Arbobeleid of preventiecultuur?

Transcriptie

1 Arbobeleid of preventiecultuur? Een onderzoek naar de aard en omvang van het arbo-preventiebeleid in grote ondernemingen Eindrapport Een onderzoek in opdracht van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Sonja van der Kemp Mirjam Engelen B2834 Leiden, 15 juni 2004

2

3 Voorwoord Het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is onder meer gericht op het bevorderen van goede en veilige arbeidsomstandigheden en op de realisatie van een effectieve arbobeleidsvoering in arbeidsorganisaties. Het Ministerie heeft Research voor Beleid gevraagd een onderzoek uit te voeren naar het preventieve arbobeleid van grote ondernemingen. Dit onderzoek moet meer inzicht geven in de aard, omvang en achtergronden van het preventieve arbobeleid. Vanuit het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is het onderzoek begeleid door Martin den Held en Leo van der Vliet van de directie Arbozorg en Verzuimbeleid en Ilse van den Aker van de directie Arbeidsveiligheid en -gezondheid. We danken hen voor de prettige samenwerking. Ook willen we alle bedrijven bedanken die hebben deelgenomen aan het onderzoek en met name de vijftien bedrijven die medewerking hebben verleend aan de casestudies. Het onderzoek is uitgevoerd door Sonja van der Kemp, onder begeleiding van ondergetekende. Mirjam Engelen Projectleider 3

4 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusie 7 Summary and conclusion 13 1 Inleiding Achtergrond Doel- en vraagstelling Onderzoeksopzet Opbouw van het rapport 22 2 Het preventiebeleid Betrokken partijen Arbomanagementsysteem Onderwerpen van preventiebeleid 27 3 De preventieve maatregelen Voorlichting Bedrijfsongevallen Inkoopbeleid Gezondheidsbevordering 34 4 Marketing en verkoopbeleid Erkennings- en labelsystemen Externe communicatie 38 5 Achtergronden van preventiebeleid Redenen voor arbobeleid Mogelijkheden voor externe beïnvloeding 43 6 Beschrijving casestudies Inleiding op de casebeschrijvingen Bouw en industrie Boele en van Eesteren Imtech Rockwool Lapinus BV Schindler Liften BV Dienstverlening Albron Eneco Infra Services Fortis Bank Initial Hokatex JGC Dordtse Engineering B.V Publieke sector Hogeschool Zeeland !GO The Resource Company Internos Thuiszorg Presikhaaf Bedrijven Rubicon Jeugdzorg Conclusies over de cases Bevorderende en belemmerende factoren Conclusie 87 5

6 Bijlage 1 Vragenlijst telefonische enquête 91 Bijlage 2 Deelnemende bedrijven casestudies 103 Bijlage 3 Checklist casestudies 107 Bijlage 4 Redenen voor arbobeleid 111 Bijlage 5 Reacties op stellingen 115 6

7 Samenvatting en conclusie Inleiding Het beleid van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is onder meer gericht op het bevorderen van goede en veilige arbeidsomstandigheden en op de realisatie van een effectieve arbobeleidsvoering in arbeidsorganisaties. Het Ministerie heeft behoefte aan inzicht in de wijze waarop grote ondernemingen omgaan met arbobeleid. Doel van het onderzoek is de aard, omvang en achtergronden van het arbogerelateerde preventiebeleid van grote ondernemingen (meer dan 200 werknemers) in beeld te krijgen, zowel kwalitatief als kwantitatief. Om hier inzicht in te krijgen is gebruik gemaakt van een telefonische enquête en casestudies. Enquête Ten eerste is een telefonische enquête gehouden onder bedrijven met meer dan 200 werknemers. In totaal zijn 326 bedrijven benaderd en is een netto respons behaald van 150 bedrijven (46%). Betrokken partijen In vrijwel alle bedrijven (85%) is een arbocoördinator en/of een afdeling personeelszaken betrokken bij het arbobeleid. Daarnaast is bij een deel van de bedrijven de ondernemingsraad (51%), een speciale arbocommissie (50%) en/of de directie (40%) hierbij betrokken. Van de geïnterviewde bedrijven heeft 3% een eigen interne arbodienst en heeft 6% een combinatie van een interne en externe arbodienst. Het merendeel van de bedrijven is aangesloten bij een externe arbodienst. In vrijwel alle bedrijven worden er één of meer informatiebronnen geraadpleegd op het gebied van arbeidsomstandigheden. Het gaat daarbij om 90% die een vaktijdschrift en/of internet gebruiken. Voor 71% van de grote bedrijven is de arbodienst een informatiebron. Informatie vanuit de branche organisatie (48%) of de overheid (30%) wordt eveneens door een substantieel aandeel van de bedrijven gebruikt. Door 9% van de bedrijven wordt informatie verkregen van andere bedrijven. Arbomanagementsysteem Van de ondervraagde bedrijven geeft 62% aan dat er binnen het bedrijf een arbomanagementsysteem wordt gehanteerd. Hieronder wordt verstaan een samenhangend geheel van schriftelijk vastgelegde afspraken die de zorg voor goede arbeidsomstandigheden binnen het bedrijf duurzaam borgen. Bij ongeveer de helft van de bedrijven met een arbomanagementsysteem betreft het een gecertificeerd systeem. Bij ongeveer driekwart (77%) van de bedrijven is er sprake van samenhang tussen het arbeidsomstandighedenbeleid en het kwaliteitsbeleid. Bij 58% van de bedrijven is er sprake van samenhang tussen het arbeidsomstandighedenbeleid en het milieubeleid. Onderwerpen van preventiebeleid Onderwerpen waarvoor de meeste bedrijven preventief beleid hebben ontwikkeld zijn houding, repeterende bewegingen en beeldschermgebruik (83%) en ongewenste omgangsvormen (77%). Daarnaast heeft ruim de helft van de bedrijven preventief beleid voor kracht zetten, lawaai, gevaarlijk werk, gevaarlijke stoffen en werkdruk. 7

8 Loondoorbetaling bij ziekte Werkgevers hebben de mogelijkheid om de loondoorbetaling bij ziekte te verzekeren. De helft van de bedrijven (49%) heeft geen verzekering voor loondoorbetaling bij ziekte, en 10% heeft een deel van de loondoorbetaling verzekerd. Deze groep bedrijven kiest er dus voor om de financiële verantwoordelijkheid van arbo- en verzuimbeleid zelf te dragen. Deze percentages liggen hoger dan bij kleinere bedrijven. Voorlichting Vrijwel alle bedrijven zeggen dat zij medewerkers bij indiensttreding voorlichting geven over arbeidsomstandigheden. Maar ook daarna is er in het overgrote deel van deze bedrijven op enigerlei wijze aandacht voor voorlichting aan werknemers; bijvoorbeeld in het werkoverleg of bij aanvang van nieuwe werkzaamheden. Bedrijfsongevallen Vrijwel alle bedrijven zeggen bedrijfsongevallen te registreren en de meeste bedrijven registreren bovendien de bijna-ongevallen (72%). De informatie over ongevallen wordt veelal gebruikt om een rapportage op te stellen en beleid te maken voor preventie. Sommige bedrijven nemen aanvullende maatregelen om bedrijfsongevallen te voorkomen, zoals het voeren van campagnes. Inkoopbeleid Van de ondervraagde bedrijven heeft 43% in de voorafgaande twaalf maanden diensten (in het kader van arbeidsomstandigheden of verzuimbegeleiding) ingekocht buiten de arbodienst om. Dit betreft vooral verzuimbegeleiding/reïntegratiediensten, psychische hulp, en fysiotherapie. Van de ondervraagde bedrijven heeft 71% in de voorafgaande twaalf maanden producten gekocht gericht op het verbeteren van de arbeidsomstandigheden. Het gaat daarbij met name om meubilair, hulpmiddelen bij beeldschermwerk, persoonlijke beschermingsmiddelen en ergonomische hulpmiddelen ter verlichting van de fysieke belasting. Ruim de helft van de bedrijven (58%) vraagt bij de inkoop van producten die binnen het bedrijf worden gebruikt altijd om specifieke informatie omtrent de eigenschappen en gebruiksrisico s, 19% van de bedrijven vraagt deze informatie soms en 13% doet dit niet. Bovendien stelt 46% van de bedrijven bij de inkoop van producten altijd eisen aan het andere bedrijf op het gebied van veiligheid en gezondheid, 23% van de bedrijven stelt soms eisen en 25% stelt geen eisen. Bij de inkoop van diensten, zoals inhuur van extern personeel, stelt 58% van de bedrijven altijd eisen aan het andere bedrijf op het gebied van veiligheid, 12% van de bedrijven stelt soms eisen en 26% stelt geen eisen. Van de bedrijven die arbo-eisen stellen bij de inkoop van diensten of producten van andere bedrijven, heeft 63% deze eisen geheel (48%) of gedeeltelijk (15%) geformaliseerd door middel van inkoopprocedures. De meeste bedrijven achten het enigszins wenselijk (37%) tot zeer wenselijk (44%) voor het inkoopbeleid van het bedrijf dat andere bedrijven meer actief gebruik maken van erkenningssystemen. Verder vindt 11% dit niet wenselijk. Gezondheidsbevordering Ruim driekwart van de bedrijven (77%) zegt maatregelen te hebben getroffen om een gezonde leefwijze bij werknemers te stimuleren. Deze bedrijven hebben met name maatregelen genomen op de gebieden stoppen met roken (cursus, therapie) (77%), gezonde werkhouding /ergonomie (47%) en sport/lichaamsbeweging (37%). 8

9 Marketing en verkoopbeleid Bijna twee derde van de bedrijven (65%) verkoopt producten of diensten aan andere bedrijven. Van deze bedrijven maakt 56% gebruik van een erkennings- of labelsysteem als garantie voor een goede veiligheid van de producten en diensten met het oog op de verkoop van deze producten en diensten aan andere bedrijven. Het meest gebruikte certificaat is ISO, gevolgd door VCA en het CE keurmerk. Van de bedrijven die producten of diensten verkopen aan andere bedrijven en op dit moment nog geen erkennings- of labelsysteem hanteren vindt 23% het zeer wenselijk en 16% het enigszins wenselijk dat het bedrijf in de toekomst een erkennings- of labelsysteem gebruikt. 47% van deze bedrijven vindt dit geheel niet wenselijk. Verder blijkt dat bedrijven slechts in beperkte mate communiceren over hun arbobeleid. Een derde van de bedrijven communiceert geheel niet extern over het arbobeleid. De meest voorkomende manier van communiceren over het arbobeleid is via het jaarverslag of het sociaal jaarverslag. Slechts enkele bedrijven communiceren via internet, lezingen of vakbladen. Redenen voor arbobeleid Indien gevraagd naar de redenen voor het voeren van arbobeleid noemen vrijwel alle bedrijven (92%) (spontaan) de gezondheid en het behoud van de werknemers. Daarnaast noemt men regelmatig verplichtingen vanuit wetgeving of CAO (36%) en economische motieven (23%). In mindere mate spelen morele motieven en imago een rol. Casestudies Op basis van de resultaten van de enquête is een selectie gemaakt van bedrijven die gemiddeld tot goed presteren op het gebied van preventief arbobeleid. Vijftien bedrijven hebben deelgenomen aan de casestudies, waarbij nader is ingegaan op het arbobeleid en achtergronden hiervan. Uit de casebeschrijvingen blijkt dat er veelal sprake is van een combinatie van factoren die bepaalt in hoeverre bedrijven activiteiten ondernemen op het gebied van arbeidsomstandigheden. De samenhang tussen deze factoren is complex en is veelal het resultaat van jarenlange ontwikkelingen binnen een bedrijf. Bovendien is deze samenhang afhankelijk van het type bedrijf. Op basis van de cases kan worden geconcludeerd dat de factoren die van invloed zijn op de maatregelen die bedrijven nemen ter verbetering van de arbeidsomstandigheden kunnen worden onderverdeeld in drie categorieën: de houding van het bedrijf ten aanzien van arbobeleid, de invloed van de omgeving en de mogelijkheden binnen het bedrijf. Houding van het bedrijf ten aanzien van arbobeleid Voor het ontstaan van een arbobeleid dat verder gaat dan het naleven van verplichtingen is het van belang dat er op hoog niveau in de organisatie betrokkenheid is bij het arbobeleid en een overtuiging van het nut van dit arbobeleid. De betrokkenheid van de directie bij het arbobeleid kan worden beïnvloed door positieve ervaringen met arbobeleid in het bedrijf zelf of in het bedrijf waar men eerder werkzaam was. Een wisseling in directie kan dan ook een belangrijk omslagpunt betekenen in het arbobeleid van het bedrijf. Een hoog ziekteverzuim en/of een hoog aantal bedrijfsongevallen kan leiden tot een verhoogde aandacht van de directie voor de arbeidsomstandigheden. Daarbij is het wel van belang dat het bedrijf gelooft in de mogelijkheden om er iets aan te doen. Als het bedrijf het verzuim toeschrijft aan de kenmerken van het personeelsbestand, zal men minder geneigd zijn maatregelen te nemen. 9

10 Bedrijven waarvan medewerkers in een fysiek onveilige omgeving werken hebben relatief veel aandacht voor arbeidsomstandigheden en nemen relatief veel maatregelen. Dit betekent echter niet automatisch dat men op andere onderwerpen (zoals werkdruk en gezondheidsbevordering) ook actief is. De fysiek belastende aspecten van het werk zijn voor werkgevers vaak duidelijker dan bijvoorbeeld de psychisch belastende aspecten. Ook blijkt dat werkgevers bij fysieke belasting en veiligheid zelf meer het gevoel hebben dat ze daar iets aan kunnen doen. Ook de betrokkenheid van de medewerkers is van belang voor het ontstaan van een arbobeleid dat breed in de organisatie wordt gedragen. De ondernemingsraad is een mogelijkheid voor medewerkers om invloed uit te oefenen op het arbobeleid, tegelijkertijd kan het arbobeleid via de ondernemingsraad worden uitgedragen naar andere medewerkers. In de praktijk blijkt dat veel bedrijven te maken hebben met medewerkers die de regels op het gebied van arbeidsomstandigheden niet naleven. Communicatie is een belangrijk middel om de betrokkenheid van medewerkers te vergroten. Niet alle bedrijven weten echter goed op welke wijze ze dit aan moeten pakken. Invloed van de omgeving Het arbobeleid van een bedrijf kan op verschillende manieren van buitenaf worden beïnvloed. Een belangrijke invloed is de wetgeving en met name de Arbowet. Deze dwingt bedrijven te werken met een ri&e, die wordt getoetst door een arbodienst. Een bezoek (eventueel gevolgd door een boete) van de Arbeidsinspectie kan voor bedrijven een stimulans zijn om (aanvullende) maatregelen te nemen. Daarnaast zijn vereisten van opdrachtgevers voor veel bedrijven een reden om maatregelen te nemen. Door het belang van deze maatregelen voor de verkoop, staan er opbrengsten tegenover de investering die men doet. De branche bepaalt ook voor een deel het belang van arbeidsomstandigheden voor het imago van het bedrijf. Deze vereisten worden van buitenaf opgelegd en zullen er bij veel bedrijven toe leiden dat zij maatregelen nemen. In hoeverre dit leidt tot het ontstaan van een preventiecultuur is voor een groot deel afhankelijk van de houding van het bedrijf zelf. Toch kunnen vereisten die van buitenaf worden opgelegd wel een verandering in houding ten gevolg hebben. In de praktijk blijkt dat maatregelen die van buitenaf worden opgelegd, onderdeel kunnen worden van de dagelijkse werkzaamheden en bij positieve ervaringen kunnen leiden tot meer maatregelen. De omgeving kan echter ook een belemmerende invloed hebben, bijvoorbeeld doordat bedrijven werken met onderaannemers die een andere veiligheidsbeleving hebben of omdat medewerkers binnen andere bedrijven werken die niet altijd dezelfde opvattingen hebben over arbeidsomstandigheden. Mogelijkheden binnen het bedrijf Tenslotte is het van belang dat bedrijven de mogelijkheid hebben om de gewenste maatregelen uit te voeren. Een belangrijke voorwaarde hiervoor is de beschikbaarheid van financiële middelen. Veel bedrijven ervaren de beschikbaarheid van financiële middelen als een knelpunt. Voor sommige bedrijven kunnen subsidies daarom stimulerend werken voor het nemen van maatregelen. Ook is het van belang dat bedrijven weten wat ze kunnen doen om de arbeidsomstandigheden te verbeteren. Informatie vanuit een arboconvenant of brancheoverleg tussen arbocoördinatoren kan hierbij een stimulerende rol spelen. 10

11 Slotwoord Bedrijven met meer dan 200 werknemers zijn gemiddeld vrij actief in het nemen van maatregelen op het gebied van arbeidsomstandigheden. De meeste bedrijven voldoen aan de wettelijke verplichtingen. Een aanzienlijk deel van de bedrijven doet bovendien meer dan wettelijk wordt vereist, waarbij vereisten van opdrachtgevers een belangrijke rol spelen. Bij een beperkt aantal bedrijven kan zelfs gezegd worden dat er sprake is van een preventiecultuur, dat wil zeggen dat men meer doet dan op basis van vereisten van buitenaf noodzakelijk is en dat het onderwerp breed in de organisatie wordt gedragen. Het ontstaan van zo n preventiecultuur lijkt met name samen te hangen met persoonlijke inbreng van directie/management en positieve ervaringen met eerder gevoerd beleid. 11

12 12

13 Summary and conclusion Introduction One of the aims of the policy of the Ministry of Social Affairs and Employment is to promote good and safe working conditions and to ensure that companies pursue an effective occupational health and safety policy. The ministry needs to know how large companies address health and safety at work. The aim of the study is to identify the nature, scale and background to the prevention policy of large companies (more than 200 employees) in relation to health and safety at work in both qualitative and quantitative terms. The necessary information was gathered by means of a telephone survey and case studies. Survey The first step was a telephone survey among companies with more than 200 employees. A total of 326 companies were approached and the net response was 150 companies (46%). Parties involved In practically every company (85%) there is an occupational health and safety coordinator and/or a personnel department whose responsibilities include health and safety at work. In some companies the works council (51%), a special occupational health and safety committee (50%) and/or the board of management (40%) is also involved in this policy. Of the companies interviewed, 3% have their own internal occupational health and safety service and 6% use a combination of internal and external services. The majority of the companies are registered with an external occupational health and safety service (Arbodienst). Practically all companies consult one or more sources of information on working conditions. In 90% of cases the sources used are professional journals and/or the Internet. The occupational health and safety service is a source of information for 71% of the large companies. A substantial proportion of the companies also use information from their trade association (48%) or the government (30%). Nine percent of the companies acquire information from other companies. Occupational health and safety management system Of the companies interviewed 62% said that they had an internal occupational health and safety management system. This is defined as a cohesive set of written agreements designed to permanently guarantee good working conditions in the company. The occupational health and safety management systems are certified in roughly half of the companies. Approximately three-quarters (77%) of the companies make the connection between occupational health and safety policy and quality policy. In 58% of the companies there is a relationship between the occupational health and safety policy and environmental policy. Subjects of prevention policy The two aspects on which the most companies have developed a preventive policy are posture, repetitive movements and use of monitors (83%) and unwanted behaviour (77%). In addition more than half the companies have adopted a preventive policy with respect to exertion, noise, dangerous work, hazardous substances and work pressure. 13

14 Continued payment of wages during illness Employers can insure the payment of wages during an employee s absence due to illness. Half of the companies (49%) do not have insurance for payment of wages during illness, while 10% insure only part of the wages that have to be paid. These companies therefore opt to bear the financial responsibility for occupational health and safety and absenteeism policy themselves. These percentages are higher than among smaller companies. Information Practically all companies say that they provide employees with information about working conditions when they commence employment. The vast majority of the companies also continue to provide information to employees in one way or another, for example during progress meetings about work or when an employee starts a new job. Industrial accidents Almost all companies say they keep records of industrial accidents and most companies also register incidents that nearly lead to accidents (72%). The information about accidents is usually used to prepare reports and formulate policy for prevention. Some companies take additional measures to prevent industrial accidents, for example by running publicity campaigns. Purchasing policy In the preceding twelve months 43% of the companies surveyed had purchased services (for advice on occupational health and safety or absenteeism) from bodies other than the occupational health and safety service. These services generally involved advice about absenteeism and reintegration services, psychological help and physiotherapy. In the preceding 12 months 71% of the companies surveyed had purchased products designed to improve working conditions, in particular, furniture, peripheral equipment for working with monitors, personal protection equipment and ergonomic equipment to ease physical strain. More than half of the companies (58%) always ask for specific information about their properties and the risks of using them when buying products that will be used in the company; 19% of the companies sometimes ask for this information and 13% do not request the information. In addition, 46% of the companies always insist that the other company meets specific requirements relating to health and safety when buying products, 23% of the companies sometimes specify requirements and 25% do not specify any requirements. When buying services, such as hiring external personnel, 58% of the companies always stipulate requirements that the other company has to meet with respect to safety, 12% of the companies sometimes specify requirements and 26% specify no requirements. Of the companies that do specify requirements relating to occupational health and safety when buying services or products from other companies 63% have either entirely (48%) or partially (15%) formalised these requirements in their purchasing procedures. Most companies feel it is somewhat desirable (37%) or very desirable (44%) for their purchasing policy that other companies make more active use of certification systems. A further 11% do not feel this is necessary. Health promotion More than three-quarters of the companies (77%) say they have taken measures to stimulate their employees to adopt a healthy lifestyle. The principal measures taken by these companies involve stopping smoking (courses, therapy) (77%), healthy posture/ergonomics (47%) and sport/physical exercise (37%). 14

15 Marketing and sales policy Almost two-thirds of the companies (65%) sell products or services to other companies. Of these companies 56% use a certification or labelling system as a guarantee that their products and services are safe with a view to selling these products and services to other companies. The most common certificate is the ISO certificate, followed by the VCA certificate (based on the Safety Checklist Contractors system) and the CE mark. Of the companies that sell products or services to other companies but have not yet adopted a certification or label system 23% feel it is very desirable and 16% feel it is quite desirable that the company does use a certification or label system in the future. 47% of the companies do not feel it is at all necessary. There seems to be only limited communication by companies about their occupational health and safety policy. One-third of companies fail to communicate externally at all about their occupational health and safety policy. The most common method of communication about occupational health and safety policy is in the annual report or the social annual report. Only a few companies communicate via the Internet, through lectures or in trade journals. Reasons for occupational health and safety policy When asked for their reasons for pursuing an occupational health and safety policy practically all companies (92%) spontaneously mentioned health and retaining employees. Other motives regularly mentioned were obligations arising from legislation or collective agreements (36%) and economic considerations (23%). Moral considerations and the company s image play a less important role. Case studies On the basis of the results of the survey fifteen companies whose performance in the area of preventive occupational health and safety policy is average to good were selected to take part in case studies, during which the occupational health and safety policy and its background were studied in more detail. The case studies showed that it was usually a combination of factors that determined to what extent companies undertake activities in the area of working conditions. The relationship between these factors is complex and is usually the result of developments over many years within a company. The relationship also depends on the type of company. From the case studies it can be concluded that the factors that influence the measures that companies take to improve working conditions can be divided into three categories: the attitude of the company towards occupational health and safety policy, external influences and the possibilities that exist within the company. Attitude of the company towards occupational health and safety policy If occupational health and safety policy is to go further than complying with obligations it is important that there is a commitment to occupational health and safety policy and a conviction of its usefulness at a high level in the organisation. The commitment of the board of management to the occupational health and safety policy can be influenced by positive experiences with the policy in the company itself or at another company where the board members worked previously. A change in the board can therefore sometimes signify a major turning point in the occupational health and safety policy of a company. A high absenteeism rate and/or a high number of industrial accidents can cause the board of management to devote greater attention to working conditions. In this case it is important that the 15

16 company believes in the possibility of achieving something. If the company attributes the absenteeism to the make-up of the workforce they will be less inclined to take measures. Companies whose employees work in a physically unsafe environment pay relatively greater attention to working conditions and take relatively more measures. However, this does not automatically mean that they are also active on other aspects (such as work pressure and promoting a healthy lifestyle). Employers are often more aware of the physically demanding aspects of the work than, for example, the psychologically pressures. It also appears that the employers themselves are more inclined to feel that they can actually do something to address physical strain and safety. The involvement of the employees is also important if an occupational health and safety policy is to be widely supported in the organisation. The works council is one forum in which employees can exercise influence on occupational health and safety policy, while at the same time the works council can also promote that policy among other employees. In practice, many companies appear to face the problem of employees who do not comply with the rules relating to occupational health and safety. Communication is an important tool for increasing the commitment of employees. However, not all companies are really aware of how to go about it. External influences The occupational health and safety policy of a company can be influenced from outside in a number of ways. Legislation, and in particular the Working Conditions Act, has a major impact. The law forces companies to work with a Risk Inventory & Evaluation, which has been assessed by an occupational health and safety service. A visit (possibly followed by a fine) from the Health and Safety Inspectorate can stimulate companies to take (additional) measures. Many companies are also encouraged to take measures in response to demands made by clients. Given the importance of these measures for sales the investments made can generate revenues. The branch in which it operates also partly determines the importance of occupational health and safety for a company s image. These demands are imposed from outside and will lead many companies to take measures. To what extent this will lead to the existence of a prevention culture depends to a large extent on the attitude of the company itself. Nevertheless the external demands can lead to a change in attitude. In practice, demands that are made from outside can become part of the day-to-day work and lead to further measures if the experiences are positive. However, the external environment can also be a handicap, for example because companies work with sub-contractors that perceive safety differently or because employees work in other companies that do not always have the same views on working conditions. Possibilities within the company Finally, it is important that companies are able to carry out the necessary measures. An important condition for this is the availability of financial resources. Many companies see the availability of financial resources as a problem. For this reason subsidies could stimulate some companies to take measures. It is also important that companies know what they are able to do to improve working conditions. Information yielded by a voluntary agreement on working conditions (Arboconvenant) or meetings between occupational health and safety coordinators within a branch could be a stimulating factor here. 16

17 Conclusion Companies with more than 200 employees are on average fairly active in taking measures in the area of occupational health and safety. Most companies comply with the legal obligations. A significant proportion of companies also do more than is legally required, and in that case demands made by clients is an important factor. A small number of companies can even be said to have a prevention culture, which means that they do more than is necessary on the basis of external demands and that the subject has wide support in the organisation. The existence of such a prevention culture seems to follow mainly from the personal input of directors/management and positive experience with previous policy. 17

18 18

19 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Het beleid van het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid is onder meer gericht op het bevorderen van goede en veilige arbeidsomstandigheden en op de realisatie van een effectieve arbobeleidsvoering in arbeidsorganisaties. Per november 1999 is de Arbeidsomstandighedenwet 1998 (Arbowet 1998) van kracht. De Arbowet 1998 beoogt een grotere effectiviteit en efficiency van het arbobeleid. Daartoe bevat de wet vernieuwde kaders en instrumenten. Aan de ene kant is de verantwoordelijkheid van werkgevers en werknemers voor het arbobeleid in de ondernemingen versterkt; zij kregen met een vernieuwd arbozorgsysteem (met de risicoinventarisatie en -evaluatie als basis) en met vereenvoudiging van regels meer beleidsvrijheid. Aan de andere kant is de handhaving met betrekking tot de fundamentele normen verscherpt, vooral door de introductie van de bestuurlijke boete. Werkgevers kunnen door het verbeteren van arbeidsomstandigheden het ziekteverzuim in hun bedrijf beïnvloeden. Zo kan preventief arbobeleid de kans op beroepsgerelateerde ziektes omlaag brengen. Verbeterde arbeidsomstandigheden kunnen ook de motivatie van werknemers verhogen waardoor deze zich minder snel ziek zullen melden. Verder kan de inzet van algemeen gezondheidsbevorderend beleid resulteren in een vermindering van het verzuim. Denk hierbij bijvoorbeeld aan beleid dat gericht is op stoppen met roken, sporten of stressmanagement. Aard en omvang preventie Er is op dit moment geen duidelijk beeld van de mate waarin bedrijven arbogerelateerde preventieactiviteiten uitvoeren. In het rapport Werkgevers over ziekteverzuim, arbo en reïntegratie 1 wordt geconcludeerd dat er in de periode nog nauwelijks sprake is van een actief preventief beleid ter voorkoming van uitval van personeel door ziekte. In de Arbobalans 2002 wordt echter geconcludeerd dat er een toenemende interesse is in vrijwillige certificeringssystemen op arboterrein. Ook uit de vierde peiling van het arbodienstenpanel 2 blijkt dat een behoorlijk deel van de bedrijven op dit moment bezig is met preventie. Het merendeel van de arbodiensten (60% of meer) geeft aan dat men de volgende maatregelen uitvoert voor alle of het merendeel van de bij hen aangesloten bedrijven: inspectie van de werkplekken op veiligheid en gezondheid, advies over het treffen van preventieve maatregelen en ondersteuning bij het ontwikkelen van een algemeen preventief beleid. Motieven werkgever Er zijn verschillen tussen bedrijven in de mate waarin men preventieve activiteiten opzet. Uit onderzoek is het een en ander bekend over factoren die van invloed zijn op de keuze van werkgevers om preventieve arbogerelateerde maatregelen te treffen. 1 Veerman TJ, Schellekens EILM, Dagevos JFLMM, Duvekot JA, Marcelissen F, Molenaar-Cox PGM. Werkgevers over ziekteverzuim, arbo en reïntegratie. Eindrapportage van het ZARA/SZW-werkgeverspanel. Elsevier, Doetinchem, Arbodienstenpanel: rapportage 4 e peiling. Ervaringen met de dienstverlening. TNO arbeid, juli

20 Uit een onderzoek naar werkgevers in het midden- en kleinbedrijf 1 blijkt bijvoorbeeld dat veel bedrijven meer aandacht zijn gaan besteden aan verzuim als gevolg van wetgeving. Hierbij worden met name de invloed van de WAO en Pemba en de Arbowet genoemd. Verder noemen veel bedrijven financiële overwegingen als motief. Ook blijkt dat de krapte op de arbeidsmarkt van de afgelopen jaren heeft bijgedragen aan de toegenomen aandacht voor verzuim. Werkgevers die juist weinig aandacht besteden aan verzuim geven als motieven dat dit niet nodig is omdat men nauwelijks met verzuim te maken heeft, of vinden het zinloos omdat zij geen invloed kunnen uitoefenen op het verzuim. In een onderzoek naar gezondheidsbevordering op de werkplek (GBW) 2 noemen werkgevers als belangrijkste prikkel om iets te doen aan GBW een hoog ziekteverzuim. Verder geven werkgevers aan dat meer kennis over de materie ook zou leiden tot meer maatregelen gericht op preventie van verzuim. Als belemmerende factoren noemt men tijd en geld. Arbobeleid of preventiecultuur? Het Ministerie van SZW wil zicht krijgen op de achtergronden van het arbobeleid in grote ondernemingen. Met betrekking tot het arbobeleid kunnen vier verschillende groepen worden onderscheiden. Ten eerste zijn er bedrijven die geen of in onvoldoende mate arbobeleid voeren en daarmee niet aan alle wettelijke eisen op het gebied van arbeidsomstandigheden voldoen. Ten tweede is er een groep bedrijven die voldoet aan de wettelijke eisen, maar daarnaast geen eigen initiatieven ontplooien op dit gebied. De derde groep bedrijven doet meer op arbogebied dan wettelijk wordt vereist. Tenslotte is er een groep bedrijven waarbij sprake is van een preventiecultuur. Dit zijn bedrijven die meer doen dan wordt gevraagd of vereist door de omgeving en waarbij het onderwerp breed binnen de organisatie wordt gedragen. 1.2 Doel- en vraagstelling Doel van het onderzoek is de aard, omvang en achtergronden van het arbogerelateerde preventiebeleid van grote ondernemingen (meer dan 200 werknemers) in beeld te krijgen, zowel kwalitatief als kwantitatief. De volgende vragen staan centraal in het onderzoek: Wat is de aard en omvang van de arbogerelateerde preventieactiviteiten? Wat zijn de overwegingen van werkgevers om deze activiteiten op te zetten? Welke factoren, impulsen of condities dragen er toe bij dat een onderneming zich actief inzet op het gebied van arbogerelateerde preventie? 1.3 Onderzoeksopzet Het onderzoek is opgebouwd uit een kwantitatief en een kwalitatief deel, namelijk een telefonische enquête en casestudies. Deze onderdelen worden hier onder beschreven. 1 Arbeidsomstandigheden en verzuim in het midden- en kleinbedrijf, EIM, april S. Pelgrim, Gezondheidsbevordering op de werkplek, NIPO, 24 juli