Introductie voor Toonkunst Rotterdam Kinderen: De Matthäus Passion

Transcriptie

1 Introductie voor Toonkunst Rotterdam Kinderen: De Matthäus Passion Januari 2014, door Evelien Masselink Johann Sebastian Bach (Eisenach, 21 maart Leipzig, 28 juli 1750) was een Duitse componist van barokmuziek, die 350 jaar geleden leefde. Hij was ook organist, klavecinist, violist, muziekpedagoog en dirigent. Hij wordt door de meeste muziekwetenschappers beschouwd als een van de grootste en invloedrijkste componisten uit de geschiedenis van de klassieke muziek vanwege de inventiviteit waarmee hij melodie, harmonie en ritme combineerde. Hij heeft vele componisten na hem geïnspireerd en door hen wordt hij gezien als één van de allergrootsten. In zijn eigen tijd was dat niet zo! Nog altijd beroemd, nu beroemder dan vroeger Als je ziet hoe men zich 300 jaar geleden vervoerde, of hoe men huizen bouwde...dan zie je dat er in 3 eeuwen ontzettend veel vooruitgang en modernisering is geboekt, en dat we dingen nu heel anders doen. Het bijzondere aan Bach is dat ie nu nog steeds 'hot' is: er zijn natuurlijk veel andere muziekstijlen bijgekomen, maar iedereen die van klassieke muziek houdt, vindt Bach één van de allergrootsten, tijdloos goed! En wat te denken van die Mattäus Passion, dat is niet een gril van je ouders hoor, dat stuk wordt in Nederland ongeveer 300 x uitgevoerd, ieder jaar opnieuw. In Bach s tijd werd het niets eens 1 x per jaar uitgevoerd, en het duurde 100 jaar voordat algemeen werd erkend dat het een stuk van zo n enorm hoge kwaliteit was, dat het nooit vergeten mocht worden. Mendelssohns oma was degene die het uit het stof haalde, 100 jaar nadat Bach het componeerde. En Mendelssohn zelf was degene die het stuk opnieuw op de lessenaar kreeg, terwijl niemand om hen heen er iets in zag..totdat ze het hoorden. Bach - Thomascantor, hoe moet je dat zien? Johan Sebastian Bach groeide op in de streek Thüringen, wat in het Oosten van Duitsland ligt, en waar je steden als Weimar en Leipzig vindt. Tot ongeveer zijn 35e jaar heeft hij op diverse plekken gestudeerd en gewerkt in die streek. Zijn baas was een vorst: je had toen nog allemaal kleine koninkrijkjes, en de 'keurvorst van Sachsen' bepaalde wat er wed gecomponeerd, en daarvoor betaalde hij Bach een salaris. Iedere vorst van ieder klein vorstendom had een eigen hofcomponist. Bach was ambitieus en hij klom aardig op op de maatschappelijke ladder: hij solliciteerde bij steeds grotere kerken en steden. Vanaf 1723 kwam hij in Leipzig terecht, en daar heeft hij gewerkt tot aan zijn dood in Daar had hij de mooiste kerken tot zijn beschikking (waaronder de Thomaskirche), de beste musici en de meeste kansen om tot bloei te komen. Daar zijn dan ook al zijn beroemdste koorwerken gecomponeerd. Verschillen tussen het leven toen en nu Evenals alle andere mensen die 350 jaar geleden leefden, was werken niet altijd een pretje: de omstandigheden waren slecht: geen centrale verwarming, geen elektriciteit Bach zat dus vaak met dubbele kleren aan en bij het licht van een schemerig kaarsje zijn muzikale invallen op te schrijven op een vel papier. Niets even op de computer kunnen 1

2 opslaan, geen kopieerapparaat etc. Zijn muziek was dan ook buiten zijn regio niet bekend, en werd dat pas vele jaren later, doordat muziek werd uitgegeven en gedrukt.. maar in zijn eigen tijd gebeurde dat nauwelijks. En dan die kerk, en ook alle andere kerken in die tijd: die waren niet verwarmd! en er was geen elektrisch licht! Daarom was ook het bespelen van een orgel ook iets bijzonders: tegenwoordig draai je een knop om om lucht in het orgel te blazen, maar toen betekende dat dat er er lucht in het orgel getrapt moest worden omdat er anders niets klonk. Jongetjes hadden toen zgn. trapdienst. Het dagelijkse leven thuis in Bachs tijd Er waren nog wel meer verschillen tussen toen en nu: alle gezinnen waren groot, en lang niet alle kinderen bleven leven. Eenvoudige kinderziektes die jullie niet eens hebben gehad omdat er je voor ingeënt bent tegenwoordig, kostte toen nog wel eens aan een paar kinderen het leven. En de pil of andere voorbehoedsmiddelen bestonden nog niet, dus er waren veel grote gezinnen, er werd vaak ieder jaar opnieuw weer een baby geboren. Dat is zwaar, heel zwaar voor een vrouw, dus het kwam toen best regelmatig voor dat een moeder bij zeg haar 7e kind overleed, en dat de man dan snel een nieuwe vrouw zocht om voor al die kindjes te zorgen. Bach overkwam het ook, bij zijn eerste vrouw kreeg hij 7 kinderen, bij zijn tweede vrouw nog eens dertien, en van die 20 bleven er maar 10 leven... Vrouwen werkten toen niet buiten de deur, ze hadden een 80-urige werkweek aan het huishouden en het zorgen voor zoveel kinderen. En kinderen zelf? Tja, als je een sterke gezondheid had en je werd 13, dan ging je werken, want met zoveel broertjes en zusjes moest je meehelpen in de kosten van de huishouding. Spelen of hobbies waren er niet bij voor de meeste, en als je door kon leren, dan was dat heel bijzonder. Dan kwam je van een rijke familie.en anders had je pech, werd je knecht of dienstmeisje. Bach als producent van muziek Als cantor van één van de belangrijkste kerken in zijn tijd, de Thomaskirche in Leipzig, had hij best een stressvolle taak: nl. iedere week moest hij een nieuw stuk muziek afleveren bij de kerk, een zogenaamde cantate. Iedere week bestelde de kerk bij hem een stuk dat de kerkdienst en de preek omlijstte, en wat dus altijd in het thema moest van wat de dominee volgens de kerkelijke kalender die zondag zou gaan behandelen. Daar schreef hij dan niet alleen de melodie voor, nee ook alle orkestpartijen, solopartijen, en vaak ook koorstemmen. Wie in een orkest speelt weet hoeveel blaadjes muziek dat zijn... Hij schreef in 7 jaar ongeveer 350 cantates waarvan er slechts 200 zijn overgebleven. Zo'n baan als cantor bracht ook met zich mee dat hij de muzieklessen op de koorschool moest verzorgen. Daardoor had hij een goed overzicht van alle zangers, en wist ie al precies aan wie hij belangrijke solootjes kon geven, wie hij graag naast elkaar zette en wie kort gehouden moest worden omdat ie zich niet goed gedroeg. Maar hij schreef nog veel meer: heel veel orgelmuziek, orkestmuziek, vioolpartitas, clavecimbelsontates, cellosuites, en: voor hoogtijdagen diverse grotere koorwerken zoals missen en passionen. En de Matthäus Passion is daarvan het allergrootste en bekendste werk. 2

3 De Matthäus Passion Waarom heet het Matthäus Passion? Zijn er dan ook andere passionen? Hoe ging het toen vroeger met die uitvoeringen? Je had niet mee mogen doen als je een meisje bent!... en je moeder waarschijnlijk ook niet. Het koor bestond toen uit jongetjes, jongens, en mannen. De solisten werden heel soms door een vrouw gezongen, dat lag aan hoe conservatief of hoe vooruitstrevend de kerk was, maar wanneer de kerk graag aan de tradities vasthield, dan werden de alt- en de sopraanpartijen door mannen gezongen. Je kunt nl. na je stembreuk op je kopstem zingen, en er zijn ook vandaag de dag nog grote beroemdheden die daar heel rijk mee worden (Michael Chance - ). Van Latijn naar Duits toen een vernieuwing In de kerk was toen in Bachs tijd een verandering aan de gang: de kerkgangers mochten mee gaan zingen, en ook nog eens in hun eigen taal. Daarvoor was alles in het Latijn! Dit was te danken aan Luther, een groot denker uit die tijd, die ervoor pleitte dat iedereen zou begrijpen wat er in de kerk werd gezegd. Er werd nl. daarvoor nog heel veel direct uit de latijnse bijbel gelezen, en gebeden, en lang niet iedereen verstond dat. Mensen moesten niet alleen de kerkdienst in het Duits aanhoren, maar ze moesten ook meezingen zodat ze er meer bij betrokken raakten. Daarvoor schreef Bach koralen, dat zijn stukken die vroeger door de hele gemeente werden meegezongen. En sommige van die melodieën worden vandaag nog steeds in de kerk gezongen en zijn wereldberoemd. Dit is er zo'n voorbeeld van: Dat meezingen door iedereen in de kerk gold overigens niet voor de meerstemmige koorwerken en alle solo's: daarvoor mochten alleen geschoolde zangers bij Bach meedoen en niet de hele gemeente. Daarom waren er toen in alle steden de zgn. Koorscholen, waar je naast de gewone vakken extra veel muziekles kreeg. In Nederland heb je er nu nog maar 4 (Roden, Haarlem, Utrecht en Leiden). Ondanks de kou duurden kerkdiensten 2 x zo lang als nu. En vrouwen zaten in het ene vak, en mannen in het andere. En toen was de Matthäus Passion geen concert waarvoor je kaarten kon kopen, ben je gek! Het was toen een extra lange kerkdienst... Verschillen in geloofsbeleving toen en nu In Bachs tijd: ging iedereen naar de kerk! Er was toen een minder vrije geest dan vroeger, je was bang dat jouw familie een ongeluk als ziekte of dood zou overkomen, en de vaste overtuiging van bijna iedereen toen was dat dat dan de hand van God was, dus je kon maar beter veel naar de kerk gaan, veel bidden, en goed leven, dan werd je misschien gespaard. En als jou gezin toch ellende overkwam, dan had je kennelijk niet goed genoeg geleefd, dus moest je nog meer laten zien dat je vroom leefde. Later werd die gedachte door veel mensen verworpen en werd er meer vanuit gegaan dat God staat voor liefde, troost en steun. Jezus Christus zoon van God Jezus Christus was als zoon van God het toonbeeld van goedheid. Hij was een voorbeeld voor alle mensen. Je kent vast het bijbelverhaal: 3

4 Na het kerstverhaal komt in de bijbel de beschrijving van hoe Jezus opgroeit, gaat prediken, volgelingen (discipelen) krijgt, en vervolgens de woede van de toenmalige kerkleiders (hogepriesters) op zijn hals haalde door liefde en genade te prediken namens God. Die hogepriesters kregen steun van Judas, die hem verraden heeft, en zij jutten gezamenlijk het volk op: al beweert hij zelf dat hij de zoon van God is, het volk van Israël meende dat dat niet zo was, en dat het zgn. godslastering was om te beweren dat hij wel Gods zoon was. Hij werd ter dood veroordeeld. En niet zomaar, maar ook nog eens levend gekruisigd. En niet zomaar aan een kruis opgehangen, maar ook nog met een doornenkroon op zijn hoofd, en met spijkers door zijn ledematen. Evangelie volgens Matthäus Dat verhaal is viermaal in de bijbel terecht gekomen, en één van de vier schrijvers was de evangelist Matthäus. zo heet het dus het evangelie volgens Mattheus. Die evangeliën van de apostels Matthäus, Lucas, Marcus en Johannes staan in het Nieuwe Testament, eigenlijk een soort van deel 2 van de bijbel. Verschil Christendom en Jodendom De Joden geloven alleen in het Oude Testament (en dat betekent dat zij geloven dat de zoon van God nog gaat komen), de Christenen geloven in het Oude én het Nieuwe Testament. Het verhaal waar de Mattäus Passion over gaat, dus het lijden en uiteindelijk overlijden van Jezus, dat is het stuk uit de bijbel de Evangelist Matthäus letterlijk opschreef en helemaal wordt gezongen. Niet door jou, en ook niet door je vader of moeder, maar door de Evangelist. Sla het er maar op na: het letterlijke bijbelverhaal, Matthäus 26 en 27. Pasen Na de dood van Jezus staat hij na 3 dagen op uit de dood, en dat is wat met Pasen wordt gevierd. Maar dat deel zit niet in de Matthäus Passion, dat eindigt met de dood van Christus. En omdat dat vlak voor Pasen is, heet die week de lijdensweek, of ook wel de goede week. In de kerk wordt in die lijdensweek heel erg stilgestaan bij het feit dat Jezus Christus voor onze zonden is gestorven, als onschuldige. Terug naar de Matthäus Passion Met deze compositie, die bestaat uit de letterlijke bijbeltekst van die twee hoofdstukken uit Matthäus, maar ook uit andere teksten met een meer uitleggend of beschouwend karakter, tracht Bach ook bij te dragen aan de grotere boodschap: of je nou zelf religieus bent of niet: hier wordt aan de kaak gesteld waar zinloos geweld en onverdraagzaamheid toe kan leiden. En daar heb je helemaal geen geloof voor nodig tegenwoordig, dat begrijp je ook als je niet naar de kerk gaat. Het besef dat Jezus onschuldig is, komt veel terug in het lijdensverhaal. En tóch wordt hij door zijn eigen volk en de hogepriesters omgebracht! In het slotkoor wordt het hele volk vertegenwoordigd, en dan klinkt: Wir setzen uns mit tränen nieder. Maar dat besef dat Jezus de grote onschuldige is, is er eigenlijk ook al in deel 1. Want daar eindigt deel 1 met de tekst Oh Mensch, bewein dein Sünde gross. Maar de groep die vanaf de eerste noot in het verhaal al volledig overtuigd is van de Onschuld: dat is het kinderkoor: jullie zingen in het openingskoor de tekst die begint 4

5 met O Lamm Gottes unschuldig : dat is eigenlijk de kern van de boodschap, en het slaat op het Agnus Dei uit de Latijnse mis in de katholieke kerk. Jezus wordt vergeleken met een onschuldig lammetje dat geslacht wordt. Dit thema wordt ook vandaag de dag nog overal gezongen, het is een heel beroemd stuk tekst, en een heel belangrijk thema. Personages in de Matthäus Passion: Evangelist (tenor) zingt de letterlijke tekst van het Evangelie Jezus, Judas, Petrus, Pilatus (bassen): vervullen kleinere rollen 4 solisten voor beschouwende aria s (sopraan al tenor bas) groepen mensen (turba-koren en koralen: de discipelen, het volk, de priesters) kinderkoor (sopranen in ripieno) Openingskoor Nog voordat de evangelist begint met vertellen is er een groot openingskoor, en daarin zijn verschillende 'acteurs' die direct allemaal een rol hebben. Al is het hele koor aan het zingen, ze zijn verdeeld in twee koren: Koor 1 is het koor dat dichtbij Jezus staat, vaak de discipelen, de mensen die aan zijn kant staan. Koor 2 bestaat uit de gelovigen in het algemeen, het hele volk, dat later in het verhaal wordt opgehitst door Pilatus en Cajiphas om tegen Jezus te zijn. Dit koor wordt ook wel de onschuldigen of onwetenden genoemd. In dat beroemde openingskoor zingen ze ook echt verschillende woorden en noten, zodat de tweedeling duidelijk wordt. Boven die twee stemmen is er een soort stem uit de hemel, die echt de totale Onschuld vertegenwoordigt. Zij hebben een heel eigen melodie en een heel eigen tekst. En dat zijn jullie. Jullie zingen al direct de belangrijkste kern van het verhaal: O Lamm Gottes, unschuldig Am Stamm des Kreuzes geschlachtet, Allzeit erfunden geduldig, Wiewohl du warest verachtet; All Sünd hast du getragen, Sonst müßten wir verzagen. Erbarm dich unser, o Jesu. O Lam van God onschuldig, dat aan het kruishout werd geslacht Gij was altijd geduldig, hoewel Gij werd veracht. Alle zonden hebt Gij gedragen en anders zouden wij reddeloos verloren zijn Ontferm u over ons, O Jezus. Daartussen zingt het koor van volgers: Kommt, ihr Töchter, helft mir klagen, Sehet Wen? den Bräutigam, Seht ihn Wie? als wie ein Lamm! Sehet, Was? seht die Geduld, Seht Wohin? auf unsre Schuld; Sehet ihn aus Lieb und Huld Holz zum Kreuze selber tragen! Komt o dochters, helpt mij klagen Ziet hem Wie? de Bruidegom Ziet hem Hoe? zoals een lam Ziet dan Wat? ziet Zijn geduld Ziet Waarheen? op onze schuld Ziet Hem uit liefde en genade zelf het kruishout dragen. Voor de rest van de tekst kun je kijken op: En wie meer wil weten over de Matthäus Passion: die kan een programmaboekje van één van de vorige keren inzien. 5