fonds en de aansluitpremies vormen het primaire financieringsinstrument. De reden om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels terugkeren en hergebruikt kunnen worden. Bovendien vormt het een prikkel en steun in de rug voor de momenteel terughoudende banken. De reden om te kiezen voor aansluitsubsidies is dat deze het vliegwiel op gang brengen en de penetratie verhogen. Hierdoor wordt de kans op succesvolle projecten groter. Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan respectievelijk ingediende projectvoorstellen en burgers. Projectvoorstellen die financiële ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door zowel marktpartijen als door bewoners- of ondernemersinitiatieven. De toetsingscriteria moeten nog nader worden uitgewerkt, maar zullen betrekking hebben op (financiële) haalbaarheid, dekkingsgebied, techniek, openheid en juridische kaders. Het fonds kan worden vormgegeven middels een nieuw op te richten BV of via inbedding in een bestaand fonds. De verstrekking van aansluitsubsidies kan binnen de reguliere provinciale kaders. Op dit moment zijn er enkele initiatieven die concrete interesse hebben in het fonds, bijvoorbeeld Kabelnoord, F4 en enkele gemeenten. De start-up-projecten vormen het secundaire financieringsinstrument. Het doel hiervan is om, nog voordat het fonds volledig werkzaam is, voorlopende projecten niet te vertragen. Op die manier kunnen deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de provincie gaan vervullen, en aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot uitrol van NGA-netwerken zullen leiden. Er zijn verschillende opties om start-upprojecten financieel te ondersteunen. In principe zal subsidie onder de de-minimis-grens worden verstrekt aan afnemers of marktpartijen. Eventueel kan financiële steun verleend worden middels leningen of participaties. Concreet kan de provincie op korte termijn gebruik maken van de uitrol van andere projecten (TenneT, Alliander, provinciale bruggen en sluizen) en snel en kostenefficiënt de infrastructuur realiseren. Een snelle uitrol in bijvoorbeeld Langedijke kan een acuut probleem bij scholen oplossen. 8 Het breedbandloket Het regionale breedbandloket is een belangrijk instrument om er voor te zorgen dat de beschikbare financiële instrumenten er daadwerkelijk toe leiden dat het Internet van de 21 e eeuw voor iedereen in Fryslân beschikbaar komt. Daarvoor dient de inzet van financiële middelen zo efficiënt en effectief mogelijk te zijn. Het breedbandloket draagt daartoe bij door er allereerst voor te zorgen dat gemeenten, bewonersinitiatieven, marktpartijen en andere stakeholders kunnen beschikken over de juiste informatie die nodig is om kansrijke projectvoorstellen te kunnen indienen. Daarnaast kan het loket ondersteuning verzorgen door het aanreiken van standaardcontracten, vaststelling van witte gebieden, vraagbundeling, organisatorische ondersteuning bij het opzetten van Dialogic NEXT STEP 5

6 netwerkcoöperaties en hulp bij civieltechnische vraagstukken. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het grijze gebied, waarvoor de F4-gemeenten gezamenlijke beleidsinstrumenten ontwikkelen. Bij de invulling van het loket is het verder zaak om af te stemmen met andere provincies en de Rijksoverheid. We identificeren vijf taken, die de volgende invulling kennen: (i) Ondersteuning van initiatiefnemers op het gebied van keuze van NGA-infrastructuur, omvang en locatie van het witte gebied, vraagbundeling, opzet van (netwerk)coöperaties en toegang tot dienstenaanbod. (ii) Kennisontwikkeling en -deling onder meer op het gebied van technische (standaardisatie), juridische (EU-regulering en staatssteun), economische (businessmodellen, kostenramingen) en organisatorische vraagstukken. (iii) Strategische afstemming en communicatie om de benodigde contacten te onderhouden en verplichtingen na te komen jegens externe stakeholders, zoals andere provincies, marktpartijen, EU, Rijksoverheid. (iv) Civieltechnisch overleg tussen grondroerders en gemeenten moet kansen op meeleggen vergroten en zo aanlegkosten beperken. (v) Social return zorgt ervoor dat de investeringen van de provincie zo veel mogelijk neerslaan in Fryslân, bijvoorbeeld door Friezen de juiste scholing te geven. 9 Het masterplan in de praktijk: Vier mogelijke business modellen Om het primaire financieringsmodel te toetsen, passen wij dit toe op vier waarschijnlijke business modellen voor de uitrol van NGA: de netwerkcoöperatie, de financieringscoöperatie, de semipublieke last-mile en het asset investment model. Deze modellen zijn expliciet niet aan de provincie om te kiezen, maar zijn modellen die zich vanuit de markt kunnen aandienen. De modellen heb elk hun eigen voor- en nadelen als het gaat om eigendom, financiering en inrichting van het netwerk. De calculaties tonen aan dat het beoogde financieringsinstrument werkt. De belangrijkste uitkomst van alle modellen is dat de penetratie substantieel moet zijn wil het initiatief succesvol zijn. Hierbij moet gedacht worden aan penetraties van 60-80%. De additionele kosten voor de eindgebruikers hebben een ordegrootte van exclusief BTW per maand bij het lichte scenario. Indien wordt gekozen voor het minimale scenario dan moet bij deze kosten een iets hogere penetratie gerealiseerd worden. Bij het maximale scenario zijn deze kosten uiteraard nihil. 6 Dialogic NEXT STEP

7 10 Financiële en maatschappelijke impact voor de provincie Ongeacht het gekozen scenario zijn de kosten voor het breedbandloket bijna 2,0 miljoen. Hetzelfde geldt voor de start-up projecten die circa 1,8 miljoen kosten en een kapitaalbeslag kennen van 1,5 miljoen. De financiële impact van de financiering van het primaire instrument verschilt per scenario: Het minimale scenario kent kosten van 5,5 miljoen en een maximaal kapitaalbeslag van 27,6 miljoen. Het lichte scenario resulteert in kosten van 8,4 miljoen en een maximaal beslag van kapitaal van 25,6 miljoen. Het zware scenario kent geen kapitaalbeslag maar wel kosten van circa 74,5 miljoen. Een volledige uitvoering van het masterplan conform het zware scenario kent daarom kosten van 78,3 miljoen, conform het lichte scenario kosten van 14,5 miljoen en conform het minimale scenario 11,7 miljoen. De laatste twee opties kennen wel een totaal kapitaalbeslag van respectievelijk 29,1 miljoen en 27,1 miljoen. Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger? Allereerst zullen de bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden, binnen afzienbare tijd een aankondiging kunnen verwachten over de realisatie van supersnel internet in hun omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige gemeenten zullen marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners zelf het initiatief pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook voor dit laatste kan steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren zullen in diverse gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGAaansluitingen waar die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige maatschappelijke diensten mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid en andere lokaal gewenste diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen marktpartijen in de grijze gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te vergroten. De door de Friese burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient uiteindelijk in geheel Fryslân beschikbaar te zijn. 11 Uitvoeringsplan De komende tijd zullen een aantal vervolgstappen moeten worden ondernomen om het masterplan ten uitvoer te kunnen brengen. Hierbij moet het breedbandfonds opgezet worden, moeten de start-up-projecten uitgevoerd worden en moet een regionaal breedbandloket worden opgezet. De kosten hiervoor zullen bedragen, naast aan kosten voor start-up-projecten. De doorlooptijd hiervan schatten we in op vier maanden, lopend van december tot maart. Dialogic NEXT STEP 7

8

9 Inhoudsopgave 1 Inleiding Inleiding Aanleiding Doelstelling van het investeringsplan Aanpak Definitie van NGA Beleidskader andere overheden Leeswijzer Huidige situatie in Fryslân Inleiding Huidige aanbieders van NGA en breedband in Fryslân Het aanbod van NGA in Fryslân Visie van marktpartijen op NGA-uitrol in het witte gebied De vraag naar NGA De ambitie van de provincie Fryslân Inleiding De visie op NGA De planning van de ambitie De geografische focus van het investeringsplan De inzet van middelen binnen het investeringsplan De aanpak in en rondom het investeringsplan De business cases van NGA in het witte gebied in Fryslân Inleiding Drie verschillende business case voor de realisatie van NGA De business case in het reguliere witte gebied De business case voor bedrijven op bedrijventerreinen De business case voor geïsoleerde gebieden Potentiële kostenbesparingen in de business case Additionele procesmatige inspanningen met impact op de business case De financiering van NGA in het wit gebied in Fryslân Inleiding Financieringsinstrumenten van de provincie voor realisatie NGA Analyse mogelijke financieringsrollen van de provincie Analyse van de inzet van Europese middelen Omvang van de financieringsbehoefte voor het reguliere witte gebied Omvang van de financieringsbehoefte voor de bedrijventerreinen Omvang van de financieringsbehoefte voor de geïsoleerde gebieden Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân Inleiding Dialogic NEXT STEP 9

10 6.2 Een duale strategie: Financiële en procesmatige ondersteuning Invulling van de duale strategie op hoofdlijnen Aansluiting van de duale strategie op de ambitie van de provincie Drie scenario s voor invulling van de primaire financiering Financiële ondersteuningsmaatregelen voor uitrol van NGA in het witte gebied in Fryslân Inleiding Primair financieringsinstrument: fonds en aansluitpremies Start-up-projecten Juridische aspecten van financiële ondersteuning Het breedbandloket Inleiding Reden voor de keuze voor een breedbandloket Taken breedbandloket Organisatorische inbedding van het loket Het masterplan in de praktijk: Vier mogelijke business modellen Inleiding De vier business modellen De netwerkcoöperatie De financieringscoöperatie Het Asset Investment Model Het (semi-)publieke last-mile model Financiële en maatschappelijke impact voor de provincie Inleiding Totale financiële impact Financiële impact van de primaire financiering van de infrastructuur Financiële impact van de start-up projecten Financiële impact van het Breedbandloket Maatschappelijke impact Uitvoeringsplan Inleiding Vervolgstappen voor inrichting organisatie Kosten voor uitvoering Planning Verklarende woordenlijst Annex 1. Definitie wit, grijs en zwart gebied Annex 2. Gesprekspartners Annex 3. Aanpak Annex 4. Onderwerpen uit de moties en Startnotitie Literatuur Dialogic NEXT STEP

11 1 Inleiding Op 20 maart 2013 hebben Provinciale Staten van de Provincie Fryslân de Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een zeer ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens die geen NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over van een dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten om een volgende fase in te gaan en een investeringsplan te realiseren. De focus van het financieringsinstrumentarium uit dit investeringsplan ligt op wit gebied, zoals benoemd in de door de Staten goedgekeurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in zwart en grijs gebied in Europa onder specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist dergelijke staatssteun in de huidige Friese context een zwaar juridisch traject met waarschijnlijk geringe kans op toestemming vanuit de Commissie. Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), ligt de maatschappelijke noodzaak daar waar helemaal geen NGA-netwerk beschikbaar is, namelijk in het witte gebied. Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân. Dialogic heeft daarbij nauw samen gewerkt met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring en adviesbureau Stratix. Het investeringsplan richt zich primair op het witte gebied. Dit is het gebied waar afnemers, zowel zakelijk als huishoudelijk, op dit moment geen NGA hebben. Deze witte gebieden vallen, in tegenstelling tot niet-witte gebieden, onder een minder stringent staatssteunkader. NGAtechnologieën zijn glasvezel, geüpgradede kabelnetten en bepaalde geavanceerde draadloze oplossingen. Bij NGA gaat het om netwerken die daadwerkelijk tot aan het perceel van de eindgebruiker komen. Overigens hebben verschillende andere provincies (zoals Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel) soortgelijke ambities. 1.1 Inleiding In dit hoofdstuk presenteren we allereerst de aanleiding voor dit rapport. Daarna gaan we in op de doelstelling van het investeringsplan ( 1.3) en de gehanteerde aanpak ( 1.4). In paragraaf 1.5 geven we aan wat NGA nu exact inhoudt en in paragraaf 1.6 bekijken we hoe andere overheden naar dit dossier kijken. We sluiten dit hoofdstuk af met een leeswijzer voor het document ( 1.7). 1.2 Aanleiding Op 20 maart 2013 hebben Provinciale Staten van de Provincie Fryslân de Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork voor elk huishouden in Fryslân aangenomen met een zeer ruime meerderheid. In de Startnotitie wordt ervoor gepleit om Friese huishoudens die geen Next Generation Access (hierna: NGA) -aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over een dergelijke voorziening. De Startnotitie vraagt aan de Staten om een volgende fase in te gaan en een investeringsplan te realiseren. Het onderliggende rapport is de uitwerking van dat investeringsplan. Uitgangspunt hierbij is dat het gaat om een duurzame investering in een hoogwaardige lange termijn oplossing. In de afgelopen acht jaar heeft de provincie Fryslân een actief beleid gevoerd op het gebied van breedband. De eerste jaren lag de primaire focus op de zakelijke markt. Middels haar betrokkenheid bij de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring heeft de provincie Dialogic NEXT STEP 11

12 bewerkstelligd dat een groot aantal bedrijven, scholen en andere zakelijke locaties de beschikking kregen over een NGA-aansluiting. De afgelopen jaren is de focus steeds meer komen te liggen op de residentiële markt. Zo werden in 2010 de strategische opties voor NGA voor huishoudens in kaart gebracht (Dialogic & Stratix, 2010). Op dit moment ligt de focus van het beleid op de Friese huishoudens die geen enkele NGA-aansluiting ter beschikking hebben, dat wil zeggen op de witte huishoudens. Parallel hieraan stimuleren Friese gemeenten de uitrol van een tweede NGA-netwerk (in casu: glasvezel) op de plaatsen waar al één NGA-netwerk (in casu: kabel) aanwezig is. De F4-gemeenten, met ondersteuning van de provincie, richten zich op dit tweede dossier. Dit investeringsplan richt zich dan ook expliciet alleen op de witte gebieden van Fryslân. 1 Keuze voor focus op wit gebied De focus van het financieringsinstrumentarium uit dit investeringsplan ligt op wit gebied, zoals benoemd in de door de Staten goedgekeurde Startnotitie. Ondanks dat staatssteun in zwart en grijs gebied in Europa onder specifieke voorwaarden niet is uitgesloten, vereist dergelijke staatssteun in de huidige Friese context een zwaar juridisch traject met waarschijnlijk geringe kans op toestemming vanuit de Commissie. In zwart gebied moet aangetoond worden dat er zich marktfalen voordoet ondanks de aanwezigheid van twee concurrerende NGA-netwerken. In grijs gebied mag staatssteun enkel als er (i) geen betaalbare of geschikte diensten worden aangeboden die voldoen aan de behoeften van burgers of ondernemingen, en (ii) als er geen minder verstorende maatregelen kunnen worden genomen (waaronder ex-anteregulering) om dezelfde doelen te bereiken 2. Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), en deze verbindingen tegen dezelfde prijs worden aangeboden in het grijze gebied als in de gebieden waar zij concurreren met andere (NGA-)netwerken, is er geen reden om aan te nemen dat deze diensten niet betaalbaar of ongeschikt zijn. Juist vanwege het beschikbare aanbod van hoogwaardige internetverbindingen in grijs gebied, ligt de maatschappelijke noodzaak daar waar helemaal geen NGA beschikbaar is, namelijk in de witte gebieden. Aanvullend geldt dat de uitrol van een tweede NGA-netwerk in het volledige grijze gebied in Fryslân een additionele financieringsopgave behelst die het vijfvoudige bedraagt van de financieringsopgave die de provincie voorziet in het witte gebied. Door te starten in wit gebied wordt tevens vertraging vanwege complexe juridische trajecten geminimaliseerd, zeker aangezien het traject voor goedkeuring voor ingrijpen in wit gebied al is ingezet bij de Europese Commissie, middels een lopend prenotificatieproces. Hiervoor is met andere provincies (Noord-Brabant, Overijssel en Gelderland) een concept investeringsreglement opgesteld, waarin de staatssteun wordt beperkt tot het witte gebied. In dit reglement wordt steun in grijs weliswaar toegestaan, maar enkel wanneer dit voor de realisatie van NGA-aansluitingen in wit gebied noodzakelijk is. 3 1 Zie Annex 1 voor de definities van witte, grijze en zwarte gebieden. 2 Zie EU (2013/C 25/01), rnr Zie ook artikel 3.1 van het Ontwerp Basismodel Investeringsreglement Breedbandfonds Provincie X B.V.: (v) marktpartijen moeten (bijvoorbeeld met een gemeentelijke verklaring) aantonen dat (a) hetzij sprake is van een Wit Gebied, (b) hetzij sprake is van een gebied waartoe ten dele Grijs 12 Dialogic NEXT STEP

13 Dit investeringsplan is het resultaat van een adviesopdracht die Dialogic Next Step. (hierna: Dialogic) uitvoerde in opdracht van de provincie Fryslân (hierna: de Provincie). Dialogic heeft daarbij nauw samen gewerkt met de Coöperatieve Vereniging Fryslân Ring (hierna: Fryslân Ring) en adviesbureau Stratix. 1.3 Doelstelling van het investeringsplan De doelstelling van het onderliggende investeringsplan is het uitwerken van een concrete strategie en aanpak voor de Provincie om te komen tot een toekomstvaste, open en hoogwaardige NGA-infrastructuur in het zogenoemde witte gebied. Het witte gebied is de naam voor het gebied waar geen NGA beschikbaar is. Mede op basis van dit document kunnen Gedeputeerde Staten en Provinciale Staten kiezen voor de inrichting van een passend financieringsinstrumentarium om het financieringsgat in de businesscase in onrendabele gebieden te kunnen overbruggen. Dit rapport behandelt de benodigde provinciale interventie voor de verdere uitrol van hoogwaardig NGA aan de hand van een set van concrete oplossingen, onderbouwd met strategische, financiële en organisatorische consequenties. De focus in deze opdracht ligt nadrukkelijk op infrastructuurontwikkeling, conform de uitgangspunten uit de Startnotitie. 4 Het investeringsplan moet gezien worden als een integraal investeringsprogramma dat is opgebouwd uit een set aan instrumenten waarmee gemeenten, provincie en marktpartijen gezamenlijk de meest effectieve route vastleggen om een hoogwaardig, open en toekomstvast NGA-netwerk te realiseren. Het betreft aansluitingen naar huishoudens, bedrijven en bedrijventerreinen in het witte gebied in Fryslân. 1.4 Aanpak Om te komen tot een investeringsplan waarin alle relevante aspecten zijn onderzocht en uitgewerkt, zijn vijf verschillende werkpakketten gedefinieerd. In bijlage 3 wordt dit nader toegelicht. Voor uitwerking van de verschillende werkpakketten zijn onder meer de volgende concrete acties uitgevoerd: Informele consultatie onder telecomnetwerkaanbieders gericht op vaststelling van het aantal wel en niet op NGA aangesloten huishoudens en bedrijven per gemeente en vaststelling van hun investeringsbereidheid in wit gebied in Fryslân. Voorbereiding van een formele data-uitvraag onder telecomaanbieders over hun exacte ligging ten behoeve van een formele EU-staatssteunnotificatie in een volgende fase. Afstemming met aanbieders van energienetwerken voor mogelijke samenwerking/meeleggen. Afstemming met lokale aannemers/ingenieursbureaus in verband met graafoptimalisatie en meeleggen. Gebied behoort en ten dele Wit Gebied behoort, maar het gebied als geheel vanwege doelmatigheidsoverwegingen is samengesteld; (vi) financiering in Grijs Gebied zoals bedoeld in onderdeel (v) wordt uitsluitend verleend indien zulks aantoonbaar noodzakelijk is voor de realisatie van een NGA Netwerk in Wit gebied, alsmede de financiering in Grijs gebied op marktconforme voorwaarden geschiedt. 4 Wanneer we in dit kader spreken over stimulering van dienstenontwikkeling, zien we dit als een van de middelen om de uitrol van infrastructuur en de eigenschappen van het breedbandaanbod onder andere openheid van netwerken - te optimaliseren. Het advies komt niet met een voorstel voor een inhoudelijk programma gericht op dienstenontwikkeling en innovatie. Dialogic NEXT STEP 13

14 Consultatie gemeenten en overige relevante Friese stakeholders met betrekking tot de plannen, wensen en behoeften en in te brengen assets. Pilot draadloze oplossingen voor afgelegen percelen en gebruikersenquête Technology assessment van diverse (draadloze) NGA-technologieën. Kostenraming van netwerkaanleg in wit gebied. Inschatting betalingsbereidheid met behulp van bewonersenquête in wit gebied Verkenning mogelijkheden voor (graaf)kostenreductie (drukriolering, minder diep graven, etc.). Verkenning van inbreng van financiële middelen door financiële dienstverleners in de markt. Afstemming met de F4-gemeenten voor uitwerking van een complementaire inzet van beleidsinstrumentarium in grijze (F4) en witte gebieden (Provincie) in gemeenten. Afstemming met de provincies Noord-Brabant, Overijssel, Gelderland en het ministerie van Economisch Zaken en toezichthouder ACM over de gezamenlijke (pre)notificatie van de beoogde staatssteun bij de Europese Commissie en de deels gezamenlijke inrichting van een breedbandloket. Afstemming met de interne controller van de provincie over inrichting van het financieringsinstrumentarium. Ten behoeve van dit investeringsplan zijn verschillende achterliggende documenten geschreven. In dit document wordt uiteraard geregeld naar deze documenten verwezen. Concreet gaat het om de volgende documenten: Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân Fryslân Ring (2013a) Hoogwaardig breedband en Pleatslik Belang in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juli Fryslân Ring (2013b) Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juni Fryslân Ring (2013c) Hoogwaardig breedband en gemeenten in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een inventarisatieronde in de provincie. Fryslân Ring (2013d) Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân. Inzichten naar aanlelding van een online survey in augustus Stratix (2013) NGA voor witte gebieden. Opties voor het ontsluiten van witte adressen in Fryslân. 1.5 Definitie van NGA Wat verstaan we precies onder een Next Generation Access-netwerk (NGA)? Met een NGAaansluiting hebben we het over een hoogwaardige internetverbinding, het internet van de 21 e eeuw. Formeel volgen wij in dit investeringsplan de definitie uit de recent aangescherpte richtsnoeren van de Europese Commissie (Europese Commissie, 2013). Voor de beoordeling van staatssteun wordt in deze richtsnoeren een onderscheid gemaakt tussen basisbreedband- en NGA-netwerken. Hieronder citeren we een viertal artikelen uit de voorgenoemde richtsnoeren. Ter verduidelijking hebben wij een aantal passages vet gemaakt. 56. Een aantal verschillende technologieplatforms kan als basisbreedbandnetwerken worden beschouwd, waaronder Asymmetric Digital Subscriber Lines (ADSL) (tot ADSL Dialogic NEXT STEP

15 netwerken), niet-verbeterde kabelnetwerken (zoals DOCSIS 2.0), mobiele netwerken van de derde generatie (UMTS) en satelliet systemen. 57. Bij de huidige stand van ontwikkeling van de markt en de technologie zijn NGAnetwerken aansluitnetwerken die volledig of gedeeltelijk gebruikmaken van optische elementen en die breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met betere kenmerken dan de bestaande basisbreedbandnetwerken. 58. NGA-netwerken worden geacht ten minste de volgende kenmerken te hebben: i) zij bieden iedere abonnee betrouwbare diensten aan tegen zeer hoge snelheid via optische (of gelijkwaardige technologie) backhaul-verbindingen die zich voldoende dichtbij de locatie van de gebruiker bevinden om daadwerkelijk een zeer hoge snelheid van de dienst te waarborgen; ii) zij ondersteunen diverse geavanceerde digitale diensten, waaronder convergente All-IP-diensten, en iii) zij hebben aanzienlijk hogere uploadsnelheden (in vergelijking met basisbreedbandnetwerken). In de huidige marktsituatie en in deze fase van technologische ontwikkeling zijn NGA-netwerken: i) op glasvezelkabels gebaseerde toegangsnetwerken (FTTx) ii) geavanceerde, geüpgradede kabelnetten, en iii) bepaalde geavanceerde draadloze toegangsnetwerken die een betrouwbare hoge snelheid per abonnee kunnen bieden 59. Het is belangrijk voor ogen te houden dat NGA-netwerken naar verwachting op langere termijn de bestaande basisbreedbandnetwerken niet slechts zullen upgraden, maar zullen vervangen. Omdat NGA-netwerken een andere netwerkarchitectuur vereisen, breedbanddiensten leveren die van een aanzienlijk hogere kwaliteit zijn dan de huidige breedbanddiensten en daarnaast diverse diensten bieden die niet door de huidige breedbandnetwerken kunnen worden ondersteund, zullen er in de toekomst waarschijnlijk uitgesproken verschillen gaan ontstaan tussen gebieden die door NGA-netwerken worden gedekt en gebieden zonder NGA-dekking. Een ander belangrijk punt is dat NGA betrekking heeft op het aansluitnetwerk. Het gaat dus concreet om de infrastructuur van het perceel van een afnemer naar een centraal inkoppelpunt (PoP). Vanuit dit punt kan via backhaulverbindingen aansluiting worden gezocht op andere netwerken. De afstand van een PoP naar een afnemer is typisch in de ordegrootte van maximaal enkele kilometers. In de praktijk betekent dit dat glasvezel (Fiber to the Home; FttH) én het kabeltelevisienetwerk 5 (Hybrid Fiber-Coax - HFC) op dit moment als bekabelde NGA te beschouwen zijn. De toegangsnetwerken op basis van deze technologieën lijken in ieder geval nog minimaal tien tot twaalf jaar de sterk groeiende vraag aan te kunnen (TNO & Dialogic, 2010). LTE (ook wel 4G genoemd) dat de komende jaren in Nederland wordt uitgerold door partijen als KPN, Tele2, Vodafone en T-Mobile, valt naar verwachting niet onder de noemer NGA. 6 Ook het VDSL-netwerk wordt naar verwachting niet tot NGA gerekend. 5 Bij HFC geldt dat dit alleen zo is indien percelen gebruik kunnen maken van het DOCSIS3.0 protocol en hierover hoge snelheden kunnen behalen. In de praktijk lijkt dit in Nederland (nagenoeg) overal het geval te zijn. 6 Er zijn implementaties mogelijk van 4G die mogelijk wel onder NGA vallen. In dit geval gaat het niet om netwerken die nu grootschalig worden uitgerold in Nederland, maar om technische oplossingen Dialogic NEXT STEP 15

16 De term naar verwachting impliceert dat er op dit moment enige onzekerheid bestaat over de exacte afbakening van NGA. Dit wordt veroorzaakt doordat de richtlijnen op een aantal punten niet expliciet genoeg zijn. Onder meer om hierover meer duidelijkheid te krijgen, heeft de provincie Noord-Brabant bij de Europese Commissie een pre-notificatie van haar plannen ingediend. De provincie Fryslân en andere Nederlandse provincies steunen dit proces en dit document. Hierin worden de plannen van de provincie Noord-Brabant gepresenteerd welke uiteraard op hoofdlijnen overeenkomen met de plannen die in dit document worden gepresenteerd (zie bijvoorbeeld Provincie Noord-Brabant & Dialogic, 2011). In de pre-notificatie worden alleen glasvezel en HFC als NGA beschouwd. 1.6 Beleidskader andere overheden Andere provincies Verschillende andere provincies zijn momenteel bezig met het ontwikkelen van investeringsplannen voor het witte gebied. Provincies als Noord-Brabant en Overijssel zijn daarin koplopers: in Noord-Brabant is inmiddels besloten dat ongeveer 50 miljoen in een fonds belegd zal worden. Ook in Overijssel is een Investeringsbesluit genomen door de Staten waarbij percelen in wit gebied op een NGA-netwerk aangesloten dienen te worden. Ook daar is gekozen voor een fondsaanpak. Andere provincies kijken ook naar deze problematiek, maar hebben vooralsnog een minder vergaande actieve rol op zich genomen. Zo richt de provincie Gelderland zich momenteel vooral op het faciliteren en financieel steunen van pilots en gemeentelijke initiatieven. 7 Weer andere provincies beraden zich nog op de te volgen beleidskoers, zoals de provincie Drenthe. De Provincie Fryslân heeft er voor gekozen om nauw op te trekken met Brabant, Overijssel en Gelderland in een gezamenlijk notificatietraject richting Brussel. Deze zomer hebben de vier provincies gezamenlijk een concept Investeringsreglement ter beoordeling voorgelegd aan de Europese Commissie (pré-notificatie). Dit conceptreglement dat dient als basis voor verdere verbijzondering per provincie- is bedoeld om vanuit Brussel te vernemen of de voorgenomen financiële ondersteuning conform de EU-richtlijnen worden opgesteld. Een definitieve notificatie kan dan versneld volgen aan het eind van dit jaar of begin volgend jaar. Door interprovinciale samenwerking ontstaan grote schaal- en efficiëntievoordelen, wordt het voor Fryslân mogelijk om mee te liften op inzichten en procedures van vooroplopende provincies en verkort dit de doorlooptijd van het proces in Fryslân Rijk Het ministerie van Economische Zaken voert zelf geen actief beleid, maar werkt mee aan de gezamenlijke (pre-)notificatie van de steunregelingen van verschillende provincies (Noord-Brabant, Overijssel, Gelderland en Fryslân). Verder ondersteunt het Rijk de Digitale Steden Agenda van Stedenlink. Hier moet een portal beschikbaar komen met relevante informatie NGA-initiatieven verder helpen Europese Commissie De Europese Commissie biedt niet alleen het hierboven genoemde staatssteunkader, maar voert middels de Digitale Agenda voor Europa en de doelstelling van Horizon 2020 actief beleid opdat in 2020 alle Europese huishoudens minimaal toegang hebben tot veel sneller die specifiek ontworpen zijn om specifieke vaste percelen te bedienen. In hoofdstuk 4 gaan we hier nader op in. 7 Momenteel worden daarnaast ook de mogelijkheden voor zwaardere marktinterventie verkend. 16 Dialogic NEXT STEP

17 internet (30 Mbps of meer) en tenminste 50% van de Europese huishoudens over een internetverbinding van meer dan 100 Mbps beschikt (Europese Commissie, 2010). Verder biedt de Europese Investeringsbank (EIB) mogelijkheden voor cofinanciering. Wel zijn de voor ICT beschikbare financieringsmiddelen van het Connecting Europe Facility (CEF; ) sterk teruggebracht van 9,2 miljard naar 1 miljard. Toch blijft de EIB mogelijkheden voor breedbandkredieten bieden, met name in de vorm van kredietgaranties ten behoeve van leningen bij commerciële banken. In hoofdstuk 5 gaan we hier verder op in. 1.7 Leeswijzer Dit document bestaat uit elf hoofdstukken. In de eerste hoofdstukken behandelen we de huidige (hoofdstuk twee) en de gewenste (hoofdstuk drie) situatie in Fryslân op het gebied van NGA. Daarna schetsen we de business case van NGA in het witte gebied en maken we duidelijk waarom de ambitie van de Provincie niet vanzelf werkelijkheid wordt. In hoofdstuk vijf presenteren we vervolgens verschillende instrumenten die de provincie kan inzetten in dit dossier. De kern van ons investeringsplan presenteren we in hoofdstuk zes waarin we het Masterplan presenteren. In de volgende hoofdstukken werken we dit nader uit. Hoofdstuk zeven gaat in op de financiële component van het plan; hoofdstuk acht op de procesmatige aspecten. In het negende hoofdstuk presenteren we verschillende business modellen die kunnen ontstaan als het Masterplan werkelijkheid wordt. We brengen het Masterplan dus als het ware in de praktijk. In het tiende hoofdstuk gaan we in op de financiële consequenties voor de provincie van dit plan. We sluiten af met een uitvoeringsplan. Ten slotte willen we meegeven dat dit document zoals de titel al duidelijk maakt- zich focust op de uitrol van NGA in het witte gebied. Vanwege de leesbaarheid van het document hebben we er bewust voor gekozen om deze randvoorwaarden niet altijd aan te geven. Als we spreken over de uitrol (van NGA) dan gaat dit altijd over het witte gebied (tenzij expliciet anders aangegeven). Dialogic NEXT STEP 17

18

19 2 Huidige situatie in Fryslân Op dit moment zijn er vier aanbieders van NGA voor huishoudens in Fryslân: Drie partijen die vooral HFC aanbieden (Kabelnoord, UPC en Ziggo) en één aanbieder van glasvezel (Reggefiber). In de zakelijke markt zijn nog enkele andere partijen actief op kleinere schaal. Ongeveer 10% van de alle percelen in Fryslân ligt in het witte gebied. Dit betekent dat zij geen NGA hebben. Uiteraard kent het witte gebied ook zakelijke afnemers, zowel op bedrijventerreinen als daarbuiten. Aanbieders van NGA geven aan dat zij in het witte gebied niet actief zijn omdat de aansluitkosten hier veel te hoog zijn. Maar zij zijn wel bereid actief te worden indien er financieringsmogelijkheden zijn. Om de vraag naar NGA te bepalen zijn er verschillende enquêtes uitgezet onder bewoners en belangengroepen en zijn gemeenten en bedrijven gesproken. Hieruit komt naar voren dat meer van 80% van de bewoners van de witte gebieden interesse heeft in NGA en dat 70% ook bereid is daarvoor te betalen. Zij lopen op dit moment vooral aan tegen trage verbindingen en relatief hoge kosten. Ook basisscholen herkennen deze problematiek. Als we kijken naar gemeenten en maatschappelijke organisaties dan zien we hier veel enthousiasme om bij te dragen aan dit dossier. Echter, dit zal niet in financiële termen mogelijk zijn, maar vooral gericht zijn op ambtelijke en bestuurlijke inzet. 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk gaan we nader in op de huidige situatie in Fryslân. Hierbij kijken we zowel naar het aanbod van NGA ( 2.2 en 2.3) als naar de vraag naar NGA ( 2.5). Ook gaan we in op de visie van de aanbieders van NGA op uitrol in het witte gebied ( 2.4). 2.2 Huidige aanbieders van NGA en breedband in Fryslân Er zijn in Fryslân verschillende partijen die op dit moment NGA aanbieden. In de provincie zijn ten eerste drie kabelbedrijven actief: Ziggo, UPC en Kabelnoord. Zij zijn eigenaar van de netwerken die tientallen jaren geleden oorspronkelijk zijn aangelegd voor de distributie van televisiekanalen. De afgelopen jaren zijn deze kabelnetwerken geschikt gemaakt voor hoogwaardig internet. De volgende afbeelding toont waar de kabelpartijen hun netwerken aanbieden. Dialogic NEXT STEP 19

20 Figuur 1. Een schematische weergave van het dekkingsgebied van kabelbedrijven in Fryslân: groen: Ziggo, blauw: UPC, bruin: Kabelnoord. 8 Reggefiber is de laatste jaren actief met het uitrollen van nieuwe glasvezelnetwerken en heeft zo ook de gemeente Leeuwarden verglaasd als enige gemeente in de provincie. Overigens heeft Kabelnoord een klein deel van haar aansluitnetwerk via de kabel vervangen door een aansluitnetwerk van glasvezel. Ze heeft echter plannen om deze conversie op een veel grotere schaal door te voeren. Als het gaat om NGA in de zakelijke markt dan zien we dat KPN een flinke hoeveelheid klanten met glasvezel bedient. De eerder genoemde kabelaars bieden zowel HFC als glasvezel aan op de zakelijke markt. Daarnaast is er nog een aantal partijen actief die NGA bieden maar zich meer op het grootzakelijke segment richten. Voorbeelden zijn Eurofiber, Relined en BT. Tot slot is er nog een aantal partijen die in Fryslân breedbandverbindingen aanbieden die niet tot NGA worden gerekend. KPN is exploitant van een DSL-netwerk, waarmee zij bijna 100% van de huishoudens in de provincie bedient. Voor een deel van de aansluitingen hebben huishoudens ook de beschikking over een geüpgradede DSL-verbinding genaamd VDSL. Er zijn verder verschillende aanbieders van draadloze oplossingen, zowel via straalverbindingen, satelliet als 3G. Er zijn vier partijen die licenties hebben om LTE (4G) aan te bieden: KPN, Vodafone, T-Mobile en Tele2. De grootschalige uitrol van 4G vindt op dit moment plaats, zie onder meer KPN (2013). 8 Bron: Dialogic & Stratix (2010) 20 Dialogic NEXT STEP

21 2.3 Het aanbod van NGA in Fryslân De vorige paragraaf zou de indruk kunnen wekken dat de aanbieders van NGA alle percelen in hun dekkingsgebied met een NGA-verbinding ontsluiten. Dit is echter niet het geval. Een deel van de percelen kan geen gebruik maken van een NGA-aansluiting. In de volgende figuur wordt een schatting gemaakt van het percentage huishoudens in wit gebied per gemeente. Deze schatting is gebaseerd op gegevens van marktpartijen. Figuur 2. Een grafische weergave van de mate waarin gemeenten witte gebieden kennen. Hoe lichter een gebied, hoe groter het aandeel percelen zonder NGA. De gemeente Opsterland kent de meeste witte percelen (21%), drie Waddeneilanden (Vlieland, Ameland en Schiermonnikoog) de minste (0%). De onderstaande tabel is een alternatieve weergave van de bovenstaande afbeelding. Overigens dient bij beide afbeeldingen de voetnoot te worden gemaakt dat het bij het witte gebied vanuit een juridisch perspectief (Europese Commissie, 2013) gaat om het gebied waar nu geen NGA is en waar binnen nu en drie jaar geen zeer concrete plannen 9 zijn voor de realisatie van een NGA. Uiteraard is dit aspect in de gesprekken met aanbieders van HFC en glasvezel meegenomen. Hieruit is naar voren gekomen dat er geen plannen bestaan die zeer concreet zijn (zie ook 2.4). 9 In de richtlijnen wordt gesproken over dat de partij die aangeeft in wit gebied netwerk aan te gaan leggen binnen twee maanden een geloofwaardig businessplan, bewijsstukken als kredietovereenkomsten met een bank, en een gedetailleerd tijdschema voor de uitrol overlegt. Bovendien moet binnen twaalf maanden met de investering worden begonnen en toestemming worden verkregen voor het merendeel van de doorgangsrechten die voor het project nodig zijn. Per periode van zes maanden kunnen aanvullende mijlpalen inzake de voortgang van de maatregel worden overeengekomen. (Europese Commissie, 2013) Dialogic NEXT STEP 21

22 Tabel 1. Overzicht van het witte gebied per gemeente Gemeente % percelen niet-wit % percelen Wit Achtkarspelen 88% 12% Ameland 100% 0% Boarnsterhim 86% 14% Dantumadiel 95% 5% Dongeradeel 95% 5% Ferwerderadiel 80% 20% Franekeradeel 92% 8% Gaasterlân-Sleat 86% 14% Harlingen 99% 1% Heerenveen 89% 11% het Bildt 91% 9% Kollumerland en Nieuwkruisland 95% 5% Leeuwarden 92% 8% Leeuwarderadeel 92% 8% Lemsterland 91% 9% Littenseradiel 90% 10% Menameradiel 88% 12% Ooststellingwerf 85% 15% Opsterland 79% 21% Sudwest-Fryslân 93% 7% Schiermonnikoog 100% 0% Skarsterlân 89% 11% Smallingerland 89% 11% Terschelling 95% 5% Tytsjerksteradiel 87% 13% Vlieland 100% 0% Weststellingwerf 81% 19% Eindtotaal 90% 10% Kabelnoord heeft in een schrijven (Kabelnoord, 2013) aan de provincie aangegeven dat het witte gebied in de gemeenten die zij bedienen, relatief klein is. Dat komt overeen met de bovenstaande data. 22 Dialogic NEXT STEP

23 In totaal schatten wij dat er percelen in Fryslân zijn. 10 Op basis van bovenstaande percentages komen wij tot huishoudens en zakelijke afnemers in het witte gebied. Deze schattingen zijn gebaseerd op gegevens van marktpartijen en zijn om vertrouwelijkheidsredenen geaggregeerd. 2.4 Visie van marktpartijen op NGA-uitrol in het witte gebied De provincie wil ervoor zorgen dat de huishoudens in het witte gebied aangesloten worden op hoogwaardige breedbandverbindingen. Daarvoor is het wenselijk om het investeringsplan te laten aansluiten op hoe de huidige marktpartijen tegen deze problematiek aankijken. Om die reden zijn er gesprekken gevoerd met de in Fryslân actieve marktpartijen. 11 In deze paragraaf reflecteren wij op hun visie. De marktpartijen geven aan dat zij in het witte gebied geen aansluitingen hebben omdat het realiseren van deze aansluitingen (in het verleden) te duur was. Meerdere marktpartijen geven aan dat zij wel interesse hebben om huishoudens in wit gebied aan te sluiten. Twee kernpunten worden daarbij unaniem genoemd: ten eerste zijn de bestaande marktpartijen alleen geïnteresseerd in een bepaald wit gebied als zij in de omliggende gebieden ook daadwerkelijk een netwerk hebben liggen. Ten tweede zullen de partijen de witte huishoudens alleen aansluiten als een deel van de aansluitkosten door een andere partij gedragen worden, bijvoorbeeld door de bewoners of door de provincie. Zo eensgezind als de marktpartijen over bovenstaande punten zijn, zo veel verschillen kennen ze in hun overige ideeën over de aansluiting van het witte gebied. Dit is vaak afhankelijk van hun huidige netwerken en marktstrategieën. Een eerste grote verschil tussen de marktpartijen is in welke netwerklagen zij actief willen worden. Sommige partijen willen zich beperken tot enkel en alleen eigendom van de passieve netwerklaag; onder andere CIF en Reggefiber hebben een dergelijk model voor ogen. Andere partijen zijn juist geïnteresseerd in het volledige pakket, waarbij zij zowel het netwerk exploiteren als de diensten leveren. Concreet zijn vooral de kabelaanbieders en KPN in een dergelijk model geïnteresseerd. Een ander belangrijk verschil tussen de partijen is hoe zij klanten willen werven op het netwerk. Dit is ten eerste uiteraard afhankelijk van in welke netwerklaag zij actief willen worden. CIF bijvoorbeeld wil als klant in principe een dienstenaanbieder die het netwerk in zijn geheel wil huren, en ook Eurofiber zou een dergelijk model voorstaan. Sommige partijen daarentegen willen eerst de bewoners verenigen, bijvoorbeeld in een coöperatie. Reggefiber is zo n partij, die zonder een dergelijke vraagbundeling geen netwerk zal gaan uitrollen. Ook iipen hangt een dergelijke strategie aan. In hun model worden de bewoners zelf eigenaar van het netwerk, en zal iipen het netwerk vervolgens belichten. Het geactiveerde netwerk wordt vervolgens opengesteld voor alle geïnteresseerde dienstenaanbieders. De kabelpartijen lijken een geheel andere strategie te willen aanhangen. In plaats van een specifieke vraagbundelingsactie in een bepaald gebied op te zetten, zijn zij van plan het netwerk te realiseren en vervolgens het verwerven van klanten in het witte gebied niet anders aan te pakken dan in andere gebieden. Een ander belangrijk punt is de financiële bijdrage die partijen willen leveren per passieve aansluiting. De genoemde bedragen lopen daarbij van 800 tot Belangrijke reden voor de verschillen lijkt de investeringshorizon van de betreffende marktpartij te zijn. Reggefiber zit bijvoorbeeld aan de lage kant, terwijl CIF die investeringen zoekt voor 10 Deze gegevens zijn gebaseerd op data van de afdeling Beleidsinformatie Fryslân. 11 In annex 2 wordt een lijst van de gesproken partijen gegeven. Dialogic NEXT STEP 23

24 onder meer pensioenfondsen een langere investeringshorizon heeft en daarom een hoger bedrag per aansluiting wil bijdragen. De kabelpartijen zitten ongeveer in het midden, en noemen bedragen tussen de 850 en De vraag naar NGA Om de vraag naar NGA in kaart te brengen zijn verschillende methodes gehanteerd. Zo zijn er gesprekken gevoerd met een groot aantal vertegenwoordigers van belanghebbende partijen in Fryslân. Daarnaast is een enquête ingezet om de interesse van bewoners te peilen. Deze partijen zijn gekozen omdat er redelijkerwijs te verwachten valt dat ze geïnteresseerd kunnen zijn in NGA. Hieronder wordt de vraag naar NGA bij deze partijen nader toegelicht Residentiële afnemers Het projectteam heeft een enquête uitgezet onder 580 inwoners van het witte gebied van Fryslân, specifiek onder inwoners in de gemeenten Boarnsterhim en Harlingen, en hiervan heeft 24% de enquête ook daadwerkelijk ingevuld (Dialogic, 2013). Uit deze enquête komt naar voren dat meer dan 80% van de respondenten interesse heeft in een NGAaansluiting. 70% van de inwoners is ook daadwerkelijk bereid te betalen voor een dergelijke aansluiting. Het valt op bijna alle bewoners (>97%) op dit moment internet heeft. Zij hebben vooral internet via ADSL (62%), 3G (7%) of ze bellen ouderwets in (20%). De grootste problemen die ervaren is dat de snelheid (zeer) laag is en de kosten relatief hoog zijn Scholen Ook onder 484 basisscholen 12 is een enquête uitgezet (Fryslân Ring, 2013b), welke is ingevuld door 28% van de aangeschrevenen. Bijna de helft van de scholen heeft geen beschikking over een NGA-aansluiting. De scholen die NGA hebben, gebruiken veelal HFC. Uit de enquête komt naar voren dat alle basisscholen tijdens de les gebruik maken van internet. Twee derde van de scholen ervaart op dit moment knelpunten of beperkingen hierbij en ruim 10% verwacht dat zij de komende drie jaar hier tegenaan gaan lopen. Het is duidelijk dat ook hier een vraag naar NGA bestaat: twee derde van deze scholen met problemen geeft aan geen betere verbinding (dan de huidige) te kunnen afnemen. De rest van de scholen kan wel een betere verbinding afnemen maar heeft hier de middelen niet voor Gemeenten Ook gemeenten kijken momenteel naar NGA-aansluitingen in hun gemeente. Verschillende gemeenten geven aan hoogwaardig breedband belangrijk te vinden. Financiële steun van deze partijen is echter niet aan de orde, gemeenten denken eerder aan procesmatige ondersteuning, in de zin van capaciteit en een relatienetwerk. Concreet speelt er in de gemeente Achtkarspelen het project Klasseglas: hiervoor is een businessplan in wording om in twee fasen glasvezel uit te rollen in de gemeente: eerst voor bedrijventerreinen en vervolgens voor huishoudens. In drie andere gemeenten zijn ook initiatieven gestart: in Littenseradiel en Ooststellingwerf wordt momenteel de behoefte aan breedband onder bewoners en ondernemers geïnventariseerd. In Menameradiel heeft de gemeente het doel geformuleerd om ondernemers op de bedrijventerreinen een NGA-oplossing te willen bieden. 12 VO-scholen worden doorgaans al goed bediend en zijn daarom niet bevraagd. 24 Dialogic NEXT STEP

25 Wat betreft initiatieven voor NGA-aansluitingen in grijs en zwart gebied springen de F4- gemeenten Leeuwarden, Smallingerland, Heerenveen en Súdwest-Fryslân in het oog. Deze gemeenten hebben een Oproep Tot Participatie (OTP) uitgezet onder marktpartijen, met het verzoek om in grijs en zwart gebied met plannen te komen voor de uitrol van NGAaansluitingen. Marktpartijen die aan deze oproep gehoor geven, worden door de vier gemeenten procesmatig gesteund. Het resultaat van deze OTP is op het moment van schrijven niet bekend. Te verwachten valt wel dat dit zal leiden tot de uitrol van een of meerdere extra NGA-netwerken in grijs gebied op de korte termijn Dorpsbelangen en dorpshuisbesturen Dorpsbelangen en de besturen van dorpshuizen spelen een belangrijke rol in de Friese samenleving. Om deze reden zijn ook onder deze groep ruim 400 vragenlijsten uitgezet (Fryslân Ring, 2013a), welke door 32% van de aangeschrevenen is ingevuld. Hoewel dit een wat meer indirecte manier van onderzoek is, geeft het ons interessante additionele inzichten. Concreet kunnen hier hieruit de volgende conclusies trekken: Bijna 30% van de respondenten gaf aan dat in hun bebouwde kom geen snel internet beschikbaar is. Ruim 20% van de respondenten geeft aan dat zijn al benaderd zijn met de vraag om (glasvezel)breedband aan te leggen. De meeste respondenten (meer dan 80%) geven aan dat zij een (zeer) actieve rol op zich willen nemen bij de realisatie van NGA Woningcorporaties De woningcorporaties in Fryslân hebben aangegeven dat deze partijen zich van overheidswege in principe moeten beperken tot hun kerntaak: betaalbaar wonen voor hun huurdersbestand. Als andere activiteiten eenvoudig ingepast kunnen worden, staan de corporaties hiervoor wel open. Voor de aanleg van een NGA-netwerk geven zij echter aan dat dit buiten de kerntaak van de corporaties valt. Dit betekent niet dat de breedbanduitdaging geheel aan de woningcorporaties voorbijgaat: ook vanuit de Friese zorgpartijen (thuiszorg, verzekeraars) wordt in het kader van zorgefficiëntie en het toenemende belang van ICT de noodzaak van hoogwaardig breedband bij zorgafnemers thuis onder de aandacht van de corporaties gebracht en vinden er oriënterende gesprekken tussen de partijen plaats Zorgpartijen Bij zorgpartijen leeft zeker ook behoefte aan NGA-aansluitingen. Het belangrijkste thema in dat kader is zorg op afstand, een concept dat nog niet breed is doorgevoerd, onder andere door de afhankelijkheid van een hoogwaardige breedbandaansluiting bij de cliënt thuis. De gesproken partijen geven wel aan met pilots van start te zijn gegaan. Grote zorgpartijen werken daarnaast samen in Friesland Voorop. In verschillende toekomstscenario s is duidelijk dat ICT telkens een belangrijke plaats inneemt. Belangrijk is het op elkaar afstemmen en het middels een breedbandige digitale infrastructuur met elkaar verbinden van de systemen en locaties van de zorgpartijen, met in het kielzog daarvan het op de breedbandinfrastructuur aansluiten van de cliënt thuis. Zorgpartijen geven aan bereid zijn bij te dragen aan de benodigde investeringen in NGA-aansluitingen. Dialogic NEXT STEP 25

26 2.5.7 Ondernemers agrarische sector In de agrarische sector in Nederland wordt volop gebruik gemaakt van online informatietechnologie. Om inzicht te krijgen in de situatie in Fryslân is een enquête uitgezet onder de leden van LTO Noord in de provincie, waaraan 475 boeren hebben meegewerkt (Fryslân Ring, 2013d). Dit is een respons van ongeveer 19%. Vrijwel alle boeren (97%) maken gebruik van internet voor de agrarische bedrijfsvoering en zo n 90% van hen geeft aan dit zelfs dagelijks het geval is. Ruim 15% gebruikt de internetverbinding tevens voor zakelijke nevenactiviteiten, zoals het uitbaten van een eigen webshop of boerderijcamping. Meer dan 70% maakt gebruik van een ADSL-verbinding, waarbij het verkrijgbare palet aan diensten beperkt blijft tot internet of internet en bellen. Slechts 25% van de respondenten geeft aan dat de huidige internetverbinding goed genoeg is, voor de overige 75% geldt dat de huidige verbinding aan het maximum zit, niet meer voldoet of zelfs nooit heeft voldaan. Niet geheel verrassend geeft ruim 75% van de ondervraagden aan interesse te hebben in een hoogwaardige breedbandaansluiting. Om dit te realiseren willen de boeren in het algemeen actief bijdragen: ruim 67% geeft aan zelf een geul te willen graven van de oprit naar het eigen huis en bijna 40% is hiertoe ook bereid langs bijvoorbeeld een privéweg, zodat andere huishoudens mee kunnen profiteren. Desgevraagd geeft 37% van de respondenten te willen meehelpen aan de oprichting van een lokale coöperatie ten behoeve van NGA-aansluitingen, waarin naast boeren ook particulieren en andere lokale ondernemers participeren. Meer dan 55% zegt in dat geval in overweging te nemen om financieel aan zo n coöperatie deel te nemen. Op een enkele uitzondering na zal de participatie per respondent niet boven de euro liggen. 26 Dialogic NEXT STEP

27 3 De ambitie van de provincie Fryslân De provincie plaatst verschillende kaders bij het realiseren van haar ambitie. Daarom richt dit investeringsplan zich vooral op passieve, open, vaste infrastructuren, maar zijn draadloze opties in uitzonderingssituaties ook mogelijk. De ambitie moet binnen tien jaar gerealiseerd zijn en er moet snel gestart worden met de uitvoering. Er moet rekening worden gehouden met het initiatief van de F4 en andere lokale initiatieven. De inzet van provinciale middelen moet binnen de juridische kaders passen en er moet gekeken worden naar additionele middelen uit de EU. Bovendien is er een voorkeur voor dat gebruikers in het witte gebied niet meer gaan betalen dan in de andere gebieden. Bij de realisatie moet er goed worden afgestemd met marktpartijen en de nationale overheid. Tenslotte bestaat er een voorkeur voor graafoptimalisatie en wordt er gestreefd werkzaamheden zo veel mogelijk in Fryslân te houden 3.1 Inleiding Zoals we reeds in de inleiding aangaven, werd in maart 2013 in de Provinciale Staten van de Provincie Fryslân de Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk huishouden in Fryslân (Provincie Fryslân, 2012) aangenomen. Hierin wordt gepleit om alle Friese huishoudens die geen NGA-aansluiting hebben, binnen afzienbare tijd de beschikking te geven over een dergelijke voorziening. In dit hoofdstuk gaan we nader in op deze ambitie van de provincie. We maken deze ambitie concreter en specifieker. Dat doen we in dit hoofdstuk door zowel naar de Startnotitie als naar de aangenomen moties te kijken. De moties zijn specifiek in deze tekst opgenomen met een verwijzing naar Provinciale Staten 2013a-i. We bespreken daarom eerst de visie op NGA ( 3.2). In paragraaf 3.3 gaan we in op het aspect tijd; in paragraaf 3.4 op de geografische focus. Paragraaf 3.5 schetst de financiële kaders en 3.6 gaat tenslotte dieper in op het onderliggende proces. 3.2 De visie op NGA Het onderwerp van de ambitie is NGA. Als we kijken naar de ambitie van de provincie, dan zien we echter dat deze zich specifiek richt op de passieve infrastructuur. De actieve infrastructuur en diensten zijn in dit kader dus geen direct beleidsdoel. Bij de passieve infrastructuur gaat het om de realisatie van tenminste één NGA-netwerk in de witte gebieden. De provincie kijkt vooral naar vaste infrastructuren. Deze zijn het beste in staat om diensten van hoge kwaliteit te leveren. Echter, in de gevallen waar de realisatie van vaste infrastructuur te duur wordt, kunnen ook draadloze opties gekozen worden. Om een goed beeld te krijgen van de mogelijkheden zullen hiermee proeven in het witte gebied worden ontplooid (Provinciale Staten Fryslân, 2013e). Hoewel de provincie zich niet richt op diensten, vindt zij de openheid van de infrastructuur een belangrijk aandachtspunt, zie ook Provinciale Staten Fryslân (2013f). Open infrastructuur maakt het mogelijk dat de eindgebruiker over een breed scala aan diensten kan beschikken en dienstenaanbieders vrijelijk kunnen innoveren. 3.3 De planning van de ambitie In de documentatie komt naar voren dat de provincie een tijdshorizon van circa tien jaar voor zich ziet. Binnen die tijd moeten alle huishoudens kunnen beschikken over minimaal Dialogic NEXT STEP 27

28 één NGA. Als het gaat om de start van de uitvoering van het investeringsplan dan spreekt de startnotitie over het derde kwartaal Een overgenomen motie van VVD, D66, GL en CU (Provinciale Staten Fryslân, 2013b) dringt echter aan om tempo te maken en te streven het eerste kwartaal van 2014 te starten met de uitvoering van het investeringsplan. 3.4 De geografische focus van het investeringsplan De provincie legt in dit kader duidelijk de focus op het witte gebied in Fryslân. Ze zal zich dus vooral richten op de afnemers die nu (of in de nabije toekomst) nog geen gebruik kunnen maken van een NGA-aansluiting. Toch worden de afnemers in de zwarte en grijze gebieden niet vergeten. Via een initiatief van de F4 dat wordt ondersteund door de provincie wordt gekeken of hier mogelijkheden liggen voor de uitrol van één of meer additionele NGA s om infrastructuurconcurrentie te bevorderen (Provinciale Staten Fryslân, 2013g). Ten slotte is er vanuit de politiek de roep om ruimte te geven aan lokale initiatieven (Provinciale Staten Fryslân, 2013i). Er is in de provincie veel lokale dynamiek en het zou goed zijn om hier gebruik van te maken. 3.5 De inzet van middelen binnen het investeringsplan Uit de startnotitie komt naar voren dat er in de business case een financieringsgat is om in heel Fryslân minimaal één NGA-netwerk te realiseren. Er is een rol weggelegd voor afnemers, banken en de overheid om dit gat te dichten. Alleen op deze wijze kan er daadwerkelijk een NGA-netwerk in de witte gebieden worden uitgerold. Uiteraard moet de inzet van de provinciale middelen passen binnen de juridische kaders. Vooral de staatssteunregulering uit Brussel is in dit kader relevant. Maar de EU kan ook een bron zijn van financiering. Er wordt onderzocht of de inzet van EU middelen (bijvoorbeeld CEF en EFRO) mogelijk is. Als het gaat om financiële aspecten is het verschil tussen de zwarte en witte gebieden ook relevant. Een motie van de FNP (Provinciale Staten Fryslân, 2013d) pleit ervoor om te streven naar gelijke tarieven voor eindgebruikers in de zwarte en witte gebieden. 3.6 De aanpak in en rondom het investeringsplan Ook als het gaat om de methode waarop de uitvoering van het investeringsplan en het traject hier naar toe vorm krijgt, heeft de provincie ambities. Zo ziet de provincie graag dat er gedurende dit proces intensieve afstemming met marktpartijen plaats vindt. Uiteraard dient dit erop gericht te zijn concurrentie te vergroten en de markt positief te stimuleren. In alle gevallen zullen deze partijen toch een belangrijke rol in dit domein blijven spelen. Ook afstemming met Den Haag en Brussel (Provinciale Staten Fryslân, 2013h) is een belangrijke voorwaarde voor een succesvol resultaat. De regelgevende kaders zijn in dit dossier immers zeer belangrijk. Zoals hierboven duidelijk wordt, zullen er aanzienlijke investeringen nodig zijn om overal in Fryslân NGA te krijgen. Het is een ambitie van de provincie om de werkgelegenheid zo veel mogelijk in Fryslân te houden. Maar ook het verlagen van de graafkosten middels slim graafwerk is een relevant aspect. Tenslotte wenst de provincie twee instrumenten in te zetten om het beleidsmatige proces efficiënt te doorlopen: Ten eerste de inzet van een kwartiermaker (Provinciale Staten Fryslân, 2013a) en ten tweede een expertmeeting (Provinciale Staten Fryslân, 2013c). 28 Dialogic NEXT STEP

29 4 De business cases van NGA in het witte gebied in Fryslân Er is op dit moment geen rendabele businesscase voor een uitrol van NGA in wit gebied haalbaar. Veel aanbieders en potentiële afnemers van NGA hebben een afwachtende houding en zonder interventie zullen de ambities van de provincie niet gerealiseerd worden. Zonder substantiële extra financiële bijdrage zullen deze gebieden geen aanbod krijgen dat vergelijkbaar is met andere delen van de provincie. Er zijn drie soorten afnemers. Voor (a) huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere witte gebied is een financieringsgat van (b) Bedrijven op witte bedrijventerreinen kennen een gat in de business case van 3000 en (c) voor de geïsoleerde afnemers bedraagt dit De business case kan veranderen door besparing van kosten, concreet zijn alternatieve graafmethoden en afstemming van graafwerkzaamheden relevant. Naast het financieringsgat zijn er nog additionele kosten om een netwerk te realiseren. Immers, om te komen tot een succesvolle realisatie moet een groot deel van de potentiële afnemers tegelijkertijd overstappen. De vraagbundeling die dit moet bewerkstelligen is arbeidsintensief. Verder is uiteraard veel technische en niet-technische kennis over de uitrol van NGA nodig. 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk presenteren we de business case voor het realiseren van NGAaansluitingen voor afnemers in het witte gebied. We kijken dus zowel naar de kosten voor het maken van deze aansluitingen als naar de opbrengsten die deze aansluitingen zullen realiseren. Eerst introduceren we in 4.2 daarom drie verschillende business cases. De drie verschillende cases behandelen we in 4.3, 4.4 en 4.5 in meer detail. Naast de drie business cases analyseren we tevens mogelijke verbeteringen van de business case in 4.6. Hierbij gaan we concreet in op kostenbesparingen in de realisatiefase. Tenslotte kijken we in de laatste paragraaf naar een ander aspect dan realisatie. Er moeten immers nog verschillende andere activiteiten worden ontplooid om te komen tot een succesvolle uitrol. 4.2 Drie verschillende business case voor de realisatie van NGA Uit onze analyses blijkt dat er drie verschillende business cases bestaan. Dit komt doordat de kosten voor de realisatie van de infrastructuur verschillen. Bovendien is er in sommige gevallen sprake van een ander type afnemer met een afwijkende betalingsbereidheid. Concreet komen we tot drie cases: De business case voor huishoudens en kleine bedrijven in het reguliere witte gebied ( 4.3). Dit type aansluitingen komt veruit het meeste voor. Dit zijn typisch de huizen en boerderijen die aan de wat grotere wegen in het buitengebied liggen. De business case voor bedrijven die op bedrijventerreinen zijn gevestigd waar geen NGA beschikbaar is ( 4.4). In Fryslân zijn dit typisch de kleinere bedrijventerreinen, die overigens in sommige gevallen redelijk dicht bij dorps- en stadskernen liggen. Hoewel weinig bedrijventerreinen echt in het buitengebied liggen, liggen ze wel degelijk in het witte gebied. Ook komt het voor dat een Dialogic NEXT STEP 29

30 bedrijventerrein slechts gedeeltelijk een NGA-aanbod kent. De rest van het bedrijventerrein kenmerkt zich dan als wit gebied. De business case voor de huishoudens en kleine bedrijven met een zeer geïsoleerde ligging ( 4.5). Deze kleine groep (1%) van de percelen heeft typisch een sterk afwijkende ligging, denk aan ligging op eilandjes of aan zeer kleine weggetjes. Dit zijn woningen waar ook andere infrastructuur (riolering, wegen, gas) vaak slecht voorzien is. We kiezen er expliciet voor om deze percelen niet in de reguliere business case op te nemen. Indien we dit doen zou dit leiden tot veel te hoge gemiddelde kosten. Omdat de eerste business case veruit de grootste impact heeft, presenteren we deze als eerste en in wat meer detail dan de andere cases. Voor alle financiële doorrekeningen geldt dat we gebruik maken van gemiddelden. Dit betekent niet dat de kosten in alle gevallen deze waarden hebben. Het betekent dat ze in sommige cases duurder zijn en in sommige goedkoper. Grofweg verwachten we twee effecten te zien: Afwijkende kosten door interactie-effecten. Een voorbeeld hiervan is het volgende: Indien het reguliere witte gebied ontsloten zal worden, dan is de realisatie van een aanpalend bedrijventerrein goedkoper omdat er meer infrastructuur beschikbaar is. Er bestaan dergelijke relaties tussen alle soorten business cases. Afwijkende kosten door geografische aspecten. Door variaties in de ligging van huizen, de aanwezigheid water en het type grond kunnen de kosten enigszins uiteen lopen. 4.3 De business case in het reguliere witte gebied In deze business case gaan we ervan uit dat alle percelen in het reguliere witte gebied een glasvezelaansluiting krijgen. Voor dit bedrag kan 90% van het totale witte gebied worden ontsloten via een glasvezelaansluiting; de resterende 10% valt onder de geïsoleerde percelen. 13 Uitgaven De kosten voor het realiseren van deze aansluitingen bedragen per aansluiting (Stratix, 2013). Hierbij wordt het volgende gerealiseerd: Een passieve glasvezel infrastructuur waarbij alle percelen worden aangesloten. Deze infrastructuur is inclusief technische ruimtes zoals PoPs. Omdat we weten dat er op veel plekken backhaulverbindingen aanwezig zijn, is de realisatie hiervan niet meegenomen. Concreet betekent dit dat er een netwerk komt waarop dienstenaanbieders relatief laagdrempelig hun diensten kunnen leveren. Net als nu bij DSL het geval is, hoeven zij slechts een backhaulverbinding te hebben, apparatuur in de technische ruimtes te plaatsen en een modem bij de klant te plaatsen. Opbrengsten De opbrengsten van deze en elke willekeurige andere- aansluiting hangen vooral af van de betalingsbereidheid van de eindgebruiker. In de telecommarkt is het gebruikelijk dat huishoudens en kleine bedrijven één bedrag betalen aan een dienstenaanbieder: Typisch betalen consumenten circa 50 per maand voor internet, bellen en televisie. Hiermee 13 Voor bedrijventerreinen is een afzonderlijk case gemaakt en er wordt geen verder onderscheid gemaakt in deze casus. 30 Dialogic NEXT STEP

31 betalen ze zowel voor de aansluiting als de diensten. De maandelijkse afdracht voor de aansluiting rechtvaardigt voor netwerkaanbieders een eenmalige investering van grofweg Uit gesprekken met deze partijen blijkt echter wel dat er een flinke variatie is; er worden bedragen van 850 tot genoemd. Financieringsgat Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat de uitgaven en opbrengsten niet in evenwicht zijn: er bestaat een financieringsgat van circa Uiteraard is dit gat in de business case exact de reden dat deze aansluitingen niet gerealiseerd zijn. De business case voor het ontsluiten van een gebied wordt overigens op een andere manier negatief beïnvloed: Niet alle potentiële afnemers zullen de verbinding ook daadwerkelijk gebruiken. Zij genereren dus geen inkomsten, terwijl er wel uitgaven tegenover staan. De daadwerkelijke penetratie van het gebruik is dus een belangrijk aspect in de business case. 4.4 De business case voor bedrijven op bedrijventerreinen Voor deze business case gaan we er vanuit dat er in Fryslân 4000 witte bedrijven op bedrijventerreinen zijn. Uitgaven De gemiddelde kosten voor het realiseren van deze aansluitingen bedragen per aansluiting. 14 De reden dat deze kosten hoger liggen dan bij huishoudens, is vooral omdat bedrijven een veel grotere oppervlakte kennen dan een huishouden. Hierdoor zijn er minder bedrijven per vierkante kilometer en moet er relatief veel netwerk per perceel worden gerealiseerd. Opbrengsten Bedrijven op bedrijventerreinen betalen vaak één bedrag voor zowel de diensten als de aansluiting, maar ook modellen waarin de kosten voor de aansluiting separaat in rekening worden gebracht komen in de praktijk voor. Desondanks zijn er weinig verschillen met consumenten en zal de bijdrage van de netwerkaanbieder rond de liggen. Financieringsgat Ook in deze business case bestaat een aanzienlijk gat, namelijk van Uit ervaringen met de realisatie op bedrijventerreinen zien we een relatief beperkte penetratie van 20 tot 30%. Het is evident dat dit de businesscase niet gunstiger maakt. 4.5 De business case voor geïsoleerde gebieden De business case voor geïsoleerde gebieden wijkt sterk af van de twee bovenstaande cases. Uit analyses komt naar voren dat de gemiddelde kosten voor het ontsluiten van deze percelen met vaste infrastructuur liggen tussen de en (Stratix, 2013). Waarschijnlijk zijn er in Fryslân zelfs enkele percelen te vinden die aansluitkosten kennen die een veelvoud hiervan bedragen. Dit is exact de reden dat deze percelen niet in de business case van de reguliere witte gebieden worden meegenomen: het zou de gemiddelde aansluitkosten in dit gebied zo hoog maken dat de totale business case niet meer rond komt. 14 Dit bedrag is gebaseerd op marktervaringen van het projectteam. Dialogic NEXT STEP 31

32 Om die reden kiezen we in dit geval voor een andere technische invulling voor de 1% percelen die het duurste zijn, namelijk draadloze oplossingen. Deze oplossingen zijn op verschillende dimensies kwalitatief minder dan NGA. Draadloze technologieën zijn veelal trager, minder energiezuinig en gevoeliger voor weersinvloeden en storingen dan vaste verbindingen. Daarentegen kunnen draadloze verbindingen een redelijk kostenefficiënt alternatief zijn voor vaste aansluitnetwerken. Bovendien zijn draadloze verbindingen relatief snel bij de eindgebruiker te realiseren. Er zijn verschillende draadloze technologieen die een dergelijk alternatief kunnen bieden. Deze werken we hieronder kort uit. Uitgaven Straalverbindingen bieden een line-of-sight draadloze verbinding tussen een perceel en een PoP. Concreet betekent dit bijvoorbeeld dat een kerktoren op glasvezel wordt aangesloten en een zender krijgt. Door deze zender te richten op een andere zender op een perceel wordt een verbinding gerealiseerd. Straalverbindingen zijn een goede optie indien een afstand van maximaal enkele kilometers moet worden overbrugd en een hoogwaardige verbinding nodig is (Stratix, 2013). Openheid bij deze verbinding is een lastig punt (Stratix, 2013). LTE(4G) wordt op dit moment door marktpartijen in Nederland uitgerold om de mobiele markt te bedienen. Het zal echter een flinke tijd duren voordat dit op het Friese platteland een acceptabele kwaliteit levert als dit al ooit gebeurt. Er zijn echter ook partijen die LTE specifiek uitrollen voor huishoudens in het buitengebied. Op deze manier krijgen gebruikers een verbinding met een zeer acceptabele snelheid. LTE is vooral interessant voor een groep van circa vijftig geïsoleerde afnemers die in een straal van enkele kilometers bij elkaar in de buurt liggen (Stratix, 2013). Echter, wederom is openheid bij deze verbinding een heikel punt (Stratix, 2013). Satelliet biedt in vergelijking met de bovenstaande opties een verbinding die kwalitatief minder is. 15 Vooral de latency (looptijd) en de upload kennen hun beperkingen. Het kent echter ook zeer duidelijk voordelen: Het is relatief goedkoop en het kan op elke plek worden ingezet. Bovendien is er geen minimale schaal nodig wil het efficiënt aangeboden kunnen worden. Wij gaan er vanuit dat er voor de geïsoleerde gebieden voor gemiddeld 3000 een aansluiting gerealiseerd kan worden. Tussen de verschillende technologieën zijn echter aanzienlijke verschillen in kosten en in prestatie (Stratix, 2013). Dit betekent dat er voor het geïsoleerde gebied gebruik zal worden gemaakt van een scala aan opties. Dit komt ook goed overeen met de verschillen in eigenschappen tussen de technologieën. Afhankelijk van de ligging kunnen sommige afnemers een optie verkrijgen die duurder is, maar meer functionaliteit heeft. Andere afnemers krijgen echter een verbinding die goedkoper is, maar ook minder functionaliteit biedt. Uiteindelijk zullen het technische en economische redenen zijn die bepalen welke afnemer welke aansluiting in deze geïsoleerde gebieden krijgt. Opbrengsten De technologieën die voor geïsoleerde percelen worden ingezet kennen zowel kortere terugverdientijden als kortere afschrijvings- en vervangingstermijnen (Stratix, 2013). Toch liggen de opbrengsten hier ook in de ordegrootte van per huishouden. Dit zijn eenmalige investeringen die een aanbieder van deze technologieën wil doen mits er uiteraard een abonnement van enkele jaren tegenover staat. 15 Er zijn met satellietcommunicatie wel veel betere verbindingen mogelijk, maar deze zijn te duur voor consumenten. 32 Dialogic NEXT STEP

33 Financieringsgat Het financieringsgat in de geïsoleerde gebieden bedraagt gemiddeld circa Ook hier is de uiteindelijke penetratie van grote invloed op de businesscase. 4.6 Potentiële kostenbesparingen in de business case Alternatieve graafwerkzaamheden In de kostenberekeningen die we hierboven hanteerden zijn we ervan uitgegaan dat de vaste netwerken gerealiseerd worden door een aannemer die gebruik maakt van reguliere graafmethoden. Er is echter een aantal methodes dat wellicht ingezet kan worden en zouden kunnen leiden tot kostenbesparingen. Vanwege deze onzekerheid hebben we er bewust voor gekozen om deze besparingsopties niet mee te nemen in de business case. Zo voorkomen we dat we ons rijk rekenen. Aanleg via riolering Het Nederlandse bedrijf Jelcer legt glasvezelnetwerken aan via het drukriool. Middels een speciale kabel die bestand is tegen de condities in het riool kan zo netwerkinfrastructuur gerealiseerd worden. Door dit slim te combineren met reguliere realisatie kan in sommige gevallen efficiënter een netwerk worden gerealiseerd (Stratix, 2013). Deze aanbieder schat in dat er sprake kan zijn van een kostendaling van 30 tot 65% (Stratix, 2013). Afnemers die zelf graafwerkzaamheden uitvoeren Hoewel het in stedelijke gebieden ondenkbaar is dat bewoners zelf sleuven in de grond maken voor de aanleg van netwerken, is dit in het buitengebied in een aantal gevallen een prima optie. Dit komt doordat veel afnemers een groot perceel hebben en hun bebouwing niet direct aan de weg ligt. Hierdoor moet er een flink stuk op eigen grond worden gegraven om de aansluiting te realiseren. Maar het komt zeker ook doordat veel afnemers hun hand niet omdraaien om een sleuf in de grond te maken. Het gaat vaak om agrarische bedrijven met zwaar materieel en relevante kennis en vaardigheden. In welke mate er interesse is vanuit afnemers om dit zelf graven daadwerkelijk uit te (laten) voeren is middels een enquête bepaald. Hieruit komt naar voren dat meer dan driekwart van de potentiële residentiële hier interesse in heeft (Dialogic, 2013). Ook uit de enquête onder leden van LTO Noord bleek dat er interesse voor zelf graven was: 67% van de boeren gaf aan hierin geïnteresseerd te zijn. Ter illustratie kijken we naar een stuk van de Vegelinsweg in Joure. Ook hier zal er nog een NGA-infrastructuur moeten worden aangelegd door de weg om alle boerderijen te ontsluiten. Dit hebben we met de rode lijn aangegeven. Maar het is goed voor te stellen dat de agrariërs zelf het graafwerk op het eigen terrein uitvoeren. Dit is in het blauw aangegeven. Deze bijdrage in natura kan zorgen voor een daling van de totale aanlegkosten. Aan de andere kant zal het ook leiden tot een hogere organisatorische complexiteit. Dialogic NEXT STEP 33

34 Figuur 3. Voorbeeld van een locatie waar het door de afnemer realiseren van graafwerk interessant kan zijn. (Bron afbeelding: Google Maps) 34 Dialogic NEXT STEP

35 Figuur 4. Streetview van de Vegelinsweg in Joure. Een typisch voorbeeld van het Friese buitengebied. (Bron afbeelding: Google Maps) Optimalisatie van graafwerkzaamheden Bij het realiseren van een vast telecommunicatienetwerk zijn de graafkosten vaak de grootste kostenpost. Door graafwerk te combineren kunnen er dus aanzienlijke kostenvoordelen gehaald worden. We zien drie modellen waarin aanzienlijke synergievoordelen te halen zijn: a. Een derde partij die een NGA-netwerk wil realiseren, legt mee bij door de provincie gesteunde uitrol. Deze situatie doet zich typisch voor als de provinciale uitrol eerder plaatsvindt dan de derde partij nodig acht. b. Door de provincie gesteunde NGA-uitrol haakt aan bij een derde partij die een telecomnetwerk wil realiseren. Dit kan zich voordoen als een derde partij aan de slag gaat in het witte gebied voordat een provincie gerelateerd project concreet met de uitrol bezig is. c. De uitrol van NGA haakt aan bij niet-telecom-gerelateerde graafwerkzaamheden. Concreet zijn de werkzaamheden aan de Centrale As en N381 voorbeelden van projecten waar deze optie aan de orde is. We hebben verschillende soorten partijen geïdentificeerd waarmee graafcoördinatie mogelijk is. Utiliteitssector Zowel TenneT als Alliander zijn voornemens om de komende jaren elektrotechnische installaties in Fryslân via glasvezel te ontsluiten. Zij huren bestaande glasvezellijnen, en leggen nieuwe infrastructuur aan waar deze niet aanwezig is. Hierbij gaat het om tientallen kilometers nieuwe netwerken. Afhankelijk van de timing van de provinciale projecten en hun planning kan zowel model (a) als (b) van toepassing zijn. Gezien hun planning lijkt vooral model (b) relevant te zijn en kunnen provinciale projecten met TenneT of Alliander meeleggen. Ook model C kan in een aantal gevallen relevant zijn. Op een aantal plekken in Fryslân zijn zowel TenneT als Alliander voornemens om nieuwe glasvezelnetwerken te realiseren. Dialogic NEXT STEP 35

36 Hierbij zijn duidelijk raakvlakken met de realisatie van zowel de Centrale As als de N381. De telecommunicatielijnen en de verkeerswegen hebben in verschillende gevallen ongeveer dezelfde ligging. De uitdagingen om samen te werken liggen vooral op het gebied van timing en planning. Op zeer korte termijn worden er gesprekken gevoerd om dit verder uit te werken. Met enkele andere partijen in de utiliteitssector (gas, water) is uit gesprekken gebleken dat er geen of minder synergie is. Bruggen en sluizen De provincie heeft al enkele jaren een provinciaal plan voor het op afstand bedienen van bruggen en sluizen. Dit heeft als doel om enerzijds de dienstverlening ten behoeve van de scheepvaart en watersport te verbeteren, en anderzijds kostenbesparingen op de huidige wijze van bedienen te realiseren. Door middel van de aanleg van glasvezel kan deze bediening op afstand gerealiseerd worden. Een belangrijk aspect voor de provincie is wel dat de businesscase positief dient te zijn. Concreet wordt er vanaf 2014 een start gemaakt met de geografisch geclusterde uitrol van glasvezel ten behoeve van het bedienen van bruggen en sluizen. In de eerste fase zal een deel van de bruggen over het Van Harinxmakanaal, in Tjerkwerd en in de Zuidwesthoek worden aangesloten. De projecten in de volgende fasen zijn nog onbepaald. Het is noodzakelijk om bij de uitvoering van het investeringsplan nader te verkennen of de uitrol van deze glasvezelverbindingen ook kunnen bijdragen aan de ontsluiting van de afgelegen percelen. Mobiliteitssector in Fryslân De mobiliteitssector speelt een dubbelrol in dit hoofdstuk. Aan de ene kant is zij verantwoordelijk voor niet-telecom-gerelateerde graafwerkzaamheden, aan de andere kant kan zij ook een gebruiker van een NGA-netwerk zijn. Talloze verkeerstechnische systemen kunnen hier namelijk van profiteren. Door als launching customer op te treden kan zij de business case voor andere afnemers aanzienlijk verbeteren. Zo kan bijvoorbeeld de Centrale As zich beter voorbereiden op in de toekomst wenselijke toepassingen, zoals camerabewaking bij carpool-plaatsen en nieuwe verkeersgeleidingssystemen. Op zeer korte termijn worden er ook gesprekken gevoerd met TenneT en Alliander om dit verder uit te werken. Gemeentelijke infrastructurele werken Ook gemeentes hebben regelmatig infrastructurele projecten op de planning staan, en graafcoördinatie zou mogelijk interessant kunnen zijn. De vraag naar een overzicht en planning van gemeentelijke werken voor de komende jaren én mogelijk relevante kapitaalgoederen van de gemeente leverde een bijzonder wisselend resultaat op. Duidelijk is dat de bevraagde gemeenten deze informatie niet direct voorhanden hebben. Momenteel constateren wij daarom dat er niet provinciebreed een lijst van relevante (infrastructurele) gemeentelijke werken kan worden samengesteld op basis waarvan een planning voor het slim meeleggen van mantelbuizen kan worden opgesteld. Het is aan te bevelen om de gemeentelijke infrastructurele werken beter te kunnen laten aansluiten op de NGAplannen, bijvoorbeeld door het bieden van een heldere handreiking ten aanzien van slim meeleggen en/of het inrichten van een centraal meldpunt voor gemeenten zodra grondwerk wordt gepland. 36 Dialogic NEXT STEP

37 4.7 Additionele procesmatige inspanningen met impact op de business case In de voorgaande paragrafen keken we naar de business case vanuit een (civiel)technisch oogpunt. Omdat de civieltechnische kosten een zeer grote impact hebben op de business case is dit een logische aanpak. Maar toch is dit niet het hele verhaal: Om te komen tot een succesvolle uitrol moet nog een aantal andere activiteiten worden ontplooid. Ongeacht of het nu gaat om bedrijventerreinen, geïsoleerde afnemers of het reguliere witte gebied. Daarom gaan we in deze paragraaf nader in op twee inspanningen die bij uitrol moeten plaatsvinden: Vraagbundeling en de operationele invulling Vraagbundeling In de voorgaande paragrafen werd duidelijk welke parameters de kosten voor het realiseren van een passief netwerk bepalen. Hoewel dit voor buitenstaanders wellicht opmerkelijk is, heeft het aantal afnemers een zeer beperkte invloed op de kosten. (Vergelijk de aanleg van wegen in een nieuwbouwwijk. Ook hier hangen de kosten zeer beperkt af van het aantal auto s of fietsen in de wijk, maar hangt het vooral af van de ligging van de huizen.) Als we echter kijken naar de opbrengsten van het netwerk dan zien we een lineaire relatie met het aantal afnemers: Twee maal zo veel afnemers, zorgt voor dubbele opbrengsten. Het is dan ook noodzakelijk om de vraag zo veel mogelijk te activeren. Het principe van vraagbundeling komt er op neer dat voor de realisatie daadwerkelijk begint, zo veel mogelijk potentiële afnemers een voorcontact hebben gesloten. Wordt het netwerk niet gerealiseerd omdat de vraag tegenvalt dan zitten zij veelal nergens aan vast. Komt het netwerk er wel dan zijn er twee opties (a) of zij zijn eraan gebonden het af te nemen of (b) zij krijgen een contract voorgelegd. Welke optie wordt gekozen is aan de aanbieder. Op deze manier krijgt de aanbieder zekerheid dat hij een netwerk realiseert dat een positieve business case heeft. Om een meer succesvolle vraagbundeling uit te voeren zijn flinke inspanningen nodig. Naast kennis van het proces en allerlei promotiematerialen (folders, websites, et cetera) is het nodig om afnemers te benaderen. In veel gevallen zal dit een directe persoonlijke benadering zijn. Tegenwoordig zijn er veel coöperaties van bewoners (of bedrijven) die samen de vraagbundeling doen in hun gebied Kennisontwikkeling De realisatie van een passief netwerk is geen sinecure. Er moet een groot aantal keuzes gemaakt worden over het te gebruiken materiaal, de netwerktopologie, de ligging van PoP s, et cetera. Daarnaast moet er zaken worden gedaan met aannemers, gemeenten (in het kader van ondergrondse werkzaamheden) en dienstenaanbieders. Dit alles vergt een behoorlijke kennis van de markt. Een aantal partijen heeft deze kennis, zoals de bestaande netwerkaanbieders. Toch zullen er ook partijen zijn (vooral nieuwe coöperaties) die deze kennis niet of in mindere mate hebben. In de markt zien we dan ook intermediairs zoals iipen en Fryslan Ring die een meer faciliterende rol spelen. Duidelijk is dat wanneer we de ontwikkeling van lokale initiatieven en nieuwe coöperaties goed willen faciliteren, er een kennisloket nodig is. Hier kunnen initiatiefnemers relevante kennis en ervaring halen. Om die reden wordt ook een nader in te richten Breedbandloket in het onderliggende investeringsplan voorzien. Dialogic NEXT STEP 37

38 38 Dialogic NEXT STEP

39 5 De financiering van NGA in het wit gebied in Fryslân Er zijn verschillende manieren om financiële ondersteuning te bieden voor de aanleg van NGA in het witte gebied in Fryslân: garanties of borgstellingen, (achtergestelde) leningen, een participatie, eenmalige subsidies aan NGA-afnemers, of eenmalige subsidies aan NGAaanbieders of intermediairs. Te verwachten valt dat een combinatie van deze instrumenten zal leiden tot de meest effectieve oplossing. De kansen met betrekking tot de inzet van Europese middelen zijn beperkt. Wij concluderen dat de omvang van de investering in NGA in het reguliere witte gebied circa 81 miljoen zal bedragen. Aangezien marktpartijen ongeveer 25 miljoen zullen bijdragen, moet er nog een bedrag van 56 miljoen van banken, afnemers en de provincie worden betrokken. Voor het geïsoleerde witte gebied bestaat een financieringstekort van circa 6,6 miljoen en voor bedrijventerreinen bedraagt het financieringstekort 12 miljoen. Uit een bewonersenquête onder huishoudens in het witte gebied is gebleken dat bewoners bereid zijn een deel van de kosten van een aansluiting te dragen. Ook op bedrijventerreinen zijn afnemers bereid bij te dragen. Door banken te betrekken en de juiste financieringsinstrumenten te gebruiken, concluderen wij dat het financieringsgat gedicht kan worden. 5.1 Inleiding Aansluitend op de NGA-ambitie van de Provincie (hoofdstuk 3) en de toelichting op de generieke businesscase uit de voorgaande hoofdstukken, valt per aansluiting een financieringstekort af te leiden. In dit hoofdstuk bespreken we allereerst een aantal financieringsinstrumenten dat de provincie tot haar beschikking heeft ( 5.2). Daarna bespreken we de financieringsrol die provincie zou kunnen vervullen met bijbehorende beleidsafwegingen ( 5.3) en kijken we naar de middelen die mogelijk vanuit de EU beschikbaar komen ( 5.4). Tenslotte maken we in de paragrafen 5.5, 5.6 en 5.7 een eerste inschatting van de financieringsbehoefte die er speelt voor respectievelijk de reguliere witte gebieden, de bedrijventerreinen en de geïsoleerde gebieden. 5.2 Financieringsinstrumenten van de provincie voor realisatie NGA Voor het dichten van het financieringsgat kan de provincie verschillende financieringsinstrumenten inzetten. Deze instrumenten kunnen sterk verschillen in de mate van het revolverende karakter, het kapitaalbeslag en de kosten. In de provinciale nota Financieringsinstrumenten (Provincie Fryslân, 2013) wordt een overzicht gegeven van verschillende financieringsmiddelen die de provincie kan inzetten. Ten aanzien van de beoogde NGA realisatie in wit gebied komen de volgende opties in beeld: 1. Met garanties of borgstellingen kan de Provincie de leningscondities verbeteren of de WACC van de doelonderneming verlagen bij het aantrekken van een commerciële lening via een bank. Voor verstrekking van een garantie dient de provincie een reservering te maken en een vergoeding (premie) te ontvangen. Het verbeteren van de leningscondities wordt dan gezien als steunelement. Dialogic NEXT STEP 39

40 2. Met (achtergestelde) leningen kan de Provincie middelen verstrekken in de vorm van een risicodragende lening tegen gunstiger condities dan commerciële kredietverstrekkers aan bijvoorbeeld een coöperatieve vereniging. Bij betalingsproblemen is de provincielening achtergesteld ten opzichte van de commerciële lening, waardoor het risico van de bank wordt gereduceerd. Eventueel kan de provincie een lening voorzien van claw-back clausules om bij eventuele toekomstige rendementen mee te kunnen delen, of de mogelijkheid om een lening in de toekomst (deels) te converteren naar eigendom (converteerbare lening), bijvoorbeeld bij voortijdige onverhoopte verkoop van het netwerk. 3. Via participatie kan de Provincie deelnemen in een op te zetten netwerkbedrijf om zo de realisatie van NGA-aansluitingen in het witte gebied te realiseren, bijvoorbeeld wanneer er onvoldoende animo van uit de markt of vanuit burgerinitiatieven bestaat. Tijdelijke participatie kan eventueel ook overwogen worden wanneer zich onverwachte kansen voordoen voor het meeleggen met andere (publieke) infrastructuren en marktpartijen daar (vooralsnog) geen gebruik van maken. Toch ligt participatie eerder voor de hand wanneer er zicht is op concreet rendement (renderende business case) en een relatief snelle rendabele exit wordt voorzien. Dit geldt in feite niet voor NGA in wit gebied. Ook geeft de Nota Financieringsinstrumenten aan dat participaties meer bedoeld zijn in situaties waarbij de Provincie om maatschappelijke redenen een blijvende betrokkenheid bij de doelonderneming nodig acht. Ook daarvan is bij NGA niet echt sprake. 4. Met een eenmalige subsidie aan NGA afnemers kan de provincie eindgebruikers aanmoedigen om een eenmalige eigen bijdrage te leveren of een extra maandbedrag te betalen, bovenop de abonnementskosten voor de triple-play diensten, om de penetratie van afgenomen aansluitingen in het witte gebied te verhogen en zo de businesscase te versterken. Subsidie aan bewoners wordt niet aangemerkt als staatssteun. 5. Met eenmalige subsidie aan NGA aanbieders of intermediairs onder de deminimis grens kan de provincie op een laagdrempelige manier aanbieders van NGA-netwerken steunen bij de uitrol. Gezien de hoogte van deze grens is echter slechts beperkte steun mogelijk. Deze beperkte steun zou bijvoorbeeld ingezet kunnen worden voor lopende en kansrijke initiatieven in het witte gebied, die anders vertraging zouden oplopen tot aan het beschikbaar komen van bijvoorbeeld een fonds. 5.3 Analyse mogelijke financieringsrollen van de provincie Er gaat een aantal afwegingen vooraf aan de keuze voor een specifieke financieringsrol die de provincie voor zichzelf ziet weggelegd. De belangrijkste afweging ligt in de mate waarin de provincie haar middelen revolverend inzet versus de inzet van subsidie. Hoewel de inzet van subsidie een flinke impuls kan geven aan de markt, is het tevens de meest kostbare optie voor de provincie. Naast deze afweging kan er ook discussie zijn over de inzet van garanties, leningen en participaties. Al deze instrumenten maken het mogelijk dat er meer financiële middelen in de samenleving beschikbaar komen, maar ze hebben een andere uitwerking. Het uitgangspunt van de provincie is dat het financieel instrumentarium zo veel mogelijk moet aansluiten bij op de markt gangbare condities. Dit betekent dat verstrekking van klassieke subsidies (overdracht van middelen) zoveel mogelijk wordt beperkt, ten gunste van meer revolverende (terugvloeiende) middelen, conform de Nota Financieringsinstrumenten. Dat neemt niet weg dat de provincie het subsidie-instrument nog steeds (deels) 40 Dialogic NEXT STEP

41 kan inzetten, bijvoorbeeld in projecten van maatschappelijk belang met een onrendabele top. 16 Het is onze verwachting dat niet één, maar een combinatie van bovengenoemde instrumenten tot de meest effectieve oplossing kan leiden, waarbij de financiële steun zo klein mogelijk blijft en de markt maximaal wordt verleid om bij te dragen. De steunmaatregel dient uiteraard binnen het Europese staatssteunkader voor breedbandnetwerken (EC 2013/C 15/01) te passen en te worden genotificeerd in Brussel. Vervolgens is de vraag aan de orde of deze middelen per NGA-project (of tranche van projecten) beschikbaar worden gesteld, middels afzonderlijke GS/PS-besluiten of dat de middelen voor een langere periode worden ondergebracht in een financiële voorziening, bijvoorbeeld een fonds. De recente inrichting van het Doefonds en het Energiefonds FSFE zijn daarvan in Fryslân goede voorbeelden. Ook in andere provincies, zoals Noord-Brabant, Overijssel en Gelderland zijn fondsen momenteel in zwang, niet alleen voor innovatie, energie en duurzaamheid, maar ook voor breedband. Een belangrijk uitgangspunt bij de instelling van het Doefonds van de Provincie was dat elke financiering van een doelonderneming revolveert en (beperkt) rendeert en in potentie de mogelijkheid heeft om de financiering terug te betalen. 5.4 Analyse van de inzet van Europese middelen Er is een groot aantal Europese programma s en organisaties dat een raakvlak heeft met NGA. De uitrol van breedbandnetwerken is dan ook een onderwerp dat onder aanvoering van Neelie Kroes- hoog op de Europese agenda s staat. Tegelijkertijd moeten we in Nederland beseffen dat vanuit Europees perspectief de grootste slagen niet in Nederland te maken zijn. Het witte gebied in Nederland is bijzonder klein in vergelijking met landen als Polen, Roemenië en zelfs Italië en Spanje. Er is een verkennende analyse uitgevoerd van de middelen die er vanuit de EU beschikbaar zijn. Hierbij zijn drie instrumenten geïdentificeerd die hieronder nader worden uitgewerkt. Dit zijn drie grote instrumenten die op dit moment bestaan. Ondanks dat deze analyse met zorg is uitgevoerd, sluiten we niet uit dat er andere (kleinere) instrumenten die enige impact hebben. Voor alle Europese middelen geldt uiteraard dat het deelnemen aan de regeling (i) zorgt voor een lange doorlooptijd en (ii) onzekerheid kent of de middelen wel gehonoreerd worden. Connecting Europe Facility CEF In 2012 werd bekend dat de Europese Commissie voornemens was om 9,2 miljard te investeren in de uitrol van breedband in Europa. Hiermee zouden haar doelen, bijvoorbeeld in 2020 heeft 50% van de Europeanen breedband met meer dan 100 Mbps, 17 gerealiseerd kunnen worden. Begin 2013 werd echter duidelijk dat deze plannen geen doorgang zouden vinden in deze vorm. De faciliteit werd verkleind tot circa 1 miljard en kreeg een focus op diensten. Gezien deze veranderde focus lijkt dit instrument geen interessant optie te zijn voor de provincie Fryslân. Joint European Support For Sustainable Investment In City Areas JESSICA Het JESSICA fonds richt zich op duurzame ontwikkeling van stedelijke regio s. Telecommunicatie maakt hier deel van uit. Door de inzet van (achtergestelde) leningen, participaties, 16 Zie Provincie Fryslân, Nota Financieringsinstrumenten, 1 maart 2013, p Zie bijvoorbeeld: Dialogic NEXT STEP 41

42 garanties worden projecten mogelijk gemaakt. Echter als we kijken naar de JESSICA, dan lijkt vooral de focus op urbane regio s op gespannen voet te staan met de focus op NGA voor de witte gebieden. Dit zijn juist niet de witte gebieden. Bovendien is een van de eisen dat de (regionale) overheid aantoonbaar geen oplossing moet kunnen bieden. Dit lijkt hier wel het geval te zijn. EIB De EIB verstrekt onder meer leningen en garanties aan publieke en private partijen. Investeringen in ICT, en dus ook in NGA, kunnen door de EIB gesteund worden. De EIB neemt vaak een rol aan als kwaliteitskeurmerk. Op deze manier probeert ze voor een project zo veel mogelijk financiële middelen uit de markt te betrekken. In Nederland zien we bijvoorbeeld dat Reggefiber gebruik maakt van financiering van de EIB voor de uitrol van glasvezelnetwerken. 18 Het lijkt dus mogelijk te zijn om samen te werken met de EIB. Hierdoor kan het kapitaalbeslag van de provincie mogelijk beperkt worden. Europese Structuurfondsen en POP3 Tevens zijn wij nagegaan of er mogelijkheden zijn voor financiering vanuit de Europese Structuurfondsen en het POP3 (Plattelands Ontwikkelings Programma) voor de nieuwe programmaperiode tot In het kader van de Structuurfondsen hebben wij met name gekeken naar het nieuwe noordelijke programma dat in het kader van het EFRO (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) wordt ontwikkeld. Uit de analyse van deze twee programma s komt naar voren dat deze geen aanknopingspunten voor Europese cofinanciering van de uitrol van een NGA in witte gebieden bieden. 5.5 Omvang van de financieringsbehoefte voor het reguliere witte gebied In deze paragraaf gaan we nader in op de financieringsbehoefte voor het reguliere witte gebied. Hiermee krijgen we een goed beeld van de totale behoefte aan financiering en de modellen die hiervoor mogelijk zijn. De businesscase voor het reguliere witte gebied, zoals beschreven in de voorgaande hoofdstukken, toont aan dat gemiddeld genomen het financieringstekort bedraagt. Daarbij gaan we uit van aan totale gemiddelde kosten voor een aan te leggen passieve NGA-aansluiting in wit gebied. 19 Circa van de kosten valt rendabel uit de markt te halen. Bij een totaal van reguliere NGA-aansluitingen à bedraagt de totale investering circa 81 miljoen. Op basis van de huidige investeringsbereidheid van marktpartijen 21 blijft er circa 56 miljoen over waarvoor nadere financiering nodig is. De gewenste financiering van het financieringstekort naast de investering van 1000 door marktpartij kan komen van (een combinatie van) de volgende drie partijen: Eindgebruiker 18 Zie bijvoorbeeld 19 Indien niet een marktpartij het eigendom verwerft, maar bijvoorbeeld een netwerkcoöperatie, dan zal de laatste middels haar leden of een externe investeerder de extra 1000 per aansluiting voor haar rekening moeten nemen. 20 Er zijn percelen die geen NGA hebben. Hiervan liggen er 4000 op bedrijventerreinen en zijn er 3270 geïsoleerd. 21 De betalingsbereidheid is in een informele consultatieronde in de maand mei 2013 bij een zestal operators getoetst. 42 Dialogic NEXT STEP

43 Commerciële bank Provincie De onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de totale kosten van de investering, de partijen die kunnen bijdragen aan de investering en de instrumenten die er mogelijk zijn. Totale kosten ca. 81 miljoen Financieringsgat van ca. 56 miljoen Netwerkaanbieders Eenmalige bijdrage ca. 25 miljoen Eindgebruiker Eenmalige bijdrage Maandelijks bijdrage Commerciële bank Lening intermediair Lening eindgebruiker Provincie Lening Garantie Participatie Subsidie afnemer Subsidie aanbieder Figuur 5. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de instrumenten voor het reguliere witte gebied Dialogic NEXT STEP 43

44 Eindgebruiker Van de eindgebruiker kan een eenmalige eigen bijdrage worden verwacht. Uit onze enquête blijkt dat een groot deel van de afnemers bereid is bij te dragen aan het realiseren van het netwerk. Bijna 75% van de potentiële afnemers kiest voor één van de financieringsconstructies die wij suggereerden. Figuur 6 toont welke financieringsconstructie zij het meest interessant vinden. 40% Welke constructie heeft uw voorkeur om de gebruikersbijdrage a 2000 euro te voldoen? (n=74) 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Eenmalig 100 euro en 21 euro per maand voor een looptijd van 10 jaar Eenmalig 250 euro en 20 euro per maand voor een looptijd van 10 jaar Eenmalig 500 euro en 17 euro per maand voor een looptijd van 10 jaar Eenmalig 1000 euro en 13 euro per maand voor een looptijd van 10 jaar Eenmalig 2000 euro en geen extra maandelijkse kosten Ik heb geen interesse in een aansluiting voor een dergelijk bedrag Figuur 6. Uitkomst van vraag aan bewoners van het witte gebied in Fryslân (Dialogic, 2013) De data geeft aan dat een flinke groep (35%) niet zit te wachten op leningen en een bedrag van circa direct wil voldoen. Toch is er ook een aanzienlijke groep (bijna 40%) die wel voor een combinatie van een lening en een eenmalig bedrag gaat. Bank Op basis van huidige ervaringen met financiering van pilotprojecten in het buitengebied in Nederland, is de verwachting dat commerciële banken ongeveer de helft van de leningen voor hun rekening kunnen nemen. Zij zien dan graag dat de provincie het andere deel van de leningen op zich neemt. Vanuit het perspectief van de bank zijn de leningen van de provincie achtergesteld ten opzichte van hun leningen. Een ander model dat mogelijk is, is dat de bank een groter deel van de lening op zich neemt en dat de provincie een garantie afgeeft. Banken kunnen afhankelijk van het model- zowel een lening aan eindgebruikers als aan een tussenliggende organisatie verstrekken. Provincie 22 Op het moment dat de enquête uitgezet is, gingen wij uit van een financieringstekort van in plaats van de in dit investeringsplan gehanteerde Dialogic NEXT STEP

45 Als het gaat om het reguliere witte gebied dan lijken alle instrumenten waarover de provincie beschikt om de financiering te realiseren (zie 5.2) inzetbaar. Hierbij gaat de voorkeur uit naar een combinatie van een lening en een relatief lage aansluitpremie. 5.6 Omvang van de financieringsbehoefte voor de bedrijventerreinen In deze paragraaf gaan we in op de financieringsbehoefte van bedrijven op bedrijventerreinen die geen NGA ter beschikking hebben. Uit onze analyse kwam naar voren dat de kosten voor realisatie hier bedragen en het gaat om een kleine 4000 bedrijven. De totale investering is dus circa 16 miljoen. In vergelijking met de residentiële markt zien we dat netwerkaanbieders ook hier bereid zijn om te investeren. De onderstaande afbeelding geeft een overzicht van de financieringsbehoefte en de instrumenten. Totale kosten ca. 16 miljoen Financieringsgat van ca. 12 miljoen Netwerkaanbieders Eenmalige bijdrage ca. 4 miljoen Eindgebruiker Eenmalige bijdrage Maandelijks bijdrage Commerciële bank Lening intermediair Lening eindgebruiker Provincie Lening Garantie Participatie Subsidie afnemer Subsidie aanbieder Figuur 7. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de instrumenten voor de bedrijven op bedrijventerreinen die geen NGA hebben Eindgebruiker Als we kijken naar de eindgebruikers op de bedrijventerreinen dan is duidelijk dat zij in vergelijking met residentiële afnemers- veel meer bereid zijn om een hoog eenmalig bedrag op zich te nemen. 23 Bedragen van 500 tot zijn geen uitzonding op deze terreinen. Bank Als het gaat om bancaire financiering dan ligt een additionele separate lening van een bank niet voor de hand. Ten eerste hebben bedrijven in vergelijking met huishoudens een kortere levensduur. Ten tweede is de kans dat bedrijven zich verplaatsen groter. Ten derde hebben veel bedrijven vaak al vreemd vermogen in hun organisatie zitten. Dit maakt het niet logisch om als bank direct met een eindgebruiker een nieuwe klantrelatie aan te gaan. Het hoge risico voor de bank en de hoge transactiekosten zorgen voor een (te) hoge rente. Een alternatief is een lening aan een intermediaire partij: Hetzij een netwerkaanbieder, hetzij een financieringscoöperatie. Provincie Als het gaat om de bedrijventerreinen dan lijken alle instrumenten waarover de provincie beschikt inzetbaar om financiering te realiseren (zie 5.2). 23 Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân Dialogic NEXT STEP 45

46 5.7 Omvang van de financieringsbehoefte voor de geïsoleerde gebieden Als laatste gaan we in op de financieringsbehoefte voor de percelen in de geïsoleerde gebieden. Eerder in dit stuk werd duidelijk dat het hier gaat om een kleine 3300 percelen. De kosten voor het realiseren van een draadloze verbinding liggen in de ordegrootte van Hieronder maken we duidelijk hoe deze investering van circa tien miljoen kan worden gerealiseerd. Totale kosten ca. 9,8 miljoen Financieringsgat van ca. 6,6 miljoen Netwerkaanbieders Eenmalige bijdrage ca. 3,2 miljoen Eindgebruiker Eenmalige bijdrage Maandelijks bijdrage Commerciële bank Lening intermediair Lening eindgebruiker Provincie Lening Garantie Participatie Subsidie afnemer Subsidie aanbieder Figuur 8. Overzicht van de totale kosten, het financieringsgat en de instrumenten voor de geïsoleerde percelen Eindgebruiker De (veelal) huishoudens die in deze groep vallen verschillen niet van de huishoudens in de reguliere witte gebieden. Bank Bij de geïsoleerde gebieden zal het veelal gaan om veel kleine projecten. Daarnaast is hier sprake van een scala aan technologische invullingen en bijbehorende onzekerheden. Dit leidt ertoe dat een lening vanuit een bank kostbaar zal zijn. Deze optie lijkt daarom niet aantrekkelijk. Provincie Als het gaat om het geïsoleerde witte gebied dan zijn leningen en directe subsidie interessant. Gezien de schaal van deze initiatieven en de aanwezigheid van verschillende marktpartijen lijkt een participatie niet voor de hand te liggen. Omdat bancaire financiering in dit geval ontbreekt, is een garantie niet relevant. 46 Dialogic NEXT STEP

47 6 Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân Het masterplan NGA voor witte gebieden in Fryslân kent een duale strategie: Eén lijn richt zich op het bieden van financiële ondersteuning ten behoeve van de aanleg van NGA in wit gebied. Een andere lijn, het Breedbandloket, richt zich op het optimaliseren van de processen die bij de uitrol van NGA spelen. Binnen de financiële ondersteuning onderscheiden wij drie lijnen: Een Breedbandfonds voor het verstrekken van leningen (en eventueel garanties en participaties), eenmalige subsidies aan afnemers en het financieel ondersteunen van start-up projecten. Het Breedbandloket Fryslân kent vijf taken: Procesondersteuning (bijvoorbeeld voor vraagbundeling en het opzetten van coöperaties), Kennisontwikkeling en deling (bijvoorbeeld op het gebied van techniek en markt), Strategische afstemming met externe partijen, civieltechnische optimalisatie en het vergroten van de social return (bijvoorbeeld zo veel mogelijk werkzaamheden daadwerkelijk door inwoners van Fryslân laten uitvoeren). We werken drie scenario s uit voor de financiële component van het masterplan. Een scenario dat uitsluitend uitgaat van leningen, een scenario dat uitgaat van leningen en een beperkte subsidie voor afnemers (eenmalig 100) en een scenario gebaseerd op uitsluitend subsidies voor afnemers. 6.1 Inleiding De voorgaande hoofdstukken presenteerden de huidige situatie, de ambitie, de (vooral) financiële problematiek en de (financiële) instrumenten. In dit hoofdstuk presenteren we ons masterplan. Door een optimale inzet van de juiste instrumenten kan de provincie haar ambitie verwezenlijken. In 6.2 presenteren we daarom onze duale strategie en in 6.3 gaan we hier dieper op in. Paragraaf 6.4 matcht de ambitie van de provincie met het masterplan. We toetsen dus of het plan daadwerkelijk aan de eisen voldoet. We sluiten af ( 6.5) met een drietal scenario s. Deze scenario s draaien om de concrete invulling van het primaire financieringsinstrument en variëren in de combinatie van leningen en aansluitpremies. 6.2 Een duale strategie: Financiële en procesmatige ondersteuning Om te komen tot een succesvolle uitrol van NGA in de witte gebieden in Fryslân stellen we een duale strategie voor. Enerzijds is het noodzakelijk om financiële ondersteuning te bieden om de business case rond te krijgen. Zonder deze middelen komt de uitrol simpelweg niet tot stand. Anderzijds is het goed om ook procesmatige ondersteuning te bieden. Dit willen we onderbrengen in het regionaal breedbandloket. Deze ondersteuning zorgt ervoor dat de financiële middelen van de provincie zo efficiënt mogelijk worden ingezet. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het grijze gebied (F4-gemeenten) en een nationaal breedbandloket dat momenteel in voorbereiding is. Immers, ook vanuit de F4-gemeenten is behoefte aan dergelijke ondersteuningen ook de andere provincies zijn met soortgelijke trajecten bezig. Via het breedbandloket kunnen zowel lokale initiatieven als initiatieven van bestaande marktpartijen en eventueel nieuwe (toetredende) marktpartijen goed bottom-up worden gefaciliteerd. Op deze manier vindt de provincie de balans tussen optimale gebruikersbetrokkenheid enerzijds, en schaalbaarheid en marktefficiëntie anderzijds. Dialogic NEXT STEP 47

48 Geïsoleerde afnemers Bedrijventerreinen Reguliere afnemers Breedbandfonds: Leningen, garanties, participaties Eenmalige subsidies aan eindgebruikers Start-up projecten Beperkte financiering Kennis (-deling) Vraagbundeling Strategische Civieltechnisch afstemming Activiteiten overleg F4 Social return Activiteiten F4 & Nationaal breedbandloket Figuur 9. Een schematisch overzicht van de duale NGA strategie 6.3 Invulling van de duale strategie op hoofdlijnen Het NGA-investeringsplan Fryslân levert de komende tien jaar een belangrijke bijdrage aan de realisatie van een hoogwaardig, open en toekomstvast NGA-netwerk door het medefinancieren van zowel marktgedreven als bottom-up geïnitieerde en lokaal gedragen NGAprojecten. Het Investeringsplan voorziet achtereenvolgens in de volgende instrumenten: o o Financiële ondersteuning van NGA-uitrol. Dit bestaat uit de volgende lijnen: o Breedbandfonds, voor het financieel ondersteunen van de uitrol van NGAaansluitingen in de reguliere witte gebieden, witte bedrijventerreinen en geïsoleerde gebieden. Primair gaat het om de inzet van annuïtaire leningen met een looptijd van twaalf jaar en een rente die gelijk is aan de huidige opbrengsten op provinciale middelen (2%). Eventueel zouden andere instrumenten (garanties, participaties) ingezet kunnen worden maar dit ligt niet voor de hand. Eenmalige subsidies aan eindgebruikers in witte gebieden, op witte bedrijventerreinen en in geïsoleerde gebieden. Er is een relatie tussen de inzet van subsidies en leningen: Hoe meer subsidies er gegeven worden, hoe minder leningen nodig zijn (en vice-versa). Later in dit stuk presenteren we drie scenario s waarin de extremen (geen subsidie, gedeeltelijke subsidie, volledige subsidie) worden uitgewerkt. Start-up projecten om initiatieven te ondersteunen waarbij op zeer korte termijn gehandeld moet worden, maar waar snel substantiële slagen gemaakt kunnen worden. Er zijn twee argumenten om deze start-up projecten financieel te ondersteunen: enerzijds kunnen zo projecten van start gaan voordat het fonds volledig op gang is gekomen, anderzijds kan op deze manier een voorinvestering gedaan worden die anders niet binnen het fonds gepast zou hebben. Zo wordt voorkomen dat lopende kansrijke projecten vertraging oplopen. Deze financiële ondersteuning is niet beperkt tot annuïtaire leningen of aansluitsubsidies, maar kan ook garanties of participaties behelzen. Het Breedbandloket Fryslân o Procesondersteuning, bijvoorbeeld voor vraagbundeling in wit gebied en op bedrijventerreinen, het helpen opzetten van netwerk- en financieringsco- 48 Dialogic NEXT STEP

49 o o o o operaties ten behoeve van het witte gebied en op bedrijventerreinen en het aanjagen van initiatieven in de regio. Kennisontwikkeling en deling, bijvoorbeeld nader onderzoek naar de beschikbaarheid van infrastructuur, betalingsbereidheid, technische standaarden, et cetera. Strategische afstemming met externe partijen. Hierbij denken we concreet aan de Europese Commissie, de Rijksoverheid, het nationale breedbandloket, ACM en marktpartijen. Civieltechnische optimalisatie door afstemming tussen partijen. Hierbij gaat het om grondroerders (zowel binnen als buiten de telecomsector), zoals gemeenten die verantwoordelijk zijn voor vergunningen, leges, et cetera. Social return om zorg te dragen dat al deze inspanningen zo veel mogelijk sociale spin-off hebben in Fryslân. Hierbij kan gedacht worden aan strategieën om zo veel mogelijk van de werkzaamheden ook daadwerkelijk door Friezen uit te laten voeren. In hoofdstuk zeven gaan we nader in op de invulling van de financiële ondersteuning. Hoofdstuk acht behandelt het breedbandloket in detail. 6.4 Aansluiting van de duale strategie op de ambitie van de provincie De duale strategie sluit goed aan bij de ambities van de provincie. Hieronder maken we een match tussen de strategie en de ambities van de provincie. De verschillende aspecten hiervan geven we cursief weer. Het financieel instrumentarium richt zich duidelijk op passieve NGA netwerken in het witte gebied. Tegelijkertijd worden draadloze opties voor de geïsoleerde gebieden ook mogelijk gemaakt. Uiteraard is dit beleid in overeenstemming met de juridische kaders. Tenslotte biedt de start-up faciliteit de mogelijkheid voor proeven in het witte gebied en zorgt het voor snelle concrete activiteiten. Uiteraard zal het financieel instrumentarium alleen worden ingezet indien er daadwerkelijk sprake is van open netwerken. Het doel is om de realisatie binnen tien jaar voltooid te hebben. Het breedbandloket maakt het mogelijk om aan aanvullende eisen en wensen van de provincie te voldoen. o Het zorgt voor een koppeling tussen de activiteiten van de F4-activiteiten en dit project. o o o o De procesondersteuning en kennisontwikkeling & -deling zorgen ervoor dat er ruimte wordt geboden aan lokale initiatieven. Middels strategische afstemming met externe partijen kan de provincie zowel aan de juridische kaders voldoen als de inzet van EU-middelen open houden. Ook wordt er intensief contact met marktpartijen onderhouden. Uiteraard wordt via dit kanaal ook contact met Den Haag onderhouden. De lijn van civieltechnische optimalisatie zorgt voor slim graafwerk. Om de werkgelegenheid zo veel mogelijk in Fryslân te houden zetten we de lijn Social Return in. Enkele aspecten van de ambitie worden op een later moment in dit stuk behandeld: De financiële consequenties (zowel voor de provincie als de eindgebruiker) komen in hoofdstuk tien aan de orde. De planning en het streven om in het eerste kwartaal van 2014 te starten met de uitvoering komen in hoofdstuk elf aan bod. Dialogic NEXT STEP 49

50 In annex 4 is een tabel opgenomen waar concreet de onderwerpen uit de Startnotitie en de aangenomen moties benoemd worden en wordt aangegeven hoe deze punten zijn geadresseerd in dit masterplan. 6.5 Drie scenario s voor invulling van de primaire financiering Hoewel we een integrale strategie presenteren, is het van een aantal elementen mogelijk om deze zwaarder of lichter aan te zetten. Dit geldt nadrukkelijk niet voor de combinatie van het breedbandfonds en de aansluitpremies. Zonder minimaal één van deze twee instrumenten kan het primaire doel niet gehaald worden en blijven de bedrijven, huishoudens, scholen, et cetera verstoken van een NGA-aansluiting. Vanwege het belang van dit aspect en de grote financiële impact ervan- presenteren we drie scenario s. Indien de provincie geen aansluitpremie verstrekt zal de eindgebruiker de totale financiering van de volledig zelf moeten dragen. Dit leidt tot substantiële additionele maandelijkse kosten voor afnemers. Aan de andere kant zijn de kosten voor de provincie beperkt. Met de hoogte van de aansluitpremie hebben de Staten een belangrijke beleidsknop in handen om de onrendabele top verder te verkleinen. 24 Hierbij speelt de volgende afweging: enerzijds wil zij het subsidie-instrument zo beperkt mogelijk inzetten, anderzijds wil zij wel een zo groot mogelijke afname (penetratie) realiseren. Dit hangt nauw samen met de betalingsbereidheid van bewoners in wit gebied. De exacte kostendoorrekening van het in te zetten financieringsinstrument komt in hoofdstuk tien aan de orde. In deze paragraaf presenteren we drie varianten van combinaties van lenen en subsidie om de primaire doelstelling te kunnen realiseren: 1. Scenario minimaal : Geen aansluitpremie, focus op leningen 2. Scenario licht : Kleine aansluitpremie ( 100), restant leningen 3. Scenario maximaal : Uitsluitend aansluitpremie Minimale scenario Als we kijken naar het eerste scenario minimaal, is er geen sprake van een aansluitpremie. Wij zien dan de volgende opbouw van de business case: Tabel 2. Opbouw van de business case conform scenario minimaal Scenario: Minimaal regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd Netwerkaanbieder Eenmalige bijdrage eindgebruiker Bancaire lening Lening vanuit provincie Subsidie voor afnemer vanuit provincie Subsidie voor aanbieder vanuit provincie Bij daadwerkelijke uitvoering van het investeringsplan zal per project en afhankelijk van de specifieke lokale omstandigheden moeten worden bepaald of, en in welke mate, een aansluitpremie echt nodig is en met welke omvang. Het streven is om in de uiteindelijke operationele business case de aansluitpremie zoveel mogelijk om te zetten in de lening. We spreken daarom liever van een premie dan een subsidie, die al dan niet wordt terugbetaald. 50 Dialogic NEXT STEP

51 Totaal Het is duidelijk dat dit scenario de minste kosten heeft voor de provincie. Er moet weliswaar een flink bedrag (ordegrootte 44 miljoen) worden uitgeleend, maar dit vloeit grotendeels terug. 25 De kosten voor de aansluitpremies zijn nihil. De eindgebruikers zullen echter een flinke additionele maandelijkse bijdrage moeten doen. Onze berekeningen 26 leiden tot de volgende minimale extra maandelijkse bijdrage voor een periode van twaalf jaar: Voor afnemers in regulier wit: 18,27 (exclusief BTW) 27 Voor afnemers op bedrijventerreinen: 19,52 (exclusief BTW) Voor afnemers in geïsoleerde gebieden: 14,48 (exclusief BTW) De bovenstaande waarden gaan uit van een situatie waarin alle afnemers in een gebied de dienst daadwerkelijk afnemen. In de praktijk is dit nooit het geval. Dit leidt tot hogere kosten voor afnemers. In hoofdstuk negen gaan we hier nader op in. Lichte scenario Als we kijken naar het tweede scenario licht is er sprake van een aansluitpremie van de provincie aan de eindgebruiker van 100. Dit leidt tot de volgende opbouw van de business case: Tabel 3. Opbouw van de business case conform scenario licht Scenario: Licht regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd Netwerkaanbieder Eenmalige bijdrage eindgebruiker Bancaire lening Lening vanuit provincie Subsidie voor afnemer vanuit provincie Subsidie voor aanbieder vanuit provincie Totaal Het tweede scenario kent zowel een lening vanuit het breedbandfonds als een aansluitpremie. Tegenover lagere additionele maandelijkse lasten voor afnemers staan kosten voor de subsidie voor de provincie. Hierbij gaat het om circa 3,2 miljoen. Het uitgezette vermogen daalt licht (ca. 41 miljoen). Onze berekeningen leiden tot de volgende minimale extra maandelijkse bijdrage voor een periode van twaalf jaar: Voor afnemers in regulier wit: 17,49 (exclusief BTW) Voor afnemers op bedrijventerreinen: 18,74 (exclusief BTW) 25 Er zijn uiteraard wel kosten voor het beheer van deze middelen en voor risico-opslag. In hoofdstuk 10 gaan we in meer detail in op de financiële impact voor de provincie. 26 Voor alle scenario s hanteren we hierbij dezelfde parameters: Zowel de commerciële als provinciale lening zijn annuïtair, kennen een looptijd van twaalf jaar en kennen een rente van respectievelijk 6% en 2%. 27 Deze extra maandelijkse kosten komen bovenop de reguliere kosten van 50 per maand voor een gemiddeld triple-play-pakket (internet, televisie en bellen). Dialogic NEXT STEP 51

52 Voor afnemers in geïsoleerde gebieden: 14,06 (exclusief BTW) Maximale scenario Als we kijken naar het derde scenario maximaal dan is er uitsluitend sprake van aansluitpremie. Leningen worden niet meer ingezet. Dit leidt tot de volgende opbouw van de business case: Tabel 4. Opbouw van de business case conform scenario maximaal Scenario: Maximaal regulier wit bedr.terreinen geïsoleerd Netwerkaanbieder Eenmalige bijdrage eindgebruiker Bancaire lening Lening vanuit provincie Subsidie voor afnemer vanuit provincie Subsidie voor aanbieder vanuit provincie Totaal In dit scenario zet de provincie geen vermogen uit middels leningen. Hierdoor zijn er ook geen additionele lasten voor eindgebruikers. Het scenario sluit hiermee uitstekend aan bij de motie die door de FNP werd ingediend (Provincie Staten Fryslân, 2013d). De kosten voor de subsidie liggen in de orde grootte van 74 miljoen. De keuze voor 100 aansluitpremie is bedoeld om de penetratie in het witte gebied te vergroten en daarmee de kosten voor de lening (de risico s) te verlagen. De business case wordt immers sterker. Ook is er in het scenario van beperkte subsidie maar beperkt sprake van inkomensherverdelingseffecten tussen wit en grijs/zwart gebied. Provinciale Staten zou kunnen overwegen de subsidie te verhogen om de penetratie te verhogen, maar moet dan rekening houden met substantieel hogere kosten en grotere inkomensherverdelingseffecten. 52 Dialogic NEXT STEP

53 7 Financiële ondersteuningsmaatregelen voor uitrol van NGA in het witte gebied in Fryslân Het fonds en de aansluitpremies vormen het primaire financieringsinstrument. De reden om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels terugkeren en hergebruikt kunnen worden. Bovendien vormt het een prikkel en steun in de rug voor de momenteel terughoudende banken. De reden om te kiezen voor aansluitsubsidies is dat deze het vliegwiel op gang brengen en de penetratie verhogen. Hierdoor wordt de kans op succesvolle projecten groter. Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan respectievelijk ingediende projectvoorstellen en burgers. Projectvoorstellen die financiële ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door zowel marktpartijen als door bewoners- of ondernemersinitiatieven. De toetsingscriteria moeten nog nader worden uitgewerkt, maar zullen betrekking hebben op (financiële) haalbaarheid, dekkingsgebied, techniek, openheid en juridische kaders. Het fonds kan worden vormgegeven middels een nieuw op te richten BV of via inbedding in een bestaand fonds. De verstrekking van aansluitsubsidies kan binnen de reguliere provinciale kaders. Op dit moment zijn er enkele initiatieven die concrete interesse hebben in het fonds, bijvoorbeeld Kabelnoord, F4 en enkele gemeenten. De start-up-projecten vormen het secundaire financieringsinstrument. Het doel hiervan is om, nog voordat het fonds volledig werkzaam is, voorlopende projecten niet te vertragen. Op die manier kunnen deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de provincie gaan vervullen, en aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot uitrol van NGA-netwerken zullen leiden. Er zijn verschillende opties om start-up-projecten financieel te ondersteunen. In principe zal subsidie onder de de-minimis-grens worden verstrekt aan afnemers of marktpartijen. Eventueel kan financiële steun verleend worden middels leningen of participaties. Concreet kan de provincie op korte termijn gebruik maken van de uitrol van andere projecten (TenneT, Alliander, provinciale bruggen en sluizen) en snel en kostenefficiënt de infrastructuur realiseren. Een snelle uitrol in bijvoorbeeld Langedijke kan een acuut probleem bij scholen oplossen. 7.1 Inleiding In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de financiële ondersteuningsmaatregelen voor de uitrol van NGA-aansluitingen in de witte gebieden in Fryslân. Achtereenvolgens presenteren we het breedbandfonds voor leningen, de eenmalige aansluitpremie en de start-up projecten. Omdat het breedbandfonds en de eenmalige aansluitpremie nauw met elkaar verbonden zijn, zullen wij deze gezamenlijk behandelen in paragraaf 7.1. De startup-projecten bespreken we vervolgens in paragraaf 7.2. Per instrument gaan we in op de volgende aspecten: Reden voor de keuze voor dit instrument Werking van het instrument Criteria voor projectvoorstellen Organisatorische inbedding van het instrument Tot slot bespreken we in paragraaf 7.3 de juridische aspecten van deze instrumenten. Dialogic NEXT STEP 53

54 7.2 Primair financieringsinstrument: fonds en aansluitpremies Reden voor keuze voor fonds en aansluitpremies Zoals in hoofdstuk zes aangegeven zal het primaire financieringsinstrument bestaan uit een breedbandfonds om leningen te verstrekken en/of eenmalige aansluitpremies die direct of indirect aan een afnemer worden verstrekt. Hoe deze instrumenten zich tot elkaar verhouden hangt af van de keuze van de Friese politiek. Leningen in een fonds We kiezen ervoor om de leningen (en eventueel ook garanties en participaties) middels een fonds in de markt te zetten. Gezien het publieke belang en de aard van de te financieren NGA-projecten, lijkt een breedbandfonds in de vorm van een revolverend fonds een zeer bruikbaar instrument. Het betreft immers bewezen technologie, werkbare businessmodellen, gedeeltelijke financieringsbereidheid van banken, beschikbare kasstromen en overzichtelijke risico s in vergelijking tot bijvoorbeeld innovatieprojecten. Wel is er sprake van een onrendabele top in de vorm van hoge graafkosten in het witte gebied. Een belangrijke reden om te kiezen voor een fonds is dat de ingezette middelen deels terugkeren en hergebruikt kunnen worden. Momenteel is dit duidelijk een trend bij diverse provincies. In hoeverre een revolverend fonds zichzelf in stand kan houden, hangt af van de inkomsten die het genereert. Zonder inkomsten zal het fonds langzaam opdrogen. Indien er bijvoorbeeld risicovolle leningen in het fonds zitten die niet tot terugbetaling leiden, zal dit proces sneller verlopen. Door een juiste bepaling van de rentevergoeding (lening), dan wel de premievergoeding (garantstelling) ontstaan er inkomsten die het fonds weer aanvullen. Een fonds is echter pas volledig revolverend zodra correcties voor risico s volledig door de rente- en premievergoedingen kunnen worden gedekt. Een breedbandfonds van de Provincie vormt een belangrijke prikkel en steun in de rug voor de momenteel terughoudende banken. Zij verlangen momenteel meer zekerheden en met een fonds kan de Provincie die de markt beter bieden. Aansluitpremies Een reden om ook te kiezen voor aansluitpremies is dat deze leiden tot lagere additionele kosten voor de eindgebruiker in het witte gebied. De inzet van dit instrument kan ertoe leiden dat het vliegwiel op gang wordt gebracht en een impuls geeft aan de penetratie. Immers, indien de kosten voor eindgebruikers te hoog zijn zal de penetratie van deze technologie laag zijn. Op zijn beurt leidt een lagere penetratie tot hogere kosten per gebruiker. De kosten voor de aanleg worden immers over een kleinere groep verdeeld. De hogere kosten leiden er toe dat een deel van de potentiële afnemers toch afvallen, waardoor de penetratie lager wordt, et cetera. Indien er wel gebruik wordt gemaakt van een aansluitpremie, leidt dit tot lagere kosten bij de eindgebruiker. Hun bereidheid om de dienst af te nemen wordt hierdoor hoger, en dit heeft weer een hogere penetratie tot gevolg. Er is op dit moment nog weinig concrete ervaring als het gaat om de verhouding tussen de twee instrumenten. Om die reden is het lastig om aan te geven bij welke omvang aansluitpremies het beoogde effect hebben. Uit de enquête onder eindgebruikers (Dialogic, 2013) kwam echter wel duidelijk naar voren dat prijs een belangrijk aspect is bij de keuze van eindgebruikers om wel of geen gebruik te maken van een NGA-aansluiting. 54 Dialogic NEXT STEP

55 7.2.2 Werking van het breedbandfonds en de aansluitpremies Het fonds en de aansluitpremies worden toebedeeld aan ingediende projectvoorstellen. De aansluitpremies worden vervolgens direct verstrekt aan burgers. 28 Indien deze projectvoorstellen voldoen aan de toelatingscriteria, zullen deze in aanmerking komen voor de hier genoemde financieringsinstrumenten. In de volgende paragraaf zullen wij ingaan op de criteria om deze projectvoorstellen te beoordelen. In deze paragraaf behandelen we hoe een dergelijk projectvoorstel tot stand zal komen. Projectvoorstellen die financiële ondersteuning behoeven, kunnen geïnitieerd worden door zowel marktpartijen als door bewoners- of ondernemersinitiatieven. Wij kiezen er niet primair voor om als provincie zelf projecten op te zetten, maar nodigen anderen uit om projectplannen met uitgewerkte business cases in te dienen. Dit kan gebeuren via een openbare uitvraag of een tenderprocedure. Het voordeel van een dergelijke strategie is dat dergelijke projecten lokaal gedragen zijn, en daarom meer kans van slagen hebben als deze vanuit de provincie opgelegd worden. Het risico is dat lokale initiatieven eigen doelen voor ogen hebben die niet noodzakelijkerwijs stroken met de doelen die de provincie voor ogen heeft. Om die reden is het wenselijk om inhoudelijke kennis te verstrekken aan dergelijke partijen. Hiervoor is een vorm van procesmatige ondersteuning zoals een breedbandloket een geschikt hulpmiddel. Projectvoorstellen kunnen zoals gezegd evengoed direct afkomstig zijn van marktpartijen. Hierbij kan het gaan om partijen die reeds over netwerken in Fryslân beschikken, zoals KPN/Reggefiber, Ziggo, UPC, Kabelnoord, of Eurofiber, maar even goed om nieuwkomers zoals CIF of iipen. De meest waarschijnlijke businessmodellen worden in hoofdstuk negen toegelicht Criteria ter beoordeling van projectvoorstellen Zoals in de vorige paragraaf aangegeven, is het wenselijk om criteria te benoemen om ingediende projectvoorstellen te kunnen beoordelen. Dit heeft als doel om ervoor te zorgen dat de financieel ondersteunde projecten ook daadwerkelijk ervoor zorgen dat de beleidsdoelen van de provincie behaald worden. Dat is primair het realiseren van NGAaansluitingen in wit gebied, maar daarnaast is er een hele reeks andere criteria waarop een projectvoorstel beoordeeld kan worden. Zo kan een projectvoorstel bijvoorbeeld op de volgende criteria gescoord worden: Financiële haalbaarheid van het projectvoorstel Gedegenheid en professionaliteit van de indienende partij Benodigde financiële ondersteuning Beoogd dekkingsgebied Technische performance van het te realiseren netwerk Openheid van het te realiseren netwerk Overeenkomstig met juridische kaders Hoe deze criteria gescoord worden zal de provincie in een later stadium nog moeten bepalen, maar in ieder geval valt te zeggen dat sommige van deze criteria harde eisen zullen zijn, en andere een afweging zullen behelzen. Zo zal een projectvoorstel in ieder geval moeten voldoen aan de juridische kaders, maar zal de benodigde financiële ondersteuning niet per definitie een projectvoorstel uitsluiten: meer benodigde financiële 28 Deze vallen daarom niet onder staatssteun. Dialogic NEXT STEP 55

56 ondersteuning kan bijvoorbeeld gecompenseerd worden door een hogere technische performance van het te realiseren netwerk. Momenteel ligt een uitgewerkt concept-investeringsreglement ter toetsing bij de Europese Commissie (pre-notificatie). Hierbij hebben vier provincies Noord-Brabant, Overijssel, Gelderland en Fryslân) samengewerkt en zijn de belangrijkste eisen op hoofdlijnen opgesteld. In een volgende fase kunnen we deze eisen nader voor Fryslân operationaliseren. Daarnaast kunnen nog enkele aanvullende concrete eisen gesteld worden aan projectvoorstellen. Te denken valt bijvoorbeeld aan het vereisen van een BKR-toetsing voor te verstrekken leningen aan particulieren. Wat betreft de technologische performance kan gezegd worden dat we in ieder geval onderscheid maken tussen de definitie van NGA en de netwerkoplossingen die de voorkeur van de provincie hebben: binnen verschillende technologische oplossingen die de Europese Commissie als NGA aanmerkt, kan de provincie bij steuntoekenning een voorkeur aangeven voor de meeste toekomstvaste / duurzame oplossing. Een ander punt van aandacht is de regeling bij een eventuele verkoop van het netwerk in de toekomst. Door claw-back-verplichtingen in te bouwen, garandeert de provincie dat een marktpartij niet onevenredig veel voordeel haalt uit publieke ondersteuning bij vroegtijdige verkoop aan derden. Dit is overigens ook een eis binnen de Europese juridische kaders Organisatorische inbedding fonds en aansluitpremies Om de leningen vanuit het fonds, alsook de eenmalige aansluitpremie te kunnen verstrekken, dient de provincie dit institutioneel goed in te bedden. Hierbij zijn verschillende afwegingen van belang. In deze paragraaf bespreken we deze afwegingen. Dit doen we zowel voor het fonds als voor de aansluitpremies. Breedbandfonds Wij identificeren twee manieren om het breedbandfonds institutioneel vorm te geven. Een BV die opgericht wordt voor dit doel Onderbrengen bij een bestaand fonds Indien de provincie ervoor kiest om het fonds in een nog op te richten BV onder te brengen, staat zij voor een nieuwe tweesprong. Er kan namelijk worden gekozen voor een inbesteding of een uitbesteding van het fondsbeheer. In het eerste geval kan een organisatie die dicht bij de provincie staat en ervaring heeft met fondsbeheer deze taak op zich nemen. Zo heeft de provincie Noord-Brabant ervoor gekozen om dit door de regionale ontwikkelingsmaatschappij (in casu BOM) uit te laten voeren. In het tweede geval kiest de provincie ervoor om een (Europese) aanbesteding in te zetten om een fondsbeheerder te selecteren. In het geval dat de provincie kiest om het fondsbeheer te beleggen bij een bestaand fonds, is het SVn 29 een partij die hier mogelijk voor in aanmerking komt. Deze partij beheert namens onder andere provincies en gemeenten fondsen waaruit laagrentende leningen worden verstrekt. Zij hanteren in vergelijking met andere fondsbeheerders een lagere beloningsstructuur, waarbij zij bijvoorbeeld slechts een percentage van het uitgezette vermogen als beheerloon nemen, in plaats van het beheerde vermogen. Hierbij is het beheer vooral gericht op het financieel beheer van het uitgezette vermogen (billing, inning, 29 Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten 56 Dialogic NEXT STEP

57 risicoafdekking). Strategisch fondsmanagement gericht op het werven van kansrijke projecten en het proactief bevorderen van NGA-voorstellen is hierbij minder goed voorzien. Daarvoor zal een afzonderlijke meer inhoudelijke- fondsmanager dienen te worden aangesteld. Hiermee zal in de begroting rekening gehouden moeten worden. Een fonds als BV heeft als voordeel dat dit fonds beheerd kan worden door een gespecialiseerde partij die ervaring heeft met het schatten van de succeskans van dergelijke projecten. Deze partijen hanteren dan vaak ook een beloningsstructuur gebaseerd op het beheerde vermogen. Er kan betoogd worden dat de projectvoorstellen voor het breedbandfonds een ander risicoprofiel zullen hebben dan waar professionele fondsmanagers mee gewend zijn te werken. De te honoreren projecten omvatten bewezen technologie en bestaande marktmodellen, en zijn in die zin onvergelijkbaar met bijvoorbeeld het risicoprofiel van pre-seed capital waar veel meer onzekerheid bestaat over het risico van de projecten. Andere argumenten voor de keuze voor een bepaalde organisatievorm zijn de benodigde tijd voor het optuigen van het fonds, en mogelijk te behalen synergievoordelen. Het onderbrengen van het fonds bij bijvoorbeeld de NOM zou synergievoordelen met andere fondsen kunnen opleveren. Governance van het fonds Om het even welke institutionele vorm gekozen wordt, zijn daarnaast andere aspecten van belang bij het vormgeven van het fonds. Specifiek bespreken wij hierbij het investeringsreglement en de investeringscommissie. In een investeringsdocument wordt onder meer vastgelegd waarop de financiering exact van toepassing is, hoe het fonds werkt en onder welke condities hiervan gebruikt gemaakt kan worden. Het definitieve investeringsreglement kan worden vastgesteld door het fonds op basis van het jaarplan van de beheerder met daarin een investeringsvisie. Het idee achter deze wisselwerking is dat gebruik wordt gemaakt van de kennis en kunde van de fondsmanager om het reglement aan te scherpen en aan te laten sluiten bij de praktijk. Ervaringen bij onder meer de provincie Overijssel hebben laten zien dat ondanks zorgvuldige voorbereiding aan publieke kant enige ruimte nodig is voor aanpassingen. Zo kan worden gezorgd voor een optimale fiscale structuur, aansluiting bij de markt (veranderende economische en maatschappelijke ontwikkelingen) en conformiteit met regels (staatssteun, financiële regelgeving). Daarbij staat het fonds voor langere tijd en moet er ruimte zijn tussentijds aanpassingen te doen onder invloed van de economische ontwikkelingen en de respons van de markt op het fonds. De installatie van een investeringscommissie die de verschillende projectvoorstellen zal toetsen en beoordelen, vormt tevens een aandachtspunt. Het moet daarbij gaan om zowel inhoudelijke externe experts als om afgevaardigden namens de provincie. Vooraf dient een helder afwegingskader te worden opgesteld waarop de provinciale belangen nadrukkelijk tot uiting komen. De inhoudelijke ervaring van de commissie dient vervolgens de doorslag te geven. Verder moet deze commissie voldoende ingewijd zijn in de Friese context en onafhankelijkheid hebben ten aanzien van de ingediende voorstellen. Eenmalige aansluitpremie Wat betreft de eenmalige aansluitpremies heeft de provincie al ruim ervaring met het verstrekken hiervan. Zeker waar het particulieren als afnemer betreft heeft de provincie vaker met dit bijltje gehakt en hoeft daarvoor geen aparte organisatievorm te worden opgetuigd. Een belangrijk aspect is dat deze vorm van steun aan particulieren niet onder staatssteun valt. Dialogic NEXT STEP 57

58 7.2.5 Mogelijke projecten binnen het fonds Het is uiteraard de bedoeling dat alle percelen in de witte gebieden Fryslân een NGAaansluiting krijgen. Toch zal het jaren duren voordat alle percelen zijn aangesloten. Het is echter zaak om een goede start te kennen. Als de financiële voorziening haar poorten opent, zullen er dan überhaupt projecten zijn? En als er projecten zijn, hoe zijn deze dan vormgegeven en zijn deze als zodanig geschikt? Uit de gesprekken met stakeholders komt naar voren dat er verschillende partijen zijn met zeer concrete interesse in de voorziening. De volgende projecten hebben ons inziens een grote kans om als eerste projecten meegenomen te worden: Kabelnoord heeft bij de provincie een plan gepresenteerd waarin zij duidelijk maakt dat zij zo veel mogelijk percelen in haar verzorgingsgebied wil aansluiten op glasvezel. Meestal betekent dit dat huishoudens die voorheen een kabelaansluiting hadden, nu een glasvezelaansluiting krijgen. Dit is dus het grijze gebied. Maar een klein deel (circa 4% van de percelen) heeft op dit moment geen kabelaansluiting maar zou wel een glasvezellijn krijgen. Dit is het witte gebied. Voor dit laatste aspect zou de financieringsvoorziening van de provincie uitermate geschikt zijn. Er doet zich bij Kabelnoord overigens een interessant voorbeeld van de wet van de remmende voorsprong voor. Zij hebben er in het verleden bewust voor gekozen om relatief dure percelen toch op kabel aan te sluiten. Hun penetratie (96%) is dan ook aanzienlijk hoger dan het gemiddelde in Fryslân (90%). Echter, de gemiddelde kosten voor het aansluiten van hun witte gebied zullen aanzienlijk hoger liggen dan De F4-gemeenten spannen zich flink in om te komen tot een uitrol van glasvezel in de grijze gebieden. Indien de uitrol in grijs en wit tegelijkertijd plaatsvindt dan kunnen er aanzienlijke schaalvoordelen behaald worden. Deze liggen op het gebied van de fysieke uitrol, maar ook op het gebied van vraagbundeling en dienstenaanbod. In de gemeenten Littenseradiel en Ooststellingwerf is over de gehele linie een hoge mate van vraag naar NGA-aansluitingen, bestuurlijk momentum en enthousiasme bij ambassadeurs geïdentificeerd. Hoewel het nog niet geheel duidelijk is in welke mate en op welke wijze dit in een initiatief geconcretiseerd kan worden, is duidelijk dat hier kansen liggen. In de gemeente Menaldumadeel is specifiek de behoefte naar NGA-aansluitingen op een wit bedrijventerrein in kaart gebracht. Dit onderwerp staat zowel bij de gemeente als bij ondernemers duidelijk op de kaart. Dit bedrijventerrein is potentieel een kandidaat om zich bij het fonds te melden. 7.3 Start-up-projecten Reden voor keuze voor start-up-projecten Om op relatief korte termijn stappen te maken in het realiseren van de beleidsdoelen, zullen de financiële maatregelen ook deels ten goede komen aan interessante start-upprojecten. Dit kan concreet nog voordat het fonds volledig operationeel is, en dit zorgt ervoor dat voorlopende projecten niet onnodig vertraging oplopen. Op die manier kunnen deze projecten tevens een voorbeeldfunctie binnen de provincie gaan vervullen, en ook aantonen dat de financieringsmaatregelen daadwerkelijk tot uitrol van NGA-netwerken zullen leiden. Dit kan vervolgens een katalyserende werking hebben op het initiëren van andere initiatieven en projectvoorstellen. Naast het feit dat wij de noodzaak hiertoe zien, 58 Dialogic NEXT STEP

59 wordt hiertoe ook opgeroepen door marktpartijen, zie hiervoor bijvoorbeeld de brief van NLKabel (2013). Een andere reden om start-up projecten te initiëren is dat hierdoor kan worden geanticipeerd op bepaalde kansen, onder meer door mee te leggen op bepaalde tracés in het buitengebied. Mocht een straat in wit gebied sowieso opengaan voor onderhouds- of nieuwbouwwerkzaamheden, dan kan het interessant zijn om direct een telecomnetwerk te realiseren ondanks dat er nog geen (gemeente)breed initiatief is. Om dergelijke kansen te kunnen benutten dient de provincie te kunnen beschikken over mogelijkheden tot voorinvesteren, met als doel gerealiseerde assets later in projecten te kunnen inbrengen of door te verkopen Werking van start-up-projecten Er zijn verschillende opties om start-up-projecten financieel te ondersteunen. Wij identificeren hiervoor vier mogelijkheden: Subsidie verstrekken aan afnemers Subsidie verstrekken aan marktpartijen Leningen verstrekken Voorinvesteren Door financiële ondersteuning te bieden, wil de provincie plannen van vooroplopende gemeenten en lokale (bewoners)initiatieven ondersteunen, zodat deze geen vertraging oplopen tijdens de fondsvoorbereidingen. Het verstrekken van directe subsidie is in dit kader de voorkeur van de provincie. Een dergelijke subsidie kan enerzijds direct aan afnemers ten goede komen, of anderzijds aan marktpartijen verstrekt worden. Indien dit aan marktpartijen verstrekt wordt, dient rekening gehouden te worden met de de-minimisgrens, welke het maximumbedrag bepaalt dat ten goede mag komen aan een marktpartij vanuit een overheid zonder dat het als staatssteun valt aan te merken. Voor enkele specifieke projecten kan proactieve ondersteuning van meer toegevoegde waarde zijn. Dit is bijvoorbeeld concreet het geval bij andere infrastructurele projecten waarbij de grond open gaat in wit gebied, en er een window of opportunity ontstaat om tegen relatief lage kosten telecominfrastructuur mee te leggen. Twee routes zijn hierbij interessant: ofwel de provincie leent geld aan een marktpartij die dit als een interessante investering ziet, ofwel de provincie besluit zelf voor te investeren in bijvoorbeeld dark fiber. Op deze manier is een deel van de aansluiting voor de huishoudens in het witte gebied al gerealiseerd, wat de business case voor projectvoorstellen verzacht. De gerealiseerde infrastructuur kan vervolgens verhuurd of verkocht worden aan een in het witte gebied geïnteresseerde netwerkaanbieder Criteria voor start-up-projecten Belangrijke criteria voor start-up-projecten zijn onder andere: Het gaat om aanleg van NGA in wit gebied Project heeft toegevoegde waarde voor de provincie Het project past niet in het fondstraject of loopt aanzienlijke vertraging op als het daarin wordt meegenomen Het project is opschaalbaar Hierbij valt op dat hier een zekere mate van subjectiviteit bij komt kijken. Het vaststellen van de toegevoegde waarde voor de provincie is daar een voorbeeld van. Zo zal een project met een positieve businesscase toegevoegde waarde hebben, maar ook het Dialogic NEXT STEP 59

60 vergaren van kennis kan een valide doel zijn. Een derde criterium is dat het project niet in het normale fondstraject past. Dat kan gebeuren als het een voorlopend project is, dat aanzienlijke vertraging op zou lopen als het moet wachten met het indienen van een projectvoorstel totdat het fonds volledig operationeel is. Een andere te verwachten situatie is dat de businesscase van het project niet binnen de criteria van het fonds zal passen. Dit is bijvoorbeeld te verwachten bij het voorinvesteren in het meeleggen van glasvezel op interessante locaties, bijvoorbeeld als daar door werkzaamheden van TenneT sowieso de grond open gaat. Momenteel zijn er in Fryslân al verschillende inwoners en instellingen die interesse hebben getoond in NGA-aansluitingen. Deze initiatieven verschillen grotendeels, bijvoorbeeld in mate van uitwerking en operationele keuzes, maar enkele van deze ideeën kunnen interessant zijn om tot start-up-project benoemd te worden. De volgende projecten hebben wij daarbij als zodanig geïdentificeerd: Pilot NGA in Langedijke. In het dorp Langedijke is lokaal de vraag gekomen naar een NGA-netwerk. Dit komt deels vanuit een basisschool daar, die aangeeft voor hun onderwijsactiviteiten een snelle internetverbinding nodig te hebben. Kabelaanbieder Ziggo heeft aangegeven dat zij deze basisscholen en omliggende huishoudens tegelijkertijd kunnen aansluiten op hun netwerk, maar dat dit wegens een onrendabele top niet zonder overheidssteun gedaan kan worden. Graafwerkzaamheden van TenneT en Alliander. Netbeheerders TenneT en Alliander hebben aangegeven dat zij ten behoeve van hun eigen netwerk van plan zijn glasvezel aan te leggen in Fryslân. Hierbij zullen zij ook delen van het witte gebied meenemen. Andere partijen zijn welkom om een extra mantelbuis met eventueel glasvezel mee te leggen op het moment dat zij de grond open hebben gelegd. Dit is voor de provincie hoogst interessant, aangezien hiermee juist de moeilijke businesscases vergemakkelijkt kunnen worden door relatief lage aanlegkosten. Door zelf voor te investeren, of een lening te verstrekken aan partijen die geïnteresseerd zijn dark fiber aan te leggen, kan de provincie dit window of opportunity benutten. Aansluiten van bruggen en sluizen. Vanaf begin 2014 gaat de provincie Fryslân aan de slag met het aansluiten van diverse bruggen en sluizen op glasvezel. Sommige objecten zullen in stedelijke gebieden liggen, maar er zullen ook bruggen en sluizen in de buitengebieden liggen. Ook zal er niet in alle gevallen een volledig nieuwe glasvezelinfrastructuur gerealiseerd hoeven te worden. Echter in de gevallen waar nieuwe infrastructuur in de witte gebieden gerealiseerd wordt, verdient het aanbeveling om direct infrastructuur mee te nemen voor de aansluiting van percelen in dit witte gebied. Centrale As en N381. In beide gevallen wordt er civieltechnische infrastructuur gerealiseerd. Op dit moment vinden er gesprekken plaats of en op welke wijze in en rondom deze werkzaamheden NGA wordt meegenomen. De gemeente Achtkarspelen verkent momenteel de mogelijkheden voor de aanleg van een glasvezelring in de gemeente, allereerst voor de aansluiting van lokaal gevestigde bedrijven. In een later stadium zou de ring kunnen worden uitgebreid met uitlopers naar percelen (tevens woonhuizen) in het witte gebied. Een businessmodel is ten tijde van dit rapport in uitwerking. Overige projecten. Behalve bovenstaande projecten, zijn er mogelijk nog meer interessante start-ups. Een voorbeeld daarvan is het ondersteunen van vraagbundelingstrajecten op bedrijventerreinen en het aansluiten van huishoudens in wit gebied in combinatie met het aansluiten van huishoudens in een (dorps)kern. Ook hierbij kunnen snel stappen gemaakt worden en kunnen vanuit de provincie lessen 60 Dialogic NEXT STEP

61 getrokken worden ten bate van de financieringsinstrumenten die op een later moment ingesteld zullen worden Institutionele vormgeving en plaatsing Met start-up-projecten die een dergelijke bovengenoemde financiering behoeven, heeft de provincie al ervaring, zeker waar het gaat om subsidies of het verstrekken van leningen. In de praktijk zal hier waarschijnlijk een tender voor worden uitgeschreven, waarbij initiatiefnemers voorstellen kunnen indienen om in aanmerking te komen voor financiële steun. Het voorinvesteren in netwerkinfrastructuur is geen dagelijkse activiteit van de provincie, maar met eigendom en beheer van infrastructurele assets heeft zij uiteraard wel ervaring. In die zin kan een dergelijke investering gezien worden als een civieltechnische activiteit, en in de daarbij behorende afdeling ondergebracht worden. 7.4 Juridische aspecten van financiële ondersteuning Het steunen van marktpartijen is aan strikte richtlijnen gebonden. Steun moet verenigbaar zijn met de interne markt, aldus de EU-regelgeving. Dit houdt in dat ondernemingen niet onevenredig worden bevoordeeld door een overheid. Hieronder vallen niet alleen subsidies of giften, maar iedere maatregel die begunstigend kan werken. Er zijn echter verschillende uitzonderingen waarbij staatssteun toch wordt toegestaan. In het geval van het realiseren van NGA-aansluitingen, bestaan concreet drie scenario s waarbij financiële ondersteuning niet als dergelijke staatssteun aangemerkt zal worden. Het gaat hierbij om (a) een vrijstelling onder de breedbandrichtlijnen, (b) een vrijstelling onder de deminimisgrens, en (c) directe subsidies aan afnemers. Vrijstelling onder de breedbandrichtlijnen De Europese Commissie heeft specifiek voor de aanleg van breedband een uitzonderingssituatie wat betreft staatssteun gedefinieerd. Concreet geeft zij aan dat vooral in zogenoemd wit gebied het financieel ondersteunen van marktpartijen uitgezonderd is van het verbod op staatssteun, mits voldaan is aan een aantal voorwaarden. Deze voorwaarden behelzen onder andere een open inschrijving, eisen aan de technologische invulling en de gewenste openheid van het netwerk. Daarnaast moet de ondersteuningsmaatregel gemeld worden bij de Europese Commissie en zal de Commissie regelmatig op de hoogte gehouden moeten worden van de ontwikkelingen middels een jaarlijkse rapportage. Verschillende Nederlandse provincies hebben recent een basisreglement laten ontwerpen dat momenteel ter pre-notificatie voorligt bij de Europese Commissie. Hierop worden verdere vragen en antwoorden verwacht, die kunnen dienen als basis voor een specifiek investeringsreglement, toegesneden op de Friese situatie. Door nu al te participeren in het pre-notificatieproces, kan de provincie na goedkeuring door de Staten, versneld de procedures van eindnotificatie doorlopen. Vrijstelling onder de-minimis Indien een overheid een marktpartij wil steunen, zullen zij onder de de-minimisgrens moeten blijven. Deze grens houdt in dat decentrale overheden over een periode van drie belastingjaren één onderneming tot niet meer dan mogen steunen. Uitzondering wat betreft directe subsidie aan afnemers Een directe subsidie aan afnemers wordt niet als staatssteun aangemerkt, en kan in die zin zonder goedkeuring door de Europese Commissie worden verstrekt. Dialogic NEXT STEP 61

62

63 8 Het breedbandloket Het regionale breedbandloket is een belangrijk instrument om er voor te zorgen dat de beschikbare financiële instrumenten er daadwerkelijk toe leiden dat het Internet van de 21 e eeuw voor iedereen in Fryslân beschikbaar komt. Daarvoor dient de inzet van financiële middelen zo efficiënt en effectief mogelijk te zijn. Het breedbandloket draagt daartoe bij door er allereerst voor te zorgen dat gemeenten, bewonersinitiatieven, marktpartijen en andere stakeholders kunnen beschikken over de juiste informatie die nodig is om kansrijke projectvoorstellen te kunnen indienen. Daarnaast kan het loket ondersteuning verzorgen door het aanreiken van standaardcontracten, vaststelling van witte gebieden, vraagbundeling, organisatorische ondersteuning bij het opzetten van netwerkcoöperaties en hulp bij civieltechnische vraagstukken. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het grijze gebied, waarvoor de F4-gemeenten gezamenlijke beleidsinstrumenten ontwikkelen. Bij de invulling van het loket is het verder zaak om af te stemmen met andere provincies en de Rijksoverheid. We identificeren vijf taken, die de volgende invulling kennen: (i) Ondersteuning van initiatiefnemers op het gebied van keuze van NGA-infrastructuur, omvang en locatie van het witte gebied, vraagbundeling, opzet van (netwerk)coöperaties en toegang tot dienstenaanbod. (ii) Kennisontwikkeling en -deling onder meer op het gebied van technische (standaardisatie), juridische (EU-regulering en staatssteun), economische (businessmodellen, kostenramingen) en organisatorische vraagstukken. (iii) Strategische afstemming en communicatie om de benodigde contacten te onderhouden en verplichtingen na te komen jegens externe stakeholders, zoals andere provincies, marktpartijen, EU, Rijksoverheid. (iv) Civieltechnisch overleg tussen grondroerders en gemeenten moet kansen op meeleggen vergroten en zo aanlegkosten beperken. (v) Social return zorgt ervoor dat de investeringen van de provincie zo veel mogelijk neerslaan in Fryslân, bijvoorbeeld door Friezen de juiste scholing te geven. 8.1 Inleiding In het vorige hoofdstuk zijn de financiële ondersteuningsmaatregelen toegelicht. In dit hoofdstuk zullen we ingaan op de meer procesmatige ondersteuning, die we hier onder de term breedbandloket scharen. We zullen kort recapituleren op de reden voor de keuze hiervoor, om vervolgens de taken van dit loket uit te werken. Hierbij zullen we ook kort ingaan op de verwachte benodigde inzet. Tot slot komen de organisatorische aspecten van het loket aan de orde. 8.2 Reden voor de keuze voor een breedbandloket Het breedbandloket heeft primair als doel om de financiële middelen zo efficiënt en effectief mogelijk in te zetten en er voor zorg te dragen dat projectvoorstellen ook daadwerkelijk leiden tot succesvolle realisatie van NGA in wit gebied. Goede informatie en communicatie moet er allereerst toe bijdragen dat voorgestelde projecten ook daadwerkelijk aan de gestelde criteria zullen voldoen. Sommige initiatiefnemers zullen namelijk op verschillende terreinen ondersteuning nodig hebben, onder meer op juridisch, financieel en organisatorisch vlak. Bovendien biedt het loket een goede koppeling tussen de plannen voor het witte gebied en de activiteiten in het grijze gebied, waar voornamelijk de F4- gemeenten zich op richten. Dialogic NEXT STEP 63

64 Concreet identificeren wij vijf taken voor het breedbandloket. In de volgende paragrafen gaan wij in op die taken, en nemen wij een voorschot op de te verwachten benodigde inzet voor die rol. 8.3 Taken breedbandloket Informatiefunctie en procesondersteuning Om te beginnen zal het breedbandloket procesondersteuning bieden aan partijen die projectvoorstellen willen indienen. Zo kunnen marktpartijen en lokale initiatiefnemers bij het breedbandloket aankloppen om informatie in te winnen. Te denken valt aan algemene vragen over zaken als specifieke diensten, NGA-infrastructuur of omvang en locatie van het witte gebied. Daarnaast kunnen meer gerichte vragen worden beantwoord, zoals hoe marktpartijen of burgers in aanmerking kunnen komen voor kapitaalverstrekking. Ook kan informatie verstrekt worden over relevante wet- en regelgeving, technologische ontwikkelingen en standaarden en financieringsregelingen. Lokale initiatiefnemers die van plan zijn de vraag naar NGA te bundelen in hun omgeving, kunnen ook ondersteund worden met (content voor) informatiefolders, uitleg over geijkte strategieën en formats voor intentieverklaringen. Ook als een dergelijke initiatiefnemer van plan is om een organisatievorm zoals een coöperatie te beginnen, kan deze gevoed worden met standaardcontracten en aanverwante zaken. De procesondersteuning is binnen het breedbandloket een relatief zware taak en zal vooral in het begin van het traject veel inzet vragen. Naarmate er meer projecten gerealiseerd worden en er meer kennis bij de relevante partijen is, zal deze rol verminderen. Verder zal er nauwe afstemming moeten zijn met de fondsorganisatie die verantwoordelijk is voor de toekenning, de uitgifte en het beheer van de financiële ondersteuning Kennisdeling en ontwikkeling Initiatiefnemers die van plan zijn een netwerkcoöperatie als model te kiezen, waarbij het eigendom bij de bewoners zelf ligt en een beperkte rol voor marktpartijen is weggelegd, kunnen ook terecht bij het breedbandloket. Zo kan een dergelijke coöperatie geholpen worden door het verstrekken van standaardcontracten met financiers, technische standaarden en netwerktopologieën, alsook noodzakelijk te volgen financiële en juridische procedures. Op deze manier kan de professionaliteit van deze coöperaties verhoogd worden. De taak van kennisdeling en ontwikkeling is een relatief zware taak binnen het breedbandloket. Zeker het ontwikkelen van kennis zal in eerste instantie tijdsintensief zijn, maar zal na verloop van tijd afnemen. De kennisdeling zal ook voornamelijk in de eerste fase van het breedbandloket relevant zijn, aangezien er dan door de verschillende partijen nog veel te leren valt over de plannen van de provincie en het bijbehorende instrumentarium Strategische afstemming Behalve door middel van kennisdeling en -ontwikkeling, kan ook winst behaald worden door strategisch af te stemmen met verschillende partijen. Te denken valt aan afstemming met de Europese Commissie, het ministerie van Economische Zaken en andere provincies. Daarnaast is afstemming nodig tussen verschillende infrastructurele (publieke) partijen voor het coördineren van de planning van de uitvoering van projecten. Het afstemmen van de plannen met bovenstaande partijen zal een relatief beperkte en specialistische activiteit 64 Dialogic NEXT STEP

65 zijn binnen het breedbandloket, maar zal voor de gehele looptijd van de uitvoering relevant blijven. Het is voor de effectiviteit van uitvoering van belang dat de provincie Fryslân nauw bij deze activiteit betrokken blijft Civieltechnisch overleg Een speciale vorm van strategisch afstemmen is het coördineren van meeleggen. Zoals in het vorige hoofdstuk aangegeven zijn er synergievoordelen te behalen bij andere infrastructurele projecten. Daarnaast zijn er nog meer momenten waarop de grond open gaat, vaak in opdracht van gemeenten. Door de civieltechnische planning van gemeenten goed in de gaten te houden en te zoeken naar mogelijke kansen, kunnen synergievoordelen behaald worden. Uit een inventarisatie van Fryslân Ring (2013) komt naar voren dat er op dit moment op provinciaal niveau vooralsnog beperkt zicht is op mogelijke projecten waar meegelegd kan worden. Een eerste stap is daarom om alle infrastructurele projecten in kaart te brengen. Het civieltechnische overleg is nuttig voor elke gemeente waar nog NGA-aansluitingen gerealiseerd dienen te worden. Om die reden zal de te reserveren inzet voor deze taak afnemen naarmate de uitrol van NGA vordert Social return Het realiseren van NGA-aansluitingen heeft onder andere tot doel om het bedrijfsleven in Fryslân te stimuleren door het realiseren van hoogwaardige internetaansluitingen. De netwerkrealisatie kan echter ook tot directe werkgelegenheid leiden. Ten eerste biedt het investeringsplan kansen voor aannemers en andere private Friese investeerders. Daarnaast kan het gaan om concrete uitvoeringswerkzaamheden, zoals graafwerkzaamheden, die voor netwerkaanleg verricht moeten worden. Door bij deze werkzaamheden op dat moment niet-werkzame Friese inwoners in te zetten, hoeven er minder uitkeringen verstrekt te worden. Hiertoe zal wel een opleiding of cursus opgezet moeten worden, om de benodigde kennis hiervoor te verspreiden. Het breedbandloket kan dit proces coördineren. Friese aannemers en ingenieursbureaus hebben aangegeven op dit punt een actieve rol te willen spelen. Aangezien het opzetten van de opleiding of cursus eenmalig gedaan dient te worden, dient ook hiervoor vooral in het begin van het traject relatief veel inzet gereserveerd te worden. 8.4 Organisatorische inbedding van het loket Momenteel wordt onder leiding van het ministerie van Economische Zaken en vier betrokken provincies waaronder Fryslân de opzet van een nationaal breedbandloket verkend. Dit nationale loket, dat waarschijnlijk als webportal vorm krijgt, moet inhoudelijk gevoed gaan worden door verschillende regionale breedbandloketten. Ook in Fryslân zal het regionale breedbandloket een samenwerkingsrelatie krijgen met het nationale breedbandloket. Daarnaast zal het Friese breedbandloket verder nauw gaan samenwerken met het kernteam van de F4-gemeenten. De F4-gemeenten hebben als doel gesteld om een NGA-netwerk in de kernen (specifiek het grijze gebied) van de vier gemeenten Smallingerland, Sudwest-Fryslân, Leeuwarden en Heerenveen te realiseren. Dit zal voornamelijk procesmatige ondersteuning behelzen, en in die zin zullen er duidelijk synergievoordelen te behalen zijn met het provinciale beleid dit zich op vergelijkbare vraagstukken richt, maar dan in wit gebied. Ook wat betreft het civieltechnisch overleg en de doelstellingen met betrekking tot de social return is het wenselijk om nauw af te stemmen met de F4-gemeenten. De exacte rolverdeling tussen provincie, gemeente, Dialogic NEXT STEP 65

66 marktpartijen en het nationale breedbandloket zal in het najaar nadere uitwerking moeten krijgen. 66 Dialogic NEXT STEP

67 9 Het masterplan in de praktijk: Vier mogelijke business modellen Om het primaire financieringsmodel te toetsen, passen wij dit toe op vier waarschijnlijke business modellen voor de uitrol van NGA: de netwerkcoöperatie, de financieringscoöperatie, de semipublieke last-mile en het asset investment model. Deze modellen zijn expliciet niet aan de provincie om te kiezen, maar zijn modellen die zich vanuit de markt kunnen aandienen. De modellen heb elk hun eigen voor- en nadelen als het gaat om eigendom, financiering en inrichting van het netwerk. De calculaties tonen aan dat het beoogde financieringsinstrument werkt. De belangrijkste uitkomst van alle modellen is dat de penetratie substantieel moet zijn wil het initiatief succesvol zijn. Hierbij moet gedacht worden aan penetraties van 60-80%. De additionele kosten voor de eindgebruikers hebben een ordegrootte van exclusief BTW per maand bij het lichte scenario. Indien wordt gekozen voor het minimale scenario dan moet bij deze kosten een iets hogere penetratie gerealiseerd worden. Bij het maximale scenario zijn deze kosten uiteraard nihil. 9.1 Inleiding In de voorgaande hoofdstukken werd duidelijk dat er sprake is van een aanzienlijk financieringsgat. Ook werd duidelijk dat er verschillende instrumenten zijn om dit gat te dichten. In dit hoofdstuk presenteren we vier mogelijke business modellen die op basis van gesprekken en onze ervaringen zijn geïdentificeerd in 9.2. We passen de verschillende instrumenten uit het masterplan toe op deze businessmodellen en tonen aan dat het masterplan aansluit bij de situatie in het veld. Dit doen we in 9.3, 9.4, 9.5 en 9.6. Omdat het reguliere witte gebied veruit de grootste impact heeft richten we ons vooral op deze casus. Maar uiteraard zijn deze modellen ook bruikbaar in de andere type gebieden. In alle gevallen analyseren we de impact van penetratie op de kosten; dit sluit aan bij vragen uit het veld, zie bijvoorbeeld de brief van NLKabel (2013). 9.2 De vier business modellen De business modellen verschillen in de soorten actoren die betrokken zijn in het geheel en de rol die zij hierin spelen. Er zijn belangrijke verschillen tussen de modellen wat betreft het eigendom, de inrichting en de financiering van het netwerk. In deze paragraaf presenteren we de vier modellen die het meest voorkomen of het meest waarschijnlijk zijn. Uiteraard sluit dit niet uit dat er andere modellen in de toekomst kunnen voorkomen of dat deze vier modellen evolueren en nuanceverschillen krijgen. Welk model het meest geschikt is en het beste aansluit bij de situatie in Fryslân hoeft geen expliciete keuze voor de provincie te zijn. De modellen ontstaan namelijk veelal vanzelf. Het is wel een keuze in hoeverre de provincie bepaalde organisatievormen wil aanmoedigen of ondersteunen. Hieronder behandelen we achtereenvolgens de kenmerken en een sterkte-zwakteanalyse voor ieder afzonderlijk business model, namelijk voor het: Netwerkcoöperatie Model Financieringscoöperatie Model Semipublieke last-mile Model Dialogic NEXT STEP 67

68 Asset Investment Model Van deze modellen is een bedrijfseconomische analyse uitgevoerd. We hebben geanalyseerd of deze modellen levensvatbaar zijn en onder welke condities. Hiervoor hebben we in de markt onderzocht welke parameters welke waarde kennen. Hoewel we pas later in dit document op het financieel instrumentarium van de provincie ingaan hebben we de aanname gedaan dat er een relatief licht instrument ingezet wordt. Het gaat om de volgende uitgangspunten per aansluiting: Eindgebruikers dragen 41 exclusief BTW per maand af aan de dienstenaanbieder. 30 Dienstenaanbieders dragen 17 per maand af aan de netwerkaanbieder. Afnemers dragen 20 bij per maand voor de aflossingen van leningen (uiteraard geldt dit niet voor het scenario waarin geen lening is). De WACC voor netwerkaanbieders die per aansluiting eigen en vreemd vermogen betrekken is 7%. De WACC voor netwerkaanbieders die per aansluiting eigen en vreemd vermogen betrekken is 8%. Alle bedragen zijn exclusief BTW. Bij het hanteren van gemiddelden is het altijd goed om te beseffen dat er ook afwijkingen zijn. Dat is ook hier het geval. Zo zullen de aansluitkosten gemiddeld 3200 per perceel bedragen, maar zullen er gemeenten zijn waar dit hoger en lager ligt. Uiteraard heeft dit een impact op de business case. 9.3 De netwerkcoöperatie Bij inzet van de netwerkcoöperatie dragen de gebruikers van het netwerk in dit geval consumenten en bedrijven in het reguliere witte gebied zelf zorg voor de realisatie ervan. Daartoe verenigen zij zich in een coöperatie die de financiering (met ondersteuning van de overheid), het beheer en (eventueel) de activering van het netwerk voor haar rekening neemt. De coöperatie wordt daarnaast eigenaar van het netwerk. De breedbanddiensten worden door bestaande marktpartijen geleverd. De netwerkcoöperatie kan ervoor kiezen om zelf het ontwerp van het netwerk (topologie) te bepalen en dit zelf (te laten) aanleggen. Dienstenaanbieders huren het netwerk van de belichter, terwijl deze op zijn beurt huur betaalt aan de coöperatie. Bij overwinsten komen deze dan ook via de coöperatie deels ten goede aan de bewoners zelf. In de onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de netwerkcoöperatie. 30 Dit komt overeen met de 50 incl. BTW per maand voor triple play diensten. Hier werd eerder in dit stuk ook aan gerefereerd. 68 Dialogic NEXT STEP

69 Tabel 5. Overzicht van de kenmerken van de netwerkcoöperatie. Netwerkcoöperatie kenmerken Eigendom Inrichting netwerk Financiering Eindgebruikers (huishoudens, bedrijven, instellingen) worden eigenaar van het netwerk en hebben zeggenschap over wie zij selecteren als partijen op laag twee en drie. De netwerkcoöperatie ontvangt een lening (en aansluitpremie) van de provincie en bank. In dit model neemt de coöperatie de aanleg en het beheer van het netwerk voor haar rekening. Eventueel wordt de activering aan een derde partij overgelaten. Er is op deze manier in ieder geval sprake van openheid op laag 3: over het geactiveerde netwerk van de coöperatie kunnen verschillende dienstenaanbieders hun diensten aanbieden. De aansluitkosten worden als volgt bij elkaar gebracht: Een deel van de benodigde financiering wordt betrokken bij een commerciële geldverstrekker (bank). Daartoe gaat de coöperatie een lening aan. Marktpartijen investeren niet direct in de aanleg van het netwerk. Wel betalen dienstenaanbieders voor het gebruik van het actieve netwerk. De coöperatie gebruikt deze inkomsten om haar leningen af te lossen en voor rentebetalingen. De bijdrage van de overheid bestaat uit een lening en/of subsidie. Huishoudens dragen bij via een participatie in de coöperatie. Zij kopen bijvoorbeeld een zogenoemd ledencertificaat. Ook betalen ze (eventueel) een maandelijkse additionele bijdrage. Schematisch ziet dit business model er als volgt uit. De waarde van de geldstromen is gebaseerd op het scenario licht. Dialogic NEXT STEP 69

70 De netwerkcoöperatie Afnemer 100 Provinciale aansluitpremie Daadwerkelijke levering diensten Dienstenaanbieder 8 Provincielening Vreemd vermogen netwerkcoöperatie Netwerkcoöperatie Banklening Netwerkbouwers Netwerkbeheer Figuur 10. Schematisch overzicht van de netwerkcoöperatie inclusief financiële stromen gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan. Sterkte-zwakteanalyse netwerkcoöperatie In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse van een netwerkcoöperatie: Tabel 6. SWOT-analyse van de netwerkcoöperatie Sterkte Hoge participatiegraad van eindgebruikers Zeggenschap eindgebruiker is naar eigen invulling Samenwerking met andere burgerinitiatieven (schaalvoordelen) Meer mogelijkheden voor lokale diensten Kans Zwakte Gevaar van hobbyisme Complexiteit collectieve besluitvorming Continuïteit hangt af van eindgebruikers Uitblijven van dienstenaanbieders op het netwerk Marktwaarde bij eventuele verkoop blijkt relatief laag wegens niet-marktconforme (technologische) keuzes. Bedreiging Hieronder volgt een korte toelichting op de SWOT: Men is vaak bezorgd over de vraag of de coöperatie ook op langere termijn voldoende actief blijft. De financierbaarheid van een coöperatief netwerk valt of staat met aanwas van nieuwe klanten in de jaren na de aanleg. Vaak worden de daarvoor benodigde inspanningen (werving) onderschat. Datzelfde geldt soms voor de beheerlasten van het netwerk. In de zakelijke markt zijn verschillende netwerkcoöperaties bekend die op langere termijn slecht in staat bleken het netwerk draaiend te houden en bijvoorbeeld nieuwe klanten te werven. 70 Dialogic NEXT STEP

71 Cashflow per home passed Veel netwerkcoöperaties blijken hun netwerk na een aantal jaren te willen verkopen aan een telecomaanbieder. Als gevolg van afwijkende keuzes ten aanzien van bijvoorbeeld topologie en aantal vezels blijkt de waarde vervolgens vaak tegen te vallen. Dit model werkt in omgevingen met een relatief sterke cohesie en waar voldoende vraag ligt. Bedrijfseconomische analyse netwerkcoöperatie Een belangrijke vraag ten aanzien van elke businessmodel is uiteraard: Onder welke condities is het succesvol? Hiervoor zijn alle drie scenario s doorgerekend. Ter illustratie is in de onderstaande afbeelding het lichte scenario weergegeven. Dit maakt duidelijk dat de penetratie van het netwerk de primaire succesfactor is. 150 Cashflow per home passed over de eerste 12 jaar % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% penetratie (=homes activated / homes passed) Figuur 11. Break-even analyse netwerkcoöperatie uitgaande van het lichte scenario en een additionele bijdrage van 20 per maand. Op basis van onze analyses komen we tot de volgende conclusies: In het minimale scenario is een penetratie van minimaal 74% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het lichte scenario is een penetratie van minimaal 71% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het maximale scenario is een penetratie van circa 50% nodig op basis van geen additionele bijdrage. Als we kijken naar de ervaringen met vraagbundeling dan zien we dat percentages boven de 70% een flinke uitdaging zijn. Doordat het hier gaat om wit gebied zal de vraagbundeling naar verwachting eenvoudiger zijn, maar dan nog blijft 70% hoog. Dit kan worden opgelost door een hogere aflossing te vragen. Indien bijvoorbeeld gekozen worden voor een maandelijkse additionele bijdrage van 25 (exc. BTW) dan daalt de benodigde penetratie met circa 10% (tot respectievelijk 65% en 62%). Bij het bovenstaande dient overigens in ogenschouw te worden genomen dat in het maximale scenario de additionele bijdrage van de eindgebruiker nihil is en hierdoor zijn bereidwilligheid tot afname hoger zal liggen. Dialogic NEXT STEP 71

72 9.4 De financieringscoöperatie De financieringscoöperatie lijkt in de basis op de hierboven beschreven netwerkcoöperatie. Een belangrijk verschil is echter dat de coöperatie zich beperkt tot de financiering van het netwerk. De aanleg, het beheer en de activering worden vervolgens aan een marktpartij gelaten, en deze marktpartij krijgt het aangelegde netwerk in eigendom. Voordeel daarvan is dat laatstgenoemde activiteiten komen te liggen bij een partij die zich daarin heeft gespecialiseerd en het op grote(re) schaal uitvoert. De financieringscoöperatie is verantwoordelijk voor de vraagbundeling en ontzorgt feitelijk de netwerkaanbieder voor het werven van klanten en het sluiten van contracten. Nadeel van deze aanpak is dat de zeggenschap over het netwerk uit handen wordt gegeven. Een partij als Reggefiber werkt vaak volgens deze route. In de onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de financieringscoöperatie. Tabel 7. Overzicht van de kenmerken van de financieringscoöperatie Financieringscoöperatie kenmerken Eigendom Inrichting netwerk Financiering De netwerkaanbieder wordt de eigenaar van het netwerk. Coöperatie beheert de contracten voor de maandelijkse bijdragen en zorgt voor de afdracht van de eenmalige bijdrage van eindgebruikers. De coöperatie is puur gericht op de financiering van het netwerk. De aanleg, het beheer en de activering van het netwerk worden door marktpartijen uitgevoerd. Over het geactiveerde netwerk van de coöperatie kunnen verschillende dienstenaanbieders hun diensten aanbieden. De bekende netwerkaanbieders hebben een aan hen gelieerde dienstenaanbieder die in ieder geval actief zullen worden. De kosten voor de aansluiting worden als volgt bij elkaar gebracht: Een deel van de benodigde financiering wordt betrokken bij een commerciële geldverstrekker (bank). Daartoe gaat de coöperatie een lening aan. Marktpartijen investeren per huishouden gemiddeld ongeveer in de aanleg van het netwerk. Dit komt overeen met hun investeringsbereidheid in meer dichtbevolkte gebieden. In ruil voor die investering worden zij 100% eigenaar van het netwerk. De bijdrage van de overheid bestaat uit een lening en/of aansluitpremie Huishoudens betalen een maandelijkse bijdrage aan de coöperatie. De coöperatie gebruikt deze inkomsten om haar leningen af te lossen en voor rentebetalingen. Afhankelijk van de betalingsbereidheid van consumenten kan ook een eenmalige aansluitbijdrage ingesteld worden. Dit heeft lagere maandlasten tot gevolg. In de figuur hieronder geven we aan hoe het businessmodel van een financieringscoöperatie er schematisch uit ziet: 72 Dialogic NEXT STEP

73 De financieringscoöperatie Afnemer 100 Provinciale aansluitpremie Daadwerkelijke levering diensten Dienstenaanbieder Financieringscoöperatie Eigen/vreemd vermogen netwerkaanbieder Netwerkaanbieder Provincielening Bank Netwerkbouwers Netwerkbeheer Figuur 12. Schematisch overzicht van de netwerkcoöperatie inclusief financiële stromen gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan. Sterkte-zwakteanalyse financieringscoöperatie In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse: Tabel 8. SWOT-analyse van de financieringscoöperatie Sterkte Professionele partij beheert en exploiteert het netwerk Vraagbundeling wordt uitgevoerd door een lokale coöperatie waardoor draagvlak onder bewoners toeneemt Zwakte Netwerkaanbieder bepaalt aansluittempo Netwerkaanbieder verschaft zichzelf relatief goedkoop eigendom van het netwerk Concurrentie op dienstenniveau. Vaak één dienstenaanbieder gelieerd aan netwerkexploitant Gevaar van relatief snelle doorverkoop van het netwerk of commercieel rendement met publieke middelen (waarborg middels claw-back wenselijk) Kans Bedreiging Bedrijfseconomische analyse financieringscoöperatie Ook van de financieringscoöperatie is een analyse gemaakt. Hieruit komt naar voren dat gegeven de gebruikte parameters- de penetratie boven de 87% moet liggen wil het succesvol zijn. Het verschil met het voorgaande model is vooral de dat revenuen uit het Dialogic NEXT STEP 73

74 Cashflow per home passed interessante deel van de business case geïsoleerd worden van het minder interessante deel. 50 Cashflow per home passed over de eerste 12 jaar - 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% penetratie (=homes activated / homes passed) Figuur 13. Break-even analyse financieringscoöperatie op basis van het lichte scenario en een additionele maandelijkse bijdrage van 20. Op basis van onze analyses komen we tot de volgende conclusies: In het minimale scenario is een penetratie van minimaal 91% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het lichte scenario is een penetratie van minimaal 87% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het maximale scenario is er geen noodzaak voor een financieringscoöperatie. Als we kijken naar de ervaringen met vraagbundeling dan zien we dat percentages rond de 90% bijna onmogelijk zijn. Een hoger maandelijkse additionele bijdrage van 25 (exc. BTW) helpt aanzienlijk en laat de benodigde penetratie dalen met bijna 20% (tot respectievelijk 73% en 70%). 9.5 Het Asset Investment Model In het Asset Investment Model zijn (institutionele) investeerders uit de markt verantwoordelijk voor de financiering van het netwerk, en worden dan ook eigenaar daarvan. Een bekend voorbeeld hiervan is investeringsmaatschappij CIF glasvezel, maar er zijn ook andere partijen die een dergelijk model kunnen hanteren. CIF is voortgekomen uit het Rabo Bouwfonds Communication Infrastructure Fund, een Nederlands investeringsfonds dat investeert in Nederlandse communicatie-infrastructuur, zoals zendmasten en kabelinfrastructuren. Doordat de investering in telecom (waaronder NGA) wordt beschouwd als een asset met afschrijving over een lange termijn, ontstaat er een ander risicoprofiel en een gunstigere betalingshorizon, dan bijvoorbeeld voor veel aandelen van andere bedrijven geldt. Naast de investering vanuit de markt wordt ook de aanleg, het beheer en de activering aan een marktpartij gelaten. Vaak kiezen de investeerders voor de upgrade van bestaande netwerken (m.n. kabel of DSL) door glasvezel. Hierdoor krijgen de investeerders vrij veel zekerheid over de te verwachten penetratie. Dit model is ook van toepassing op andere marktpartijen uit de telecomsector of zelfs de energiesector, die voor 74 Dialogic NEXT STEP

75 aansluiting of beheer van specifieke objecten telecominfrastructuur (veelal glasvezelverbindingen) als asset inkopen. In onderstaande tabel worden enkele kenmerken van het Asset Investment Model benoemd. Tabel 9. Overzicht van de kenmerken van het Asset Investment Model Asset Investment Model kenmerken Eigendom Inrichting netwerk Financiering Netwerkaanbieder of investeerders worden eigenaar van het netwerk, maar hebben geen zeggenschap over het actieve netwerk. De aanleg, het beheer en de activering van het netwerk wordt door marktpartijen uitgevoerd. De investeerder laat het dienstenaanbod of eventueel ook de belichting door een derde partij uitvoeren. Concurrentie zal voornamelijk plaatsvinden op het dienstenniveau, hoewel de investeerder mogelijk investeert in meerdere vezels in de last-mile, waardoor infrastructuurconcurrentie mogelijk wordt. Hoewel er sprake is van een marktinitiatief, zal er nog steeds een onrendabele top zijn voor de uitrol in wit gebied. Marktpartijen zullen daarom ook een beroep doen op financieringsmiddelen van de provincie voor uitrol in witgebied. In het figuur hieronder geven we aan hoe het businessmodel eruit ziet in het geval van een asset investment-model. Het asset-investment model Afnemer 100 Provinciale aansluitpremie Daadwerkelijke levering diensten Eigen/vreemd vermogen netwerkaanbieder Netwerkaanbieder Provincielening Netwerkbouwers Netwerkbeheer Dienstenaanbieder Figuur 14. Schematisch overzicht van het asset investment model inclusief financiële stromen gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan. Dialogic NEXT STEP 75

76 Sterkte-zwakteanalyse asset investment-model In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse van het Asset Investment model: Tabel 10. SWOT-analyse van het Asset Investment Model Sterkte Initiatief komt vanuit de markt Professionele partij beheert en exploiteert het netwerk Snelle besluitvorming (geen coöperatie) Concurrentie op dienstenniveau mogelijkerwijs optimaal gefaciliteerd Door langetermijnperspectief kan eenmalige bijdrage eindgebruiker omlaag. Kansen Zwakte Kans op cherry-picking binnen wit gebied Eerder kans op no-show vanwege onvoldoende gebruikerscommitment Behalen van initiële minimumpenetratie voor aanleg mogelijk problematischer Bedreigingen Een korte toelichting op de sterkte-zwakteanalyse: Het netwerk wordt beheerd en geëxploiteerd door een professionele partij, wat onder meer betekent dat de continuïteit van het netwerk geborgd is. Het type marktpartij dat acteert in dit model is een partij die niet gewoon is om consumentenaansluitingen te realiseren. Dergelijke beleggers denken in termen van business cases en rendementen, in plaats van in termen van penetratie en ARPU ( average revenu per user ). Om die reden bestaat er verhoogd risico dat de initiële minimumpenetratie niet behaald wordt, en het netwerk überhaupt niet van de grond zal komen. Aangezien de investeerder enkel geïnteresseerd is in het eigendom van het netwerk, wordt concurrentie op dienstenniveau mogelijk optimaal gefaciliteerd. De investeerder is zelf niet actief als dienstenaanbieder, dus treedt neutraal op ten aanzien van de partijen op laag 3. Bedrijfseconomische analyse Asset investment-model Uit onze analyse komt naar voren dat een penetratie van circa 65% nodig is om breakeven te draaien. 76 Dialogic NEXT STEP

77 Cashflow per home passed Cashflow per home passed over de eerste 12 jaar % 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% penetratie (=homes activated / homes passed) Figuur 15. Break-even analyse Asset Investment Model op basis van het lichte scenario en een additionele maandelijkse bijdrage van 20. Op basis van onze analyses komen we tot de volgende conclusies: In het minimale scenario is een penetratie van minimaal 67% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het lichte scenario is een penetratie van minimaal 65% nodig uitgaande van een additionele maandelijkse bijdrage van 20 (exclusief BTW). In het maximale scenario is een penetratie van minimaal 57% nodig uitgaande van geen additionele maandelijkse bijdrage. Ook in dit model kan de benodigde penetratie zakken door hogere additionele maandelijkse lasten. Een hoger maandelijkse additionele bijdrage van 25 (exc. BTW) leidt tot een benodigde penetratie van 59% in het minimale scenario en 57% in het lichte scenario. 9.6 Het (semi-)publieke last-mile model Kern van dit model is dat de overheid het initiatief neemt om in wit gebied last-miles aan te leggen. Daartoe richt zij een publiek netwerkbedrijf op, en zal zij ook eigenaar worden van de aan te leggen infrastructuur. Op centraal gelegen plaatsen worden PoP s gerealiseerd waarop iedere partij die dat wil kan inkoppelen. Dat kan gaan om telecompartijen die consumenten telecomdiensten willen aanbieden, maar het kan ook gaan om energiebedrijven die één van de beschikbare vezels gebruiken voor smart-metering. Op dit model is een variant denkbaar waarin de overheid de last-miles samen met marktpartijen realiseert. Dit model valt enigszins buiten het masterplan dat we eerder presenteerden omdat het hier gaat om participaties. Bovendien gaat dit model er sterk vanuit dat de markt en de inwoners van Fryslân hun kansen niet zullen nemen. Dit model moet eerder worden beschouwd als een last resort model indien andere modellen niet blijken te werken. In onderstaande tabel worden enkele kenmerken benoemd van de (semi-)publieke last-mile. Dialogic NEXT STEP 77

78 Tabel 11. Overzicht van de kenmerken van het (semi-)publieke last mile model (Semi-)publieke last-mile kenmerken Eigendom Inrichting netwerk Financiering Het publieke netwerkbedrijf wordt eigenaar van het passieve aansluitnetwerk. De provincie neemt het initiatief om de last-mile naar huishoudens in wit gebied te verglazen. Daartoe richt zij een publiek netwerkbedrijf op. Per huishouden worden mogelijk meerdere vezels aangelegd. Er worden centrale PoP-locaties gerealiseerd waar verschillende partijen kunnen inkoppelen op het netwerk. Zowel het overbruggen van het financieringsgat als het eigendom van het netwerkbedrijf zijn taken van de provincie. Een deel van de noodzakelijke investering zal door marktpartijen inbracht dienen te worden. Naast participatie is dus extra overheidssteun nodig in de vorm van leningen en eventueel subsidies om de case sluitend te krijgen. De reden dat marktpartijen hier niet aanleggen is juist dat de aanlegkosten niet in verhouding staan tot het verdienvermogen van de last-mile. Er is een variant denkbaar waarin de Provincie de volledige investering van de benodigde 1000 per aansluiting aan eigen vermogen inbrengt. De figuur hieronder toont het businessmodel van de (semi-)publieke last-mile. Uit dit model wordt snel duidelijk dat dit model sterk lijkt op het asset investment model. Het voornaamste verschil is dat in dit model de provincie aandeelhouder is. De (semi-)publieke last mile Afnemer 100 Provinciale aansluitpremie Daadwerkelijke levering diensten Eigen / vreemd vermogen (inc. provincie participatie) (Semi-)publiek netwerkbedrijf Provincielening Netwerkbouwers Netwerkbeheer Dienstenaanbieder Figuur 16. Schematisch overzicht van het (semi-)publieke last mile model inclusief financiële stromen gebaseerd op het lichte scenario. De zwarte pijlen geven eenmalige stromen aan, de grijze maandelijkse stromen. De gele randen geven eigendomsrechten aan. Sterkte-zwakteanalyse (semi-)publieke last mile In de tabel hieronder behandelen we een sterkte-zwakteanalyse. 78 Dialogic NEXT STEP

79 Tabel 12. SWOT-analyse van het (semi-)publieke last mile model Sterkte Zwakte Aanleg van meerdere vezels in de lastmile kan zorgen voor concurrentie op infrastructuur Ook concurrentie op andere lagen kan gefaciliteerd worden Een publiek netwerkbedrijf is geen kernactiviteit van de provincie Aanbesteding bij financiering noodzakelijk Model kan dienen als last resort Vooral een maatschappelijke investering in onrendabel gebied Kans op inefficiëntie wegens gebrek aan kennis/ervaring bij provincie Kans Bedreiging Een toelichting op de sterkte-zwakteanalyse: Omdat de aanlegkosten van de last-mile niet volledig gedekt kunnen worden met de opbrengsten ervan, is feitelijk sprake van een financiering aan het eigen netwerkbedrijf. Voor breedbandfinanciering in wit gebied zijn door de EC duidelijke stappen voorgeschreven. Kern is een aanbestedingsachtig traject waarbij marktpartijen om de financiering kunnen concurreren. Het publieke netwerkbedrijf is één van de partijen die naar de financiering mee kan dingen. Feitelijk ontstaat er een wat vreemde situatie waarin de provincie een bedrijf opricht waaraan het direct staatsteun gaat geven. Het opzetten van een publiek netwerkbedrijf is geen kernactiviteit van een provincie. Om die reden bestaat het gevaar dat investeringen inefficiënt gebeuren, bijvoorbeeld door gebrek aan kennis of ervaring. Doordat de provincie zelf het netwerk regelt, kan concurrentie optimaal gefaciliteerd worden, op elk mogelijke laag, ook in de toekomst. Het model is vooral bedoeld als last resort wanneer marktpartijen of bewonersinitiatieven onvoldoende met geschikte projecten komen. Bedrijfseconomische analyse (semi-)publieke last mile Deze analyse is volledig gelijk aan de analyse van het asset investment model. Dialogic NEXT STEP 79

80

81 10 Financiële en maatschappelijke impact voor de provincie Ongeacht het gekozen scenario zijn de kosten voor het breedbandloket bijna 2,0 miljoen. Hetzelfde geldt voor de start-up projecten die circa 1,8 miljoen kosten en een kapitaalbeslag kennen van 1,5 miljoen. De financiële impact van de financiering van het primaire instrument verschilt per scenario: Het minimale scenario kent kosten van 5,5 miljoen en een maximaal kapitaalbeslag van 27,6 miljoen. Het lichte scenario resulteert in kosten van 8,4 miljoen en een maximaal beslag van kapitaal van 25,6 miljoen. Het zware scenario kent geen kapitaalbeslag maar wel kosten van circa 74,5 miljoen. Een volledige uitvoering van het masterplan conform het zware scenario kent daarom kosten van 78,3 miljoen, conform het lichte scenario kosten van 14,5 miljoen en conform het minimale scenario 11,7 miljoen. De laatste twee opties kennen wel een totaal kapitaalbeslag van respectievelijk 29,1 miljoen en 27,1 miljoen. Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger? Allereerst zullen de bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden, binnen afzienbare tijd een aankondiging kunnen verwachten over de realisatie van supersnel internet in hun omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige gemeenten zullen marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners zelf het initiatief pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook voor dit laatste kan steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren zullen in diverse gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGA-aansluitingen waar die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige maatschappelijke diensten mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid en andere lokaal gewenste diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen marktpartijen in de grijze gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te vergroten. De door de Friese burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient uiteindelijk in geheel Fryslân beschikbaar te zijn Inleiding In dit hoofdstuk gaan we nader in op de financiële en maatschappelijke impact van dit investeringsplan voor de provincie. We beginnen met de totale financiële impact in paragraaf Hierin worden alle componenten bij elkaar gelegd en opgeteld. De paragrafen 10.3 tot 10.5 gaan dieper in op deze componenten. Zo gaan 10.3 en 10.4 in op de financieringsbehoefte. Zij behandelen respectievelijk het primaire instrument (leningen en/of subsidies) en de start-up-projecten. Paragraaf 10.5 gaat in op de impact van het breedbandloket. In paragraaf 10.6 behandelen we de maatschappelijke impact van het investeringsplan Totale financiële impact De totale financiële impact voor de provincie bestaat zowel uit kosten als kapitaalbeslag. Dialogic NEXT STEP 81

82 Indien gekozen wordt voor een scenario met een fonds dan is het kapitaalbeslag circa 29 miljoen bij het minimale scenario of circa 27 miljoen bij het lichte scenario. Bij het zware scenario is er alleen kapitaalbeslag door de start-up projecten van 1,5 miljoen. Als we kijken naar kosten dan zien we dat de kosten liggen tussen 11,7 miljoen (bij het minimale scenario inclusief het breedbandloket en de start-up-projecten) en 78,3 miljoen (bij het maximale scenario inclusief het breedbandloket en de start-up-projecten). De onderstaande tabel geeft een overzicht van de kosten. Tabel 13. Inschatting van de kosten per scenario (in miljoenen ) Scenario Leningen en premies Lening- & fondsbeheer Start-up Breedbandloket Totaal Minimaal -5,5-2,4-1,8-2,0-11,7 Licht -8,4-2,3-1,8-2,0-14,5 Maximaal -74,5 0,0-1,8-2,0-78,3 De onderstaande tabel geeft een overzicht van het kapitaalbeslag voor de drie scenario s. Tabel 14. Omvang van het kapitaalbeslag voor de drie scenario s (in miljoenen ) Scenario Fonds Start-up Totaal Minimaal -27,6-1,5-29,1 Licht -25,6-1,5-27,1 Maximaal 0,0-1,5-1, Financiële impact van de primaire financiering van de infrastructuur Zoals bekend zijn er drie scenario s voor de financiering van de infrastructuur. Elk scenario kent zijn eigen impact dit is de reden voor het introduceren van deze opties in deze paragraaf. Uiteraard kennen alle scenario s wel dezelfde randvoorwaardelijke parameters. Dit zijn de volgende: We nemen een risicovoorziening voor de reguliere witte gebieden van 10%. Dit doen we omdat er een (beperkte) kans bestaat dat afnemers de afdracht aan hun lening niet meer zullen voldoen. Het gaat hier immers om vaste netten, een uitontwikkelde technologie en veelal (koop)woningen. Deze drie elementen zorgen er samen voor dat het risico vrij laag is. We nemen een risicovoorziening voor de bedrijventerreinen van 15%. Omdat er een groter risico is dat panden leeg staan, hogen we de voorziening op met vijf procentpunten. We nemen een risicovoorziening voor de geïsoleerde gebieden van 20%. Ondanks dat het hier veelal gaat om huishoudens met een (koop)woning, zien we een groter risico in de technologie. De wereld van draadloze telecommunicatie is zeer dynamisch (denk bijvoorbeeld aan spectrumveilingen) en hierdoor is er een groter risico op niet betalende klanten. De kans is hierdoor groter dat een gebruikte technologie op een gegeven moment niet meer afgenomen wordt. 82 Dialogic NEXT STEP

83 De hoogte van de lening aan de afnemers (2%) is gelijk aan het rendement dat de provincie nu op haar kapitaal heeft. De kosten voor het beheer van de leningen bedraagt 0,5% van het uitstaande vermogen. De reden dat hier gekozen wordt voor deze lage kosten is dat de rol van fondsbeheer zeer beperkt is. Het gehele project is zeer sterk omkaderd en het beheer van het fonds bestaat uit niets meer of minder dan het verstrekken van middelen binnen zeer heldere kaders. Indien gekozen wordt voor een traditionele fondsbeheerder dan kunnen deze kosten hoger uitkomen. Naast het beheer van de leningen zal er ook sprake zijn van de inzet van een fondsbeheerder. Er moeten immers projecten worden geïnventariseerd, beoordeeld, geselecteerd, gemonitord. De kosten hiervoor bedragen per jaar. Uiteraard is deze vorm van beheer alleen de eerste 10 jaar relevant Financiële impact van het scenario minimaal Kosten De totale kosten van dit scenario bedragen bijna 8 miljoen, zie de onderstaande tabel. Tabel 15. De totale kosten voor het scenario minimaal Type uitgave Omvang Netto rendement Gederfde renteopbrengsten Risicovoorzieningen Directe uitgaven aan subsidies 0 Kosten fondsbeheer Totale kosten De opbrengsten als gevolg van het uitzetten van kapitaal zijn als volgt opgebouwd. Tabel 16. Netto rendement op uitstaand kapitaal voor het minimale scenario Type Termijn (jaar) Rente Maximale omvang Netto rendement Regulier wit 12 2% Geïsoleerde afnemers 12 2% Bedrijventerreinen 12 2% Totaal De onderstaande tabel toont hoe de kosten voor gederfde renteopbrengsten tot stand komen. 31 Omdat zowel het rendement op de middelen als de renteopbrengst gelijk zijn aan 2% middelen deze posten elkaar altijd uit. Dialogic NEXT STEP 83

84 Kostne per jaar Tabel 17. Omvang van de gederfde rente-inkomsten voor het minimale scenario Type Termijn (jaar) Rente Maximale omvang Gederfd rendement Regulier wit 12 2% Geïsoleerde afnemers 12 2% Bedrijventerreinen 12 2% Totaal In het minimale scenario zijn er kosten voor risicovoorzieningen. De onderstaande tabel geeft een overzicht van de kosten voor de leningen als gevolg van dit risico. Tabel 18. Omvang van de kosten voor de risicovoorzieningen voor het minimale scenario Type % risico-voorziening Omvang Benodigde reserve Regulier wit 10% Geïsoleerde gebruikers 20% Bedrijventerreinen 15% Totaal Als we kijken naar de kosten voor beheer van de leningen komen we uit op 0,5% van het uitstaande vermogen, zijn de kosten voor het beheer van het fonds ongeveer 1,4 miljoen. De onderstaande afbeelding duidt hoe deze kosten zich jaarlijks ontwikkelen Jaarlijkse kosten voor beheer leningen bij minimaal scenario Jaren Figuur 17. Overzicht van de kosten voor het beheer van de leningen bij minimaal scenario Naast de bovenstaande kosten voor het beheer van de leningen, zijn er uiteraard de kosten voor het beheer van het fonds. Deze bedragen 1 miljoen: per jaar voor een periode van 10 jaar. 84 Dialogic NEXT STEP

85 Percentage van totaal te investeren kapitaal Kapitaalbeslag Naast de kosten voor het instrument is er ook sprake van een kapitaalbeslag. In totaal wordt er 44,2 miljoen uitgezet in dit scenario via het primaire instrument. Echter, niet alle investeringen vinden direct plaats en gedurende de looptijd stroomt een deel van het kapitaal weer terug. Hierdoor kan gewerkt worden met een maximaal kapitaalbeslag van circa 27,6 miljoen (in het tiende jaar van het plan). 32 De onderstaande afbeelding toont aan hoe het vermogen zou verlopen indien het fonds gelijkmatig in tien jaar wordt ingezet en leningen binnen twaalf jaar worden terugbetaald. 100% 90% Verloop van het uitstaand vermogen 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Jaren Figuur 18. Overzicht van het verloop van het uitstaande vermogen Financiële impact van het scenario licht Kosten De totale kosten van dit scenario bedragen circa 10,8 miljoen. De onderstaande tabel licht dit nader toe. 32 In het tiende jaar staat circa 62% van het te investeren kapitaal ( 44,2 Miljoen) uit. Dit leidt weer tot de 27,6 miljoen. Dialogic NEXT STEP 85

86 Tabel 19. De totale kosten voor het scenario licht Type uitgave Omvang Netto rendement Gederfde renteopbrengsten Risicovoorzieningen Directe uitgaven aan subsidies Kosten fondsbeheer Totale kosten Het netto rendement op het uitgezette kapitaal is als volgt opgebouwd: Tabel 20. Netto rendement op uitstaand kapitaal voor het lichte scenario Type Termijn (jaar) Rente Maximale omvang Netto rendement Regulier wit 12 2% Geïsoleerde afnemers 12 2% Bedrijventerreinen 12 2% Totaal De gederfde rente-inkomsten van dit scenario zijn uiteraard gelijk aan het netto rendement. De onderstaande tabel toont deze berekening. Tabel 21. Omvang van de gederfde rente-inkomsten voor het lichte scenario Type Termijn (jaar) Rente Maximale omvang Gederfd rendement Regulier wit 12 2% Geïsoleerde afnemers 12 2% Bedrijventerreinen 12 2% Totaal In het lichte scenario zijn er kosten voor risicovoorzieningen voor de leningen en voor subsidies. De onderstaande tabel heeft een overzicht van de kosten voor de risicovoorzieningen. 33 Omdat zowel het rendement op de middelen als de renteopbrengst gelijk zijn aan 2% middelen deze posten elkaar altijd uit. 86 Dialogic NEXT STEP

87 Kostne per jaar Tabel 22. Omvang van de kosten voor de risicovoorzieningen voor de leningen in het lichte scenario Type % risico-voorziening Omvang Benodigde reserve Regulier wit 10% Geïsoleerde gebruikers 20% Bedrijventerreinen 15% Totaal Als het gaat om de kosten voor de aansluitpremie dan zien we dat het gaat om een bedrag van circa 3,3 miljoen, zie Tabel 23. Tabel 23. Omvang van de kosten voor de aansluitpremies in het lichte scenario Type directe uitgave Omvang Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies regulier wit Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies geïsoleerde gebieden Eenmalige uitgaven agv aansluitpremies bedrijventerreinen Totaal De kosten voor het beheer van het fonds bedragen ongeveer 2,3 miljoen. In totaal 1,3 miljoen komt voort uit het beheer van de leningen. De onderstaande afbeelding toont de jaarlijkse kosten hiervoor over de tijd. Naast deze kosten zal ook in dit scenario een reservering van nodig zijn voor het fondsbeheer. Jaarlijkse kosten voor beheer leningen bij licht scenario Jaren Figuur 19. Overzicht van de kosten voor het beheer van de leningen bij het lichte scenario Dialogic NEXT STEP 87

88 Kapitaalbeslag Naast de kosten voor het instrument is ook hier sprake van een kapitaalbeslag. Er wordt 40,9 miljoen uitgezet in dit scenario via het primaire instrument. Omdat niet al het kapitaal tegelijkertijd wordt uitgezet (zie Figuur 18), kan gewerkt worden met een maximaal kapitaalbeslag van circa 25,6 miljoen (in het tiende jaar van het plan) Financiële impact van het scenario maximaal Kosten De kosten van dit scenario bestaan uitsluitend uit de inzet van aansluitpremies. De onderstaande tabel geeft een overzicht van deze kosten. Tabel 24. De totale kosten voor het scenario maximaal Type uitgave Omvang Netto rendement 0 Gederfde renteopbrengsten 0 Risicovoorzieningen 0 Directe uitgaven aan subsidies Kosten fondsbeheer 0 Totale kosten Het bedrag van 74,5 miljoen is als volgt over de gebieden verdeeld: Type gebied Aantal percelen Aansluitpremie Kosten Regulier wit gebied Geïsoleerde gebruikers Bedrijventerreinen Totaal Kapitaalbeslag In dit scenario is geen sprake van een fonds. Er is dus geen sprake van beslag op kapitaal Gevoeligheidsanalyse van de invloed van de hoogte van de aansluitpremie In de drie hierboven uitgewerkte scenario s hebben we gekeken naar drie verschillende hoogten van aansluitpremies. Om meer gevoel te krijgen bij de invloed van de hoogte van een dergelijke aansluitpremie, hebben we grafisch weergegeven hoe de hoogte van de aansluitpremie de maandelijkse lasten en de kosten en uitgaven van de provincie beïnvloedt, zie hiervoor de volgende figuur: 34 Wederom komt hier een verhouding van 62% naar voren. Deze hebben we ook geïdentificeerd bij het minimale scenario. 88 Dialogic NEXT STEP

89 Additionele maandeljkse kosten voor eindgebruikers (ex BTW) Kosten en uitgaven provincie in miljoenen euro's 24,00 22,00 20,00 18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2, Aansluitpremie van de provincie Additionele maandelijks kosten in regulier wit gebied Additionele maandelijks kosten in geïsoleerde gebieden Additionele maandelijks kosten op bedrijventerreinen Kosten provincie Totale omvang provinciale leningen Tabel 25. Invloed van de hoogte van de aansluitpremie op de maandelijkse lasten en de kosten en uitgaven van de provincie. In bovenstaande grafiek zijn we van de volgende aannames uitgegaan: De eenmalige aansluitkosten van de gebruiker zijn altijd 0 De commerciële lening is even hoog als de fondslening De aansluitpremie is nooit hoger dan de kosten van de aansluiting In de grafiek zien we dat een hogere aansluitpremie leidt tot hogere kosten voor de provincie. Zo is een aansluitpremie van 500 meer dan 20 miljoen duurder dan een aansluitpremie van 0. De maandelijkse lasten van de afnemer gaan daardoor uiteraard wel omlaag: in regulier wit gebied betaalt een afnemer minstens 4 per maand minder Financiële impact van de start-up projecten Binnen de start-up projecten zijn twee financiële lijnen te onderscheiden: Er is zowel sprake van subsidies aan eindgebruikers als kleinschalige investeringen in infrastructuur door de provincie. De totale kosten zijn 1,8 miljoen, het kapitaalbeslag is 1,5 miljoen. Als het gaat om de subsidies dan begroten we een bedrag van 1,5 miljoen. Hiermee verwachten wij meerdere projecten à ieder maximaal te subsidiëren kan daarbij als de-minimis steun direct worden verstrekt aan een marktpartij of project. Het is niet gezegd dat een project ook daadwerkelijk volledig beslag zal willen doen op die en het zal ook afhankelijk zijn van de redelijkheid en het dekkingsgebied van het projectvoorstel in hoeverre deze voor het volledige subsidiebedrag in aanmerking zal komen. Voor voorinvesteringen zal ook een bedrag van 1,5 miljoen nodig zijn. Het streven is uiteraard dat deze investeringen snel worden overgenomen door een marktpartij of een bewonerscoöperatie. Immers, dergelijke investeringen zoals meeleggen in wit gebied zijn naar verwachting interessant voor partijen zodra zij plannen maken in het betreffende gebied. Toch is het verstandig om een risico van 20% in te boeken. Dit leidt tot kosten van Dialogic NEXT STEP 89

90 10.5 Financiële impact van het Breedbandloket Als we kijken naar de financiële impact van het breedbandloket dan hebben we het uitsluitend over de inzet van personen. 35 Een deel van de activiteiten kan bij medewerkers van de provincie of gemeenten worden belegd. Andere taken zullen extern belegd moeten worden. Tabel 26. Overzicht van in te zetten FTE s per taak van het Breedbandloket jaar Procesondersteuning 2 0,5 0,5 0,5 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 Kennisontwikkeling en deling Strategische afstemming Civieltechnische optimalisatie 4 2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,5 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 Social return 1 0, TOTAAL 8,5 4,1 1,7 1,6 1,5 1,1 1 0,9 0,8 0,7 We schatten in dit kader in dat de kosten per FTE liggen op Dit brengt de totale kosten op bijna 2 miljoen. Tabel 27.Overzicht van de kosten voor de verschillende taken van het Breedbandloket (x 1000) jaar Procesondersteuning 180k 45k 45k 45k 45k 18k 18k 18k 18k 18k Kennisontwikkeling en deling Strategische afstemming Civieltechnische optimalisatie 360k 180k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 45k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 18k 90k 81k 72k 63k 54k 45k 36k 27k 18k 9k Social return 90k 45k 0k 0k 0k 0k 0k 0k 0k 0k TOTAAL 765k 369k 153k 144k 135k 99k 90k 81k 72k 63k 10.6 Maatschappelijke impact Wat betekent dit investeringsplan nu voor de gewone Friese burger? Allereerst zullen de bewoners in de Friese buitengebieden, specifiek de witte gebieden, binnen afzienbare tijd een aankondiging kunnen verwachten voor de realisatie van supersnel internet in hun omgeving, ondersteund door de provincie Fryslân. In sommige gemeenten zullen marktpartijen hiertoe het initiatief nemen, in andere zullen bewoners zelf het initiatief pakken en een netwerk- of financieringscoöperatie willen starten. Ook voor dit laatste kan 35 In een enkel geval kan er sprake van kleine out-of-pocket kosten. Om hier rekening mee te houden is een iets hoger tarief aangehouden. 90 Dialogic NEXT STEP

91 steun gezocht worden bij de provincieplannen. De komende jaren zullen in diverse gemeenten initiatieven van start gaan die niet alleen zorgen voor NGA-aansluitingen waar die nog niet aanwezig zijn, maar ook tal van hoogwaardige maatschappelijke diensten mogelijk maken op het gebied van zorg, onderwijs, veiligheid en andere lokaal gewenste diensten. Door deze dynamiek in de witte gebieden zullen marktpartijen in de grijze gebieden ook niet stil zitten en trachten de concurrentie te vergroten. De door de Friese burger gewenste hoogwaardige dienstverlening dient uiteindelijk in geheel Fryslân beschikbaar te zijn. Hierna presenteren we een aantal voorbeelden van mogelijke maatschappelijke impact die zijn te verwachten van nieuw te realiseren NGA-aansluitingen in het buitengebied: 1. Positieve netwerkexternaliteiten; 2. Voordelen van integrale provinciebrede dienstverlening; 3. Baten van sectorspecifieke diensten (zorg, onderwijs, veiligheid, etc.); 4. Provinciemarketing (vestigingscondities, reputatie); 5. Werkgelegenheidseffecten; 6. Vermindering congestie en milieubelasting; 7. Leefbaarheid en revitalisering platteland; 8. Efficiency-voordelen voor bedrijven en instellingen. Hierna bespreken we kort de aard van de impact en geven daarbij een inschatting van het gewicht en de kans van mogelijke besparingen. Type baten Aard van de baten Inschatting impact Kans Netwerkexternaliteiten De totale waarde van het netwerk neemt exponentieel toe met de groei van het aantal aansluitingen. Dit geldt bijvoorbeeld voor hoogwaardige (beeld)toepassingen, die nu niet of slecht mogelijk zijn. Dit is een voordeel voor zowel de bewoners van de Beperkte baten op korte termijn, op lange termijn gaan netwerkeffecten zwaarder meewegen. Groot zwarte, grijze als witte gebieden: beeldcontact met oma op het platteland is er een goed voorbeeld van. Voordelen van integrale Door grotere dekking van NGA worden businessmodellen voor nieuwe diensten Kan in relatie met de hierna genoemde Middel provinciebrede dienstverlening haalbaarder (marktverruiming). Immers, veel aanbieders van maatschappelijke diensten zullen pas actief worden als zij alle huishoudens (tegen redelijke condities) maatschappelijke diensten substantiële baten generen; belangrijk voor ICT-innovatie. kunnen bereiken. Dit kan een belangrijke enabler zijn voor (maatschappelijke) diensteninnovatie. Afname zorggerelateerde kosten Teleconsulting, -monitoring en raadplegen van second opinion via beeldverbindingen kan de kosten van gezondheidszorg verminderen. Gaat om reiskosten van en naar artsen (die in een rurale omgeving ver weg wonen) en ziekenhuizen omdat de patiënten op afstand kunnen worden Additioneel substantiële baten in de toekomst mogelijk, bijvoorbeeld door betere inzet van 1 e lijnszorg in buitengebieden. Groot geobserveerd. Mogelijk baten van ingrijpen in acute gevallen. Dialogic NEXT STEP 91

92 Afname onderwijsgerelateerde kosten Afstandsleren, online cursussen, vermindert reiskosten naar scholen. Scholen kunnen met o.a. servercentralisatie, cloudoplossingen en open data besparen op IT-kosten. De total cost of ownership van ICToplossingen kan sterk dalen. Additionele baten zijn beperkt vanwege al bestaande mogelijkheden, maar nemen toe bij stijgende brandstofprijzen. Groot Afname beveiligingskosten Op bedrijventerreinen, maar ook in winkelcentra zijn besparingen mogelijk op inzet van politie en beveiligingsdiensten door inzet van hoogwaardige camerabeveiliging. Aanzienlijke kostenbesparing haalbaar door geringere inzet van beveiligingspersoneel, lagere verzekeringspremies en beperking van criminaliteit. Groot Provinciemarketing Aanwezigheid NGA versterkt vestigingscondities in buitengebieden en op bedrijventerreinen en verbetert reputatie van de Provincie. De Provincie krijgt Moeilijk te waarderen. Middel mogelijkheid zich neer te zetten als eerste provincie waar alle afnemers een NGA kunnen afnemen. Werkgelegenheidseffecten Veel lokale graaf- en civieltechnische werkzaamheden. Besparing op werkloosheidsuitkeringen in de bouw (geldt alleen in laagconjunctuur). Groot Vermindering verkeerscongestie en milieubelasting Besparingen uit thuis- en flexwerken vanwege minder files en geringere reiskosten; beperking CO 2-uitstoot. Beperkt effect vanwege al bestaande mogelijkheden. Middel Leefbaarheid en revitalisering platteland De aanwezigheid van NGA netwerken kan voorkomen dat bewoners weg trekken uit kleine gehuchten en dorpen. Het zorgt voor het behoud van aantrekkelijk recreatiegebied en nieuwe bedrijvigheid op het platteland. Relatief beperkt omdat huidige inkomenssituatie en leeftijdsopbouw van huishoudens in buitengebieden niet ongunstiger is dan in de stad. Laag Efficiencyvoordelen Verlaging van IT-kosten voor MKB en bedrijven op bedrijventerreinen, evenals mogelijke productiviteitsverbetering door slimme inzet van ICT. Een goede inzet van ICT kan leiden tot relatief kleine baten bij een groot aantal bedrijven. De totale impact kan vrij groot zijn. Middel Tabel 28. Inschatting van de aard, omvang en kans van mogelijke maatschappelijke impact 92 Dialogic NEXT STEP

93 11 Uitvoeringsplan De komende tijd zullen een aantal vervolgstappen moeten worden ondernomen om het masterplan ten uitvoer te kunnen brengen. Hierbij moet het breedbandfonds opgezet worden, moeten de start-up-projecten uitgevoerd worden en moet een regionaal breedbandloket worden opgezet. De kosten hiervoor zullen bedragen, naast aan kosten voor start-up-projecten. De doorlooptijd hiervan schatten we in op vier maanden, lopend van december tot maart Inleiding In de voorgaande hoofdstukken hebben wij een masterplan uitgewerkt, waarmee de provincie Fryslân NGA-aansluitingen in het witte gebied kan realiseren. In dit hoofdstuk lichten we een beknopt uitvoeringsplan toe om dit masterplan ten uitvoer te brengen. Hiermee beschrijven we de fase tussen de positieve besluitvorming van GS en PS over het masterplan, en de daadwerkelijke start van het investeringsplan Vervolgstappen voor inrichting organisatie Om het beoogde plan ten uitvoer te brengen, moeten er verschillende stappen gezet worden. Als we ervan uitgaan dat Provinciale Staten van Fryslân het onderliggende Masterplan aannemen, dan zullen de volgende stappen moeten worden gezet Breedbandfonds Opzetten verantwoordelijk projectteam om uitvoering te kunnen geven aan de onderstaande stappen. Hierbij zullen waar mogelijk medewerkers van de provincie betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn. Maken business plan fonds waarin duidelijk wordt hoe het fonds eruit gaat zien. Hierin worden onder meer de doelstelling, taakstelling, juridisch kader, organisatiemodel, fondsmanagement, beheer en billing uitgewerkt. Inrichten governance fonds om zorg te dragen dat de provincie op de juiste manier invloed kan uitoefenen op het fonds. Enerzijds dient het fonds op afstand van de provincie te komen staan, anderzijds blijft voldoende sturing en toezicht vanuit de provincie wenselijk. Inrichting van de uitvraagprocedure van het fonds. De vraag is of dit een open uitvraag via een algemene openbare bekendmaking betreft, of dat er wordt gekozen voor een tenderprocedure per gebied (bijvoorbeeld per gemeente). Operationaliseren van inhoudelijke criteria en Programma van Eisen om vorm te kunnen geven aan de selectie van projecten. Het is zowel voor het fonds alsook voor marktpartijen, gemeenten en bewonersinitiatieven essentieel om duidelijk te krijgen aan welke eisen een projectvoorstel moet voldoen. Dit document is in het onderliggende Masterplan besproken, maar dient verder te worden geoperationaliseerd. Het concept investeringsreglement dat nu ter beoordeling bij de Europese Commissie voorligt, geldt hiervoor als basis. Belangrijke onderwerpen daarbij zijn onder meer de inrichting van openheid, de technische uitwerking, de dekkingsgraad van het witte gebied, de financieringsbehoefte, et cetera. Verkrijgen van capaciteit voor de uitvoering om organisaties in te huren die het fonds kunnen bemensen. Dialogic NEXT STEP 93

94 Institutioneel/organisatorisch onderbrengen van het fonds. Hierbij kan zowel gedacht worden aan het opzetten van een nieuwe BV als het onderbrengen in andere (beheer)organisaties. Afstemming met andere provincies. Omdat ook andere provincies soortgelijke plannen hebben is het verstandig om afstemming met hen te hebben. Concreet kan het gaan om welke (back-office) aspecten van het fonds samen kunnen worden uitgevoerd. Ook kan gedacht worden aan een interprovinciaal shared service center voor ondersteuning van lokale initiatieven Doorlopen notificatieprocedure EC-staatsteun om er zorg voor te dragen dat aan de eisen van de EU-richtsnoeren wordt voldaan Start-up projecten Opzetten verantwoordelijk projectteam om uitvoering te kunnen geven aan de onderstaande stappen. Hierbij zullen waar mogelijk medewerkers van de provincie betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn. Selectie start-up projecten om de juiste projecten te selecteren die het provinciale beleid daadwerkelijk kunnen versnellen. Ondersteuning start-up projecten. We zien dat er in de uitvoering van de projecten in sommige gevallen externe ondersteuning nodig is. Ook kan er bijvoorbeeld indien er samenwerking met de provincie gezocht wordt- coördinatie nodig zijn. Monitoring start-up projecten. Nadat de projecten zijn opgezet is het de nadrukkelijke bedoeling om van deze projecten te leren en deze eventueel op te schalen. Om die reden worden de projecten voor enige tijd gemonitord Regionaal Breedbandloket Opzetten verantwoordelijk projectteam om uitvoering te kunnen geven aan de onderstaande stappen. Hierbij zullen waar mogelijk medewerkers van de provincie betrokken worden, maar er zal ook inhuur van externe expertise nodig zijn. Op dit punt zal tevens nauwe samenwerking worden gezocht met de F4-gemeenten (Kernteam). Uitwerking business plan en programma breedbandloket waarin duidelijk wordt hoe het loket eruit gaat zien. Hierin komt onder meer de doelstelling, taakstelling, juridisch kader, organisatiemodel, management, et cetera aan bod. Hierbij wordt rekening gehouden met de vijf onderdelen van het loket: Procesondersteuning, Kennisontwikkeling en deling, Strategische afstemming, Civieltechnische optimalisatie en Social return. Ook het programma voor jaar 1 zal worden opgesteld. Inrichten governance breedbandloket om zorg te dragen dat de provincie op de juiste manier invloed kan uitoefenen op het loket. Verkrijgen van capaciteit voor de uitvoering om organisaties in te huren die het breedbandloket kunnen bemensen. (Fysieke) onderbrenging van loket(functies). Er moet een koepelorganisatie komen waarin de vijf taken samenkomen. Dit is wellicht het daadwerkelijke loket. Daarnaast zullen de vijf functies moeten worden belegd. Hierbij wordt nadrukkelijk de samenwerking gezocht met de F4. Afstemming met andere provincies. Omdat ook andere provincies soortgelijke plannen hebben is het verstandig om de afstemming met hen voort te zetten. Concreet kan het gaan om welke aspecten van het loket samen kunnen worden uitgevoerd. Kick-off meeting met gemeenten en stakeholders. Nadat zowel het fonds als het loket vorm begint te krijgen kan er een kick-off meeting met gemeenten en stakeholders plaatsvinden. Hierin worden deze partijen geïnformeerd over de nieuwe 94 Dialogic NEXT STEP

95 organisaties en plannen. Hierdoor kunnen zij zich voorbereiden op een nieuwe situatie. Dit leidt ertoe dat bij aanvang van het fonds direct concrete plannen kunnen worden besproken Kosten voor uitvoering Om succesvol te komen tot een fonds, start-up projecten en een breedbandloket moeten er aanzienlijke inspanningen worden uitgevoerd. Dit is hierboven toegelicht. Een deel van de activiteiten zal intern worden belegd, maar een deel van de activiteiten zal ook door externe partijen worden uitgevoerd. Voor het uitvoeren van deze activiteiten is nodig. Daarnaast is circa 1 miljoen nodig voor de start-up projecten, deels voor investeringen, deels aansluitpremies Planning De onderstaande tabel geeft een overzicht van de planning. Breedbandfonds Tabel 29. Overzicht van de beoogde planning van de uitvoering dec jan feb mrt Opzetten verantwoordelijk projectteam x Maken business plan fonds x x Inrichten governance fonds x x Opzetten inhoudelijke criteria en PVE x Verkrijgen van capaciteit voor uitvoering x Fysieke onderbrenging van fonds x Afstemming met andere provincies x x x x Doorlopen notificatieprocedure EC-staatsteun x x Start-up projecten Opzetten verantwoordelijk projectteam Selectie start-up projecten Ondersteuning start-up projecten x x x Monitoring start-up projecten x Breedbandloket Opzetten verantwoordelijk projectteam x Maken business plan breedbandloket x x Inrichten governance breedbandloket x x Verkrijgen van capaciteit voor uitvoering x (Fysieke) onderbrenging van loket(functies) x Afstemming met andere provincies x x x x Kick-off meeting met gemeenten en stakeholders x x x In april wordt een evaluatiemoment ingepland, waarbij definitief besloten moet worden of de ingezette gang van zaken doorgang moet krijgen. Hierbij wordt onder andere een concrete uitwerking van de governance van het breedbandfonds en het breedbandloket gepresenteerd. De planning is verder dat het breedbandloket en het breedbandfonds in de zomer operationeel zullen zijn. Dialogic NEXT STEP 95

96

97 Verklarende woordenlijst ACM: Autoriteit Consument & Markt, een samenvoeging van OPTA, NMa en de Consumentenautoriteit. ADSL: (Asymmetric Digital Subscriber Line) Een DSL standaard voor asymmetrische verbindingen over een twisted pair-koperdraad. ADSL2+: een snellere versie van ADSL met een theoretische download snelheid tot 24 Mbps en een upload snelheid van 3 Mbps. Backhaulverbinding: Een verbinding die de aansluiting vormt van het aansluitnetwerk met het wereldwijde netwerk. Breedband: er bestaat geen algemeen aanvaarde definitie van breedband. De voornaamste kenmerken zijn een hoge snelheid dan wel doorvoercapaciteit en een permanent actieve verbinding. Bovendien is de term breedband aan evolutie onderhevig. Coax: een kabel voor het geleiden van hoogfrequente signalen, bestaande uit een kern (signaal geleider) en een mantel (bescherming tegen elektromagnetische verstoringen). Aanvankelijk naar huizen uitgerold voor distributie van het TV-signaal, later ook gebruikt voor digitale signalen (digitale TV, Internet, digitale telefonie). De-minimis: Vrijstellingsregeling uitgaande van geldelijke grens waarvan wordt aangenomen dat bedragen daaronder niet de (markt)verstorende werking genereren waarop de betreffende wet gericht is. DOCSIS: (Data Over Cable Service Interface Specification). DOCSIS maakt breedbandverbindingen over kabelnetwerken mogelijk. De nieuwste versie 3.0 maakt hogere snelheden mogelijk door gebruik van parallelle downstream en/of upstream kanalen. Deze creëert dermate veel capaciteit dat HFC-netwerken onder de NGA-definitie van de EC kunnen vallen. DSL: Digital Subscriber Line is een digitale datacommunicatietechniek die een relatief hoge datasnelheid mogelijk maakt over een twisted pair-koperdraadverbinding. FttH: (Fiber to the Home) Techniek waarbij een breedbandverbinding op een glasvezelkabel (fiber) gezet wordt. De glasvezelverbinding reikt tot in de woning. HFC: (Hybrid Fiber-Coaxial) een netwerk waarbij zowel glasvezel als coax gebruikt worden om breedbandverbindingen te realiseren. Last-mile: De uitloper van het netwerk die daadwerkelijk een perceel (huishouden of bedrijf) aansluit op het netwerk. De last-miles zijn typisch het duurste deel van het netwerk. Mbps: Megabits per seconde NGA: (Next Generation Access-netwerk). De definitie van de EC luidt: Vaste toegangsnetwerken die volledig of gedeeltelijk uit optische elementen bestaan en die breedbandtoegangsdiensten kunnen leveren met betere kenmerken (zoals een hogere verwerkingscapaciteit) dan de diensten die via bestaande netwerken met koperen telefoonlijnen worden geleverd. OPTA: Onafhankelijke Post- en Telecom Autoriteit, tegenwoordig opgegaan in ACM. Dialogic NEXT STEP 97

98 PoP: Point of Presence. Centraal interface-punt in netwerk waar gekoppeld kan worden. Dat kan een fysieke locatie zijn met apparatuur (zoals servers, routers en switches). UMTS (Universal Mobile Telecommunications System): Opvolger van GSM. Standaard voor snelle data-overdracht in mobiele netwerken. VDSL (Very-high-bitrate Digital Subscriber Line): VDSL is een van de opvolgers van ADSL, waarbij een veel hogere download- en uploadsnelheid mogelijk zijn. WACC (Weighted Average Cost of Capital): Benaming voor de gewogen gemiddelde kosten van het vermogen van een bedrijf. Investeringen voegen pas waarde toe aan een bedrijf als het verwachte rendement daarvan groter is dan de WACC. 98 Dialogic NEXT STEP

99 Annex 1. Definitie wit, grijs en zwart gebied De opties voor het stimuleren van netwerkaanleg voor NGA worden voor een groot deel bepaald door het regelgevend EU-kader. Immers, niet in alle (geografische) gebieden is een zelfde mate van marktinterventie wenselijk en toegestaan. Zo onderscheidt de Europese Commissie zwarte, grijze en witte gebieden, naar gelang er meerdere, één of geen aanbieders van NGA-netwerken in een gebied aanwezig zijn. De volgende figuur geeft schematisch toelichting op de EU-indeling. Type gebied Zwart Grijs Wit Omschrijving Huishoudens in een zwart gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over twee of meer NGA-netwerken. In de praktijk betekent dat meestal: er is sprake van een HFC-netwerk en men is gestart met de uitrol van FttH of heeft zeer concrete plannen dat op korte termijn te doen. Huishoudens in een grijs gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over één NGA-netwerk. In de praktijk betekent dat meestal: er is sprake van een HFCnetwerk en er zijn geen concrete plannen FttH uit te rollen. Huishoudens in een wit gebied hebben binnen nu en 3 jaar de beschikking over geen enkel NGA-netwerk. In de praktijk betekent dat meestal: er is geen sprake van een HFC-netwerk en er zijn geen concrete plannen FttH uit te rollen. Figuur 2.1. Type gebied naar mate van beschikbaarheid van NGA-netwerken Mogelijkheden staatssteun per type gebied Wit gebied komt per definitie in aanmerking voor staatssteun 36 aan NGA-netwerken. Weliswaar moet het aan te leggen NGA-netwerk aan verschillende eisen voldoen bijvoorbeeld een bepaalde mate van openheid bieden, maar de toelaatbaarheid van ingrijpen staat los van het verder aanwezige telecomaanbod in het witte gebied. In grijs en zwart gebied is staatssteun ook mogelijk, maar enkel onder strikte voorwaarden. In zwart gebied moet aangetoond worden dat er zich marktfalen voordoet ondanks de aanwezigheid van twee concurrerende NGA-netwerken. In grijs gebied mag staatssteun enkel als er (i) geen betaalbare of geschikte diensten worden aangeboden die voldoen aan de behoeften van burgers of ondernemingen, en (ii) als er geen minder verstorende maatregelen kunnen worden genomen (waaronder ex-anteregulering) om dezelfde doelen te bereiken 37. Aangezien in Fryslân in grijs gebied kabelpartijen internetverbindingen aanbieden van boven de 100 Mbps (via HFC / DOCSIS 3.0), en deze diensten tegen dezelfde prijs worden aangeboden in het grijze gebied als in de gebieden waar zij concurreren met andere (NGA- )netwerken, is er geen reden om aan te nemen dat deze diensten niet betaalbaar of ongeschikt zijn. Om die reden is de kans groot dat de Europese Commissie maatregelen ter 36 Een maatregel wordt gedefiniëerd als staatssteun, indien (i) de maatregel met staatsmiddelen is bekostigd, (ii) hij ondernemingen een economisch voordeel oplevert, (iii) het voordeel selectief is en de mededinging vervalst of dreigt te vervalsen, en (iv) de maatregel het intracommunautaire handelsverkeer ongunstig beïnvloedt. 37 Zie EU (2013/C 25/01), rnr. 69. Dialogic NEXT STEP 99

100 financiering van de uitrol van extra breedbandinfrastructuur in zwart en grijs gebied negatief zal beoordelen. 100 Dialogic NEXT STEP

101 Annex 2. Gesprekspartners Bij het uitvoeren van deze opdracht heeft Dialogic beperkt primaire gegevens vergaard. Doordat we konden putten uit de ervaringen met verschillende pilots was er sprake van een grote hoeveelheid aan data. Ook konden we gebruik maken van de ervaringsgegevens aan de kant van de begeleidingscommissie van dit traject. Om die redenen hebben we slechts met een beperkt aantal experts gesproken. Naam Functie Organisatie Willem de Boer Jaap Doeleman Henk Doorenspleet Peter van Doorne Huub van Ettekoven Edwin Evenhuis Niek Geelhoed Co den Hartog Erwin Jonkman Ronald van der Luit Auke Piet van de Meulen Randolf Nijsse Piet Postma Remco Reus Eric Slotman Hans van der Stappen Senior projectleider De Centrale As Advocaat / partner Senior Industry Analyst Telecom Asset Manager Directeur Directeur Public Affairs Directeur Manager Telecom Sales manager Nederland Senior beleidsambtenaar Directie Telecom Senior beleidsmedewerker Economie Managing Partner Regiodirecteur Segment manager NederLAN Investment Consultant Senior projectmanager Ontwikkeling & Innovatie Provincie Fryslân Houthoff Buruma Rabobank International TenneT iipen UPC Kabelnoord Alliander CLAVIS Ingenieus Ministerie van EZ Gemeente Achtkarspelen CIF Ziggo Eurofiber KPN Oost NV Leo Pieter Stoel Wethouder Sudwest Fryslân Janroel Salomons Riet Schroven Stein Smeets Hein Visser Frank Weening Roland Zijlstra Strategische Samenwerking Sr. Strategy Manager Regulatory Affairs Officer Regiodirecteur Oost Nederland Directeur Interne Controller Reggefiber UPC Ziggo KPN Greenet Provincie Fryslân Dialogic NEXT STEP 101

102 102 Dialogic NEXT STEP

103 Annex 3. Aanpak De volgende afbeelding geeft de werkpakketten weer. Allereerst betreft het de uitwerking van de generieke businesscase (WP1) voor uitrol van (bekabeld) NGA in wit gebied in Fryslân. Hierbij beschouwen we verschillende marktmodellen en maken we een inschatting van het financieringsgat waarvoor het te ontwikkelen financieringsinstrument (WP2) invulling dient te geven. Voor concrete uitwerking van het financieringsinstrumentarium spelen tal van randvoorwaardelijke aspecten een rol, onder meer vanuit Europees juridisch kader. Dit komt in WP3 aan de orde. Ook de lokale condities spelen een rol. Hiervoor is door Fryslân Ring een uitgebreide consultatie bij gemeenten uitgezet om initiatieven, behoeften en mogelijke inbreng bij gemeenten te inventariseren. Verder heeft Stratix de mogelijkheden en kosten van draadloze alternatieven onderzocht en uitgewerkt in een technology assessment om oplossingen te kunnen bieden voor perifere locaties die exorbitant hoge kosten voor bekabeling vereisen. Tevens is aandacht besteed aan mogelijkheden voor kostenreductie (aanleg via drukriolering, minder diep graven, en betere graafcoördinatie/meeleggen). Tot slot zijn er diverse acties in gang gezet door de aangestelde kwartiermaker om het investeringsplan breder in te bedden en draagvlak te creëren bij de belangrijkste stakeholders in Fryslân. WP5. Project en procesmanagement WP1. Business case Inschatten kosten drivers Inschatten revenu drivers Opzetten business case WP2. Financiering en vorming financiële voorziening WP4. Ondersteunen en opzetten pilots WP3. Randvoorwaardelijke aspecten Figuur 20. Alle werkpakketten om te komen tot een investeringsplan Dialogic NEXT STEP 103

104

105 Annex 4. Onderwerpen uit de moties en Startnotitie Locatie Inhoud Inbedding investeringsplan Startnotitie Focus op passieve infrastructuur Het gehele investeringsplan heeft betrekking op passieve infrastructuur. Startnotitie Startnotitie Realisatie van tenminste één NGA-netwerk in heel Fryslân Focus vooral op vaste infrastructuren Door de focussen op het witte gebied komt in Fryslân (bijna) overal minimaal één NGA ter beschikking. Circa 1% van de percelen, de geïsoleerde gebieden, krijgen hier geen beschikking over. Op dit moment heeft circa 90% van Fryslân, in dit plan richten we ons onder meer op de realisatie van vaste infrastructuur naar 9% van de percelen. Startnotitie Draadloze opties in specifieke situatie ook mogelijk Startnotitie Realisatie in maximaal tien jaar Om de kosten in toom te houden kiezen we voor de duurste 1% van de percelen een draadloos alternatief. In het uitvoeringsplan en kostenberekening gaan we uit van een realisatie in 10 jaar. Startnotitie Focus op het witte gebied Het breedbandfonds richt zich uitsluitend op de witte gebieden. Startnotitie Beleid binnen juridische kaders Het plan voldoet aan de juridische kaders. Dit komt vooral door de focus op het witte gebied. In de uitvoeringsfase zal dit nader geoperationaliseerd worden. Startnotitie Verkennen inzet EUmiddelen Startnotitie Intensieve afstemming met marktpartijen gedurende proces Er is een verkenning hiervan uitgevoerd, zie paragraaf 5.4 Tijdens het maken van dit investeringsplan is afstemming met deze partijen geweest. Tijdens de uitvoering is dit een expliciete taak van het breedbandloket Startnotitie Werkgelegenheid zo veel mogelijk in Fryslân te houden Het bewerkstelligen van social return is een taak van het breedbandloket. Startnotitie Slim graafwerk inzetten Het bewerkstelligen van civieltechnisch overleg is een taak van het breedbandloket. Motie 1 Aanstellen van kwartiermaker Geen primair onderdeel van investeringsplan, maar kwartiermaker is wel aangesteld en Dialogic NEXT STEP 105

106 nauw betrokken bij dit plan Motie 2 Eerste kwartaal van 2014 starten met de uitvoering van het investeringsplan Motie 3 Houden van een expertmeeting In het uitvoeringsplan komt naar voren dat in het laatste kwartaal van 2013 begonnen kan worden met de uitvoering Geen primair onderdeel van investeringsplan, maar de expertmeeting vond plaats op 4 september Motie 4 Gelijke tarieven voor alle eindgebruikers In het plan is een model ('maximaal') opgenomen waar er geen additionele kosten voor eindgebruiker zijn. Motie 5 Proeven in het witte gebied ondernemen Motie 6 Openheid van de infrastructuur bevorderen Er zijn verschillende gebruikersonderzoeken van draadloze technologieën uitgevoerd (Stratix, 2013). Daarnaast bieden de start-up projecten de mogelijkheid om snel proeven te ondernemen. Bij de beoordeling van projectvoorstellen zal worden gekeken naar openheid. Motie 7 Afstemming met initiatief van de F4-gemeenten voor infrastructuurconcurrentie Er is regelmatig contact geweest met de F4- gemeenten, en in het investeringsplan komt de verhouding tussen het masterplan en de F4-gemeenten aan de orde. Motie 8 Intensieve afstemming met Den Haag en Brussel Motie 9 Ruimte te geven aan lokale initiatieven Tijdens het maken van dit investeringsplan is afstemming met deze partijen geweest. Tijdens de uitvoering is dit een expliciete taak van het breedbandloket Het breedbandloket is er duidelijk op geënt om lokale initiatiefnemers te ondersteunen. Tabel 30. Onderwerpen uit Startnotitie en moties en bijbehorende inbedding in investeringsplan. 106 Dialogic NEXT STEP

107 Literatuur Dialogic & Stratix (2010) Strategische opties voor hoogwaardig breedband voor Friese huishoudens. In opdracht van: Provincie Fryslân Dialogic (2013) Bewonersonderzoek NGA in wit gebied Fryslân Europese Commissie (2010) A Digital Agenda for Europe Europese Commissie (2013) EU-richtsnoeren voor de toepassing van de staatssteunregels in het kader van de snelle uitrol van breedbandnetwerken. (2013/C 25/01) Fryslân Ring (2013a) Hoogwaardig breedband en Pleatslik Belang in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juli Fryslân Ring (2013b) Hoogwaardig breedband en de basisscholen in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in juni Fryslân Ring (2013c) Hoogwaardig breedband en gemeenten in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een inventarisatieronde in de provincie. Fryslân Ring (2013d) Hoogwaardig breedband en de agrarische sector in Fryslân. Inzichten naar aanleiding van een online survey in augustus Kabelnoord (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 3 januari KPN (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 22 januari NLKabel (2013) Brief aan de provincie Fryslân aangaande Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elke huishouden in Fryslân. 7 januari Provinciale Staten Fryslân (2013a). Motie 1 van CDA en FNP Provinciale Staten Fryslân (2013b). Motie 2 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks Provinciale Staten Fryslân (2013c). Motie 3 van PvdA Provinciale Staten Fryslân (2013d). Motie 4 van FNP Provinciale Staten Fryslân (2013e). Motie 5 van FNP Provinciale Staten Fryslân (2013f). Motie 6 van D66, GrienLinks en VVD Provinciale Staten Fryslân (2013g). Motie 7 van D66, VVD, ChristenUnie en GrienLinks Provinciale Staten Fryslân (2013h). Motie 8 van D66, GrienLinks en VVD Provinciale Staten Fryslân (2013i). Motie 9 van D66, GrienLinks en VVD Provincie Fryslân (2012) Startnotitie Een Next Generation Accessnetwork (NGA) voor elk huishouden in Fryslân. Provincie Fryslân (2013) Nota Financieringsinstrumenten. Provincie Noord-Brabant & Dialogic (2011). Digitale Agenda van Brabant. Dialogic NEXT STEP 107

108 Stratix (2013) NGA voor witte gebieden. Opties voor het ontsluiten van witte adressen in Fryslân. TNO & Dialogic (2010) Vraag en aanbod Next-Generation Infrastructures In opdracht van het Ministerie van Economische Zaken. 108 Dialogic NEXT STEP

109

110 Contact: Dialogic Hooghiemstraplein AX Utrecht Tel. +31 (0) Fax +31 (0)