MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD INKOPEN

Transcriptie

1 NRG ONDERZOEKSMEMORANDA MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD INKOPEN DE ZAKELIJKE BATEN Nyenrode Research Group R. Jeurissen mei 2006 no

2 NRG ONDERZOEKSMEMORANDA Maatschappelijk verantwoord inkopen De zakelijke baten Ronald Jeurissen Mei 2006 NRG onderzoeksmemoranda no ISSN NRG De Nyenrode Research Group (NRG) is een onderzoeks intituut bestaande uit onderzoekers van Nyenrode Business Universiteit en Hogeschool INHOLLAND, op het gebied van Management and Business Administration. Straatweg 25, 3621 BG Breukelen P.O. Box 130, 3620 AC Breukelen The Netherlands Tel: +31 (0) Fax: +31 (0) NRG onderzoeksmemoranda kunnen worden gedownload via 1

3 Samenvatting Wat is de zakelijke meerwaarde van Maatschappelijk Verantwoord Inkopen? Deze vraag wordt steeds belangrijker, nu het inkoopproces een steeds grotere rol gaat spelen in organisatie. Zowel in de profit sector als in de non-profit worden steeds meer activiteiten uitbesteed. Organisaties gaan ook steeds meer inkoopcombinaties vormen. De Nederlandse rijksoverheid wil in 2010 honderd procent duurzaam inkopen. Daarmee is ruim 30 miljard euro gemoeid. Het toenemend belang van inkoop betekent dat het accent van maatschappelijk verantwoord ondernemen zal gaan verschuiven richting de inkoper. Welk verhaal kan de inkoper vertellen binnen zijn organisatie over maatschappelijke verantwoordelijkheid? De zakelijke argumenten voor MVI horen daar bij. In deze studie wordt de zakelijke kant van MVI belicht. Er wordt onderscheid gemaakt tussen de immateriële en de boekhoudkundige waardecreatie. MVI draagt langs beide wegen bij aan het verbeteren van de ondernemingsresultaten. In hoofdstuk 3 wordt de nadruk gelegd op de betekenis van MVI voor het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV). UWV is de opdrachtgever van dit onderzoek. De toespitsing naar UWV is tevens een toenadering van de analyse naar het niet-winstgerichte organisatietype. Trefwoorden Correspondentieadres Prof. dr. Ronald J.M. Jeurissen Professor of Business Ethics Nyenrode Business Universiteit, Breukelen, The Netherlands r.jeurissen@nyenrode.nl 2

4 Inleiding De ontwikkeling van MVI Definitie Ontwikkeling in de profit-sector Ontwikkelingen bij internationale organisaties Nationale initiatieven Dimensies van MVI Maatschappelijke ketenverantwoordelijkheid Faire leveranciersbejegening Inkoopintegriteit Zakelijke baten van MVI voor de inkopende organisatie Zakelijke baten van MVI voor de inkopende organisatie Immateriële waardecreatie door MVI Effecten van MVI op het resultaatgebied Effecten van MVI op het organisatiegebied Materiële waardecreatie door MVI Wat kan MVI betekenen voor UWV? Specifieke inkoopactiviteiten van UWV Conclusies: Een MVI agenda voor UWV Literatuur

5 Inleiding De inkoopgeldstroom maakt tegenwoordig een substantieel deel uit van de bedrijfskosten van een organisatie. Als schakel tussen de binnen- en buitenwereld zou de inkoopfunctie dan ook aanzienlijk bij kunnen dragen aan de versterking van de identiteit en maatschappelijke reputatie van de organisatie, zowel profit als non-profit, door zich toe te leggen op maatschappelijk verantwoord inkopen (MVI). Het voorliggende onderzoeksverslag wil een bijdrage leveren aan de ontwikkeling van MVI, door de vraag naar de zakelijke baten van MVI centraal te stellen. Het rapport is een aangepaste versie van een rapport dat is gemaakt in opdracht van mr. E.J. de Jonge MCM, voormalig directeur Facilitair & Inkoop van het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV). De focus op UWV komt in dit rapport vooral in hoofdstuk 4 naar voren, waar wordt getracht om de organisatievoordelen van MVI specifiek voor UWV te benoemen, dat wil zeggen voor een niet-commerciële organisatie, die evenwel in toenemende mate zowel inkoopafhankelijk als imagoafhankelijk wordt. In hoofdstuk 1 introduceren we het begrip MVI, en schetsen we enkele ontwikkelingen in de marktsector en bij de overheid. In hoofdstuk 2 bekijken we MVI inhoudelijk. Waar gaat het over? De belangrijkste dimensies van MVI worden hier in kaart gebracht. Hoofdstuk 3 gaat in op de zakelijke meerwaarde van MVI. Wat koopt een bedrijf er eigenlijk voor? Hoofdstuk 4 brengt de lijnen uit de voorafgaande hoofdstukken bij elkaar, en betrekt ze op de situatie van UWV. MVI blijkt voor UWV in toenemende mate zakelijke kansen te bieden, en daarnaast een belangrijke imagobevorderende waarde te hebben, zowel maatschappelijk als politiek. Ik dank Johan Arends en Hans Velt van UWV Facilitair & Inkoop voor hun deskundige adviezen en de plezierige samenwerking bij dit onderzoek. Prof. dr. Ronald Jeurissen Nyenrode Business Universiteit, Breukelen februari

6 1. De ontwikkeling van MVI 1.1 Definitie MVI is een toespitsing van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) op de inkoopfunctie. Er bestaat nog geen algemeen aanvaarde definitie van MVI, maar er is veel voor te zeggen om een definitie te ontwikkelen die aansluit bij bestaande algemeen aanvaarde definities van MVO. De SER publiceerde in 2000 een advies over MVO, getiteld De winst van waarden. Dit rapport heeft veel bijgedragen aan de ontwikkeling van het denken over MVO. De SER omschrijft MVO op een wijze die vrijwel identiek is aan de definitie welke in 1993 is geïntroduceerd door het MVO-adviesbureau Good Company: MVO betekent dat een bedrijf bewust en structureel inhoud geeft aan zijn maatschappelijke rol, op een wijze die verder gaat dan de wet verplicht, én die leidt tot toegevoegde waarde voor het bedrijf en de maatschappij. (Cooymans 2001, p. 12). De SER onderscheidt daarbij twee voorwaarden die bepalen of met recht van MVO kan worden gesproken: 1. een voldoende gerichtheid van de onderneming op de bijdrage aan de maatschappelijke welvaart op de langere termijn; 2. de relatie met stakeholders (belanghebbenden) respectievelijk de maatschappelijke omgeving. (SER 2000, p. 13). Aan de hand van deze definitie en voorwaarden kan het begrip MVI als volgt wordt gedefinieerd: Maatschappelijk Verantwoord Inkopen betekent dat een organisatie in zijn inkoopfunctie bewust en structureel inhoud geeft aan zijn maatschappelijke rol, op een wijze die verder gaat dan de wet verplicht, én die leidt tot toegevoegde waarde voor de organisatie en de maatschappij. In deze definitie is bedrijf vervangen door het bredere organisatie. Hiermee wordt recht gedaan aan de ontwikkeling waarin juist de overheid en zelfstandige bestuursorganen ernaar streeft om maatschappelijk verantwoord in te kopen. Ook op MVI zijn de twee voorwaarden van de SER van toepassing: er moet in de inkoopfunctie sprake zijn van een voldoende gerichtheid op de maatschappelijke welvaart op de langere termijn, en de inkoopfunctie dient de relatie met stakeholders op een verantwoordelijke manier te managen. 1.2 Ontwikkeling in de profit-sector MVI is relatief onbekend en voor veel inkoopmanagers relatief nieuw. MVI staat dan ook pas aan het begin van een grote ontwikkeling. De aandacht van maatschappelijke organisaties voor MVI neemt echter sterk toe. Regelmatig hebben bedrijven als Unilever, IKEA, C&A of Nike de krant gehaald met berichten over kinderarbeid en slechte arbeidsomstandigheden bij hun toeleveranciers in de derde wereld. De aanklachten komen van serieuze maatschappelijke organisaties, die niet over één nacht ijs gaan. Het argument dat toeleveranciers zelf verantwoordelijk zijn voor hun werkomstandigheden, en niet de Westerse afnemer, wordt al lang niet meer 5

7 geaccepteerd. Je bent verantwoordelijk voor wat je koopt. Genoemde bedrijven hebben de kritiek dan ook serieus genomen en hun inkoopbeleid aangepast. Brancheverenigingen beginnen MVI als belangrijk aandachtspunt te onderkennen. Een voorbeeld is het Engelse Chartered Institute of Purchasing and Supply (CIPS), dat jaarlijks een prestigieuze Supply Chain Award uitlooft, voor het bedrijf dat zich heeft onderscheiden in het aanpakken van duurzaamheidsproblemen in de inkoopketen. Daarbij wordt gekeken naar arbeidsnormen, milieu, gezondheid en veiligheid. In Nederland biedt de NEVI voor haar leden een aantal trainingen workshops aan over duurzaam inkopen (vooral gericht op milieueisen) en maatschappelijk verantwoord inkopen, met een bredere strekking. Inmiddels is er ook een indrukwekkende lijst van keurmerken op het gebied van voeding (Max Havelaar, Fair Trade), kleding en hout. Deze keurmerken informeren consumenten over duurzaamheidsaspecten in de aanvoerketen van hun doe-het-zelf-zaak of hun supermarkt. De overheid stimuleert deze ontwikkelingen sterk. Al met al is MVI een ontwikkeling voor bedrijven die 'eraan komt', en het is dus voor bedrijven van groot belang zich bewust te zijn van MVI en de implicaties daarvan. Hieronder volgen kort enkele voorbeelden die laten zien wat MVI concreet kan betekenen. The Body Shop The Body Shop winkels zijn nogal anders dan de gebruikelijk verkooppunten van cosmeticamerken. Zo wordt het personeel geïnstrueerd om de klanten niet tot kopen aan te zetten, maar open te staan voor vragen en advies, ook als dat niet onmiddellijk tot een aanschaf leidt. In normale cosmeticawinkels heerst daarentegen een meer op verkoop gerichte houding bij het winkelpersoneel. Daarnaast krijgt het personeel elke week een halve dag loon voor het verlenen van diensten aan de gemeenschap. Deze vorm van vrijwilligerswerk is inmiddels een populaire invulling van een aspect van maatschappelijk verantwoord ondernemen. The Body Shop liep in deze ontwikkeling dus voorop. The Body Shop produceert zelf in de landen waar de ingrediënten vandaan komen en betaalt de werknemers relatief hoge lonen, het zogenaamde Trade not Aid programma. SOCAM: de eigen inkoop-waakhond van C&A C&A is in de jaren negentig veelvuldig aangesproken door NGO s (Schone Kleren Kampagne en SOMO) op haar inkoopbeleid en ketenverantwoordelijkheid. C&A zou bij het uitbesteden van de productie aan Aziatische fabrieken onvoldoende rekening houden met arbeidsomstandigheden, dwangarbeid en gebruik van kinderarbeid. Dit heeft voor opschudding onder consumenten gezorgd. C&A heeft verscheidene initiatieven ontplooid om deze kwestie rond ketenverantwoordelijkheid op te lossen: er is een gedragscode opgesteld voor toeleveranciers en er is een audit-organisatie (SOCAM; zie opgezet die naleving van de code door leveranciers controleert. Indien een leverancier in strijd met deze code blijft handelen, wordt de relatie geschorst en de toeleverancier in staat gesteld om de nodige correcties aan te brengen, voordat de zakenrelatie weer opgenomen wordt. Inmiddels geldt C&A als een van de meest vooruitstrevende ondernemingen op het gebied van MVO. Als eerste Europese modewarenhuis heeft C&A begin 1998 het ISO milieucertificaat ontvangen. Unilever en het Marine Stewardship Council In 1996 bundelden Unilever en het Wereld Natuurfonds hun krachten in een ambitieus programma om de visserij in de wereld op een duurzame leest te schoeien. Zij richtten het Marine Stewardship Council (MSC) op, een onafhankelijke en niet winstgerichte organisatie die zich tot doel stelt om duurzame visserij wereldwijd te bevorderen, door 6

8 het zoeken naar lange termijn oplossingen met een marktconform karakter, welke tegemoetkomen aan zowel de eisen van het milieu als aan de belangen van visproducenten. Centraal in de MSC staan de 'Standards of Sustainable Fishing'. Onafhankelijke certificerende instanties accrediteren visproducenten die voldoen aan deze standaarden. Zij komen in aanmerking voor het MSC-logo, waarmee zij consumenten de zekerheid kunnen bieden dat hun producten afkomstig zijn van duurzame visserij. Unilever heeft zichzelf tot doel gesteld om in 2005 uitsluitend duurzaam gewonnen visproducten in the kopen. Inmiddels zijn tientallen producenten en milieuorganisaties tot de MSC toegetreden. Ikea tegen kinderarbeid Ikea wordt eind 1998 beschuldigd van kinderarbeid en gevaarlijke werkomstandigheden bij leveranciers. Het is aannemelijk dat Ikea op haar afzetmarkt schade heeft opgelopen (getuige ook de protestkaarten van en handtekeningenacties onder consumenten). Ikea heeft verscheidene initiatieven genomen om deze situatie aan te pakken. Er is een gedragscode ingevoerd - The IKEA Way on Purchasing Home Furnishing Products - die leveranciers jaarlijks dienen te ondertekenen. De code bevat minimumeisen ten aanzien van sociale- en arbeidsomstandigheden, kinderarbeid, milieu en bosbouw. Er vindt onafhankelijke externe controle plaats en IKEA helpt leveranciers om verbeteringen door te voeren. In het uiterste geval worden contacten met leveranciers die noodzakelijke verbeteringen niet structureel plannen en doorvoeren, verbroken. Daarnaast ondersteunt IKEA diverse onderwijs-, milieu- en gezondheidsprojecten in de locale gemeenschappen waar zij haar producten laat fabriceren. Bovenstaande voorbeelden laten zien welke mogelijkheden MVI biedt voor bedrijven. Sommige ondernemingen realiseren zich dat zij moreel kwetsbaar zijn op het gebied van MVI. Letterlijk door schade en schande wijs geworden, nemen zij alsnog initiatieven om de ketenverantwoordelijkheid vorm te geven. Andere bedrijven, zoals The Body Shop, omarmen MVI van meet af aan als een distinctive capability. Bedrijven kunnen ook evolueren van een defensieve naar een meer offensieve benadering van MVI. IKEA werd eerst op de vingers getikt vanwege kinderarbeid, maar begint nu steeds meer zich positief van de concurrentie te onderscheiden in het beheer van arbeidsomstandigheden in de inkoopketen. De mate waarin ondernemingen specifiek beleid hebben ontwikkeld voor MVI varieert sterk. Een bedrijf dat erg voorop loopt in de structurele en procedurele verankering van MVO is Unilever. Het bedrijf heeft o.a. de volgende maatregelen genomen: 1. Unilever heeft een risicoanalyse op haar inkoop uitgevoerd, waaruit naar voren kwam dat de grootste morele inkooprisico s zijn gelegen in de arbeidsintensieve industrie in arme landen, bijvoorbeeld de theesector. 2. Alle leveranciers worden geacht de Unilever Code of Business Principles te ondertekenen. De Code is een bijlage bij elk leverancierscontract. 3. Unilever heeft een Business Partner Code, met 10 principes waaraan leveranciers zich moeten houden, op het terrein van arbeidsnormen en milieu. Voor de implementatie hiervan is een tijdpad ontwikkeld, dat alle first tier leveranciers omvat. 4. Unilever Vietnam eist van leveranciers een bewijs van meerderjarigheid van alle werknemers. Ook wordt geëist dat leveranciers veranderingen in arbeidsvoorwaarden eerst voorleggen aan Unilever. Ter vergelijking, het Zuid-Afrikaanse SAB Miller, een van s werelds grootste bierbrouwers, heeft een leverancierscode in ontwikkeling, maar de verwachtingen jegens leveranciers op het gebied van MVO zijn niet erg duidelijk en er is geen sanctie-beleid. 7

9 Sterke formalisering van beleid past ook niet bij de waardengerichte aanpak van ethiekmanagement in het bedrijf. Unilever en SAB-Miller staan model voor twee heel verschillende benaderingen van MVI. Grootschalig onderzoek dat het niveau van MVI van bedrijven in kaart brengt, en dat verklaringen zoekt voor verschillen (tussen landen, tussen bedrijfstakken, naar bedrijfsomvang etc.) staat nog in de kinderschoenen. 1.3 Ontwikkelingen bij internationale organisaties Tot voor kort waren overheden zich nauwelijks bewust van ecologische of sociale effecten van de bedrijfsvoering. Overheidsorganisaties, die publiek geld besteden, werden door de samenleving gedwongen daar zo zuinig mogelijk mee omgaan. Dit leidde tot een bedrijfsvoering en een inkoopbeleid, waarin de laagste prijs centraal stond. Maar de tijden zijn veranderd. De samenleving raakt steeds meer doordrongen van het concept duurzame ontwikkeling. Er wordt niet alleen gericht op economische factoren (meer goederen voor minder geld) in het hier en nu. Maar er wordt steeds vaker aandacht besteed aan sociale en ecologische effecten om de belangen van toekomstige generaties zeker te stellen. De trend naar Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen past in deze tijdsgeest. Maar duurzame ontwikkeling is niet alleen het terrein van de private sector. Ook overheden worden in toenemende mate aangesproken op hun duurzame bedrijfsvoering. Het kernidee is dat de maatschappelijke taak van de overheid ook op een maatschappelijk verantwoorde wijze uitgevoerd te worden. Door een duurzame bedrijfsvoering te hanteren, geeft de overheid ook zelf invulling aan haar beleid ten aanzien van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het motto practice what you preach lijkt deze gedachtegang kernachtig te verwoorden. Toch zijn er, naast de voorbeeldfunctie van de overheid, meer argumenten voor een duurzame bedrijfsvoering (en maatschappelijk verantwoord inkopen, oftewel MVI, in het bijzonder) van de overheid. De inkoop van de overheid vertegenwoordigt een groot deel van de consumptieve vraag. Op Europees niveau wordt 1500 miljard euro door de overheid uitgegeven aan aanbestedingen en inkopen. Nederland neemt daar voor 30 miljard voor haar rekening Dit vertegenwoordigt 16% van het nationaal inkomen. Door dit volume, heeft de overheid een grote invloed op de aanbodkant van de economie. Een duurzaam inkoopbeleid kan voor de private sector een grote stimulans zijn om te investeren in de productiecapaciteit van duurzame producten. Dalende prijzen voor duurzame producten zou een van de gevolgen van deze investeringen zijn. Door maatschappelijk verantwoord in te kopen heeft de overheid dus een instrument in handen om op termijn de duurzame economie een krachtige impuls te geven. Bovendien kan de overheid door verantwoord in te kopen een substantiële bijdrage leveren aan het halen van sociale en milieu doelstellingen. Wanneer alle overheidsorganisaties in de EU groene stroom zouden gebruiken, zou dit leiden tot een CO2 reductie van 60 miljoen ton. Dit staat gelijk aan 18% van de daling die noodzakelijk is om de afspraken van het Kyoto-protocol na te komen. Door de inkoop van sociaal verantwoorde producten, zouden overheden een grote bijdrage kunnen leveren aan armoedebestrijding. Tenslotte kan verantwoord inkopen leiden tot efficiency voordelen. Door groene inkoop producten met minder verpakkingen, een langere levensduur of producten die geschikt zijn voor hergebruik kan de overheid op langere termijn geld besparen. Dus, publiek geld kan door maatschappelijk verantwoord in te kopen, ook efficiënter besteed worden. 8

10 Internationale initiatieven De urgentie van MVI bij de overheid wordt onder andere geformuleerd door de Verenigde Naties, De OECD en de Europese Unie. Tijdens de VN wereldtop over duurzame ontwikkeling in Johannesburg 2002, werd vastgesteld dat alle autoriteiten op elk niveau duurzame ontwikkeling moeten meenemen in hun besluitvormingsprocessen. Specifiek werd er afgesproken dat overheden via hun inkoopbeleid de ontwikkeling en verspreiding van duurzame goederen en diensten moeten nastreven. In navolging van deze uitkomst werden de leden van de OECD het in 2003 eens over de aanbeveling dat de milieuprestaties de ingekochte goederen en diensten door de overheid verbeterd dienen te worden. De EU Lissabon agenda van 2000 stelt duurzame economische groei ten doel. De uitwerking van deze agenda door een Europese commissie onder leiding van Wim Kok in 2004, stelt onomwonden dat duurzaam inkopen een belangrijke strategie is om deze doelstelling te bereiken. De overheid, in haar rol als kritische consument, kan duurzame innovaties een impuls geven. De commissie beveelt aan dat nationale en lokale overheden voor het eind van 2006 plannen moeten maken. In 2004 heeft de EU duidelijk gesteld dat de integratie van duurzaamheidcriteria de vrije mededinging binnen de unie niet schaadt. 1.4 Nationale initiatieven Ook op niveau van de nationale overheid is er steeds meer aandacht voor duurzaam inkopen. In het Actieplan Duurzame Ontwikkeling (2003) een uitwerking van de duurzaamheidstop in Johannesburg wordt gesproken over duurzame bedrijfsvoering bij de overheid. Het gaat specifiek in op duurzaam inkopen en aanbesteden door de overheid. In zijn brief naar de tweede kamer (2004 nr. 2119) onderstreept staatssecretaris van Geel dat de overheid duurzaam zou moeten inkopen en aanbesteden. De staatssecretaris wil de specifieke invulling van deze intentie aan de overheidsorganisaties zelf overlaten. De overheidsorganisaties zouden zelf hun speerpunten m.b.t. duurzaam inkopen kunnen kiezen. Iedere organisatie kan tenslotte zelf het beste bepalen op welke terreinen de meeste sociale- en/of milieuwinst kan worden geboekt. In 2004 heeft staatssecretaris van Geel zijn intenties m.b.t. duurzaam inkopen door de overheid gespecificeerd. Volgens van Geel zou in 2010 minstens de helft van de inkopen en aanbestedingen duurzaam moeten zijn. Een workshop geleid door SenterNovem (in 2004), met vertegenwoordigers uit alle gelederen van de overheid, heeft zelfs ambitieuzere doelen gesteld. Volgens de uitkomsten van deze workshop zou in % van alle inkopen duurzaam moeten zijn. In 2008 zou minstens 75% van de goederen en diensten duurzaam moeten worden ingekocht. Recentelijk (26 september 2005) heeft de staatssecretaris van Economische Zaken gesteld dat de OESO richtlijnen (voor verantwoord ondernemen) op termijn worden ingezet bij het verduurzamen van het inkoopbeleid van de overheid. Op dit moment is de aandacht gericht op het specificeren van de normen en hun koppeling aan de inkooppakketten van de overheid. Als stimulans voor duurzaam inkopen is in 2003 door de ministeries van VROM en EZ een prijs in het leven geroepen. De meest aansprekende en inspirerende duurzame inkoopinitiatieven door overheidsorganisaties worden ieder jaar beloond 9

11 met de duurzaam inkopen prijs. In 2004 ging deze prijs naar de gemeente Amsterdam, die de bedrijfskleding duurzaam inkoopt. Het Programma Duurzaam Inkopen van de overheid Rijksoverheid, provincies, gemeenten en waterschappen werken samen in het programma Duurzaam Inkopen. Dit programma voor en door overheden is bedoeld om een milieugericht aanschafbeleid te stimuleren. Hoewel het programma sterk de milieukant binnen het duurzaam ondernemen benadrukt, is het toch een belangrijke ontwikkeling binnen het MVI voor de overheid. Het programma is ontwikkeld om initiatieven van overheden beter op elkaar af te stemmen. Als overheden allemaal hetzelfde minimum aan milieucriteria hanteren bij de inkoop, gaat daar een belangrijke marktimpuls van uit. Jaarlijks koopt de overheid immers voor tientallen miljarden euro s in. Door haar marktkracht te bundelen, kan de overheid: een voorbeeld stellen, aanzienlijke duurzaamheidswinst boeken, een behoorlijke markt voor duurzame producten creëren, duurzame productinnovaties stimuleren. Overheden kunnen op basis van vrijwilligheid deelnemen aan het programma Duurzaam Inkopen, door het tekenen van een verklaring van deelneming. De website van het Programma Duurzaam Inkopen is De praktijk blijft achter bij de ambities Ondanks de toenemende aandacht voor duurzaam inkopen, blijft de realiteit achter bij de ambities. Uit een studie van het ICLEI (2003) blijkt dat de Nederlandse overheid in Europa zeker niet voorop loopt met duurzaam inkopen. Uit tabel 1 blijkt dat minder dan 20% van de overheidsorganisaties een formeel document heeft waarin duurzaam inkopen tot beleid wordt verheven. Tabel 1: Overheidsorganisaties met formeel gedocumenteerd beleid voor duurzaam inkopen Bron: Ochoa & Erdmenger, 2003 Deze cijfers stroken met de bevindingen van de SenterNovem studie in Uit een enquête die onder de overheid gehouden is, blijkt dat in 20% van de gevallen milieu 10

12 en/of sociale criteria worden meegenomen in het inkoopproces. Bovendien is, volgens het rapport, een lichte definitie van duurzaam inkopen gehanteerd. Iets rooskleuriger is het beeld uit het grote onderzoek Green Public Procurement in Europe, uit 2005 (Bouwer et al. 2005). Nederland behoort daar tot de Europese top-7 op het gebied van duurzaam inkopen bij de overheid (samen met Denemarken, Duitsland, Finland, Oostenrijk, Verenigd Koninkrijk en Zweden). Dit wordt o.a. geconcludeerd uit een tenderanalyse waarbij meer dan 1000 overheidstenders uit 15 EUlanden zijn geanalyseerd op milieuspecificaties. Tabel 2 laat de uitkomsten zien, waarbij grey staat voor zeer algemene, nietgeoperationaliseerde milieu-eisen, light green staat voor ten hoogste drie milieuspecificaties en solid green staat voor meer dan drie per tenderdocument gevonden specifieke milieu-eisen. Tabel 2 Groene specificaties in Europese overheidstenders (Bouwer et al. 2005, p. 44) Kenmerken die de top-7 landen gemeen hebben zijn: beschikbare informatie, in de vorm van kenniscentra, databases etc. politieke steun in de vorm van overheidsinitiatieven; nationaal programma, zoals het Nederlandse programma Duurzaam Inkopen van SenterNovem ( Milieukeurmerk. Zes van de Groene 7 kennen een nationaal milieukeurmerk. Maar ook binnen de kopgroep waar Nederland toe behoort is nog een hele weg te gaan. Het percentage echt groene tenders is in Nederland 10%. Er bestaan vijf belangrijke obstakels voor groen inkopen: de perceptie dat groener ook betekent duurder ; gebrek aan kennis; gebrek aan ondersteuning van de top; gebrek aan instrumenten; en gebrek aan training (id., p. 27). 11

13 Er kan geconcludeerd worden dat ondanks de aandacht op internationaal en nationaal niveau, het MVI bij de Nederlandse overheidsorganisaties nog in de kinderschoenen staat. Om de ambities van de Nederlandse overheid (uitgesproken door staatssecretaris van Geel) waar te maken, zullen de overheidsorganisaties daadwerkelijk werk moeten maken van MVI. 12

14 2. Dimensies van MVI Binnen MVI kunnen we drie dimensies onderscheiden: 1. maatschappelijke ketenverantwoordelijkheid 2. faire leveranciersbejegening 3. inkoopintegriteit Ketenverantwoordelijkheid heeft betrekking op de idee dat een onderneming haar maatschappelijke verantwoordelijkheid niet ten volle kan realiseren als de keten daarbij wordt overgeslagen. Ondernemingen worden daar ook op aangesproken, bijvoorbeeld als het gaat om het naleven van arbeidsrechten door leveranciers, of als het gaat om integrale milieuzorg. Faire leveranciersbejegening betreft met name de rechtvaardige omgang met leveranciers. Uit onderzoek blijkt dat organisational fairness een belangrijke voorwaarde is in het opbouwen van lange-termijn relaties binnen organisaties en tussen organisaties, klanten en toeleveranciers. Inkoop integriteit heeft betrekking op de vertrouwensband tussen de inkoper en zijn eigen bedrijf en de vertrouwensband met de leverancier. De agent-principaal theorie is hier van toepassing. De inkoper wordt geacht in zijn functie loyaal de belangen van de organisatie te behartigen. Om dat te kunnen doen, dient de inkoper op zijn beurt weer te kunnen rekenen op de betrouwbaarheid van de leverancier. In dit hoofdstuk worden deze drie dimensies van MVI achtereenvolgens besproken. 2.1 Maatschappelijke ketenverantwoordelijkheid Bij maatschappelijke ketenverantwoordelijkheid staat centraal dat de onderneming bepaalde ambitieniveaus of prestatieniveaus voor leveranciers op MVO gebied formuleert en controleert. De controlerende taak staat hier voorop te staan. Wanneer zich problemen voordoen in de productieketen die samenhangen met ontwikkelingsproblematiek (bijvoorbeeld bij inkoop uit lage-lonenlanden) dan mag van bedrijven echter ook worden verwacht dat zij een helpende hand bieden om deze problemen op te lossen, in plaats van onmiddellijk de contacten te verbreken. Ketenverantwoordelijkheid behelst dus naast een controlerende taak ook een assisterende en stimulerende taak. De laatste tijd komt er ook steeds meer aandacht voor een positieve betrokkenheid van de onderneming op de inkoopketen, op het terrein van de filantropie en de locale gemeenschapsopbouw in ontwikkelingslanden. Een voorbeeld hiervan is IKEA en de kinderarbeid (zie kader) 13

15 IKEA en Unicef in de strijd tegen kinderarbeid IKEA werd in de jaren negentig van de vorige eeuw getroffen door harde beschuldigingen over betrokkenheid van hun leveranciers in de derde wereld bij kinderarbeid, met name in de arme Indiase deelstaat Uttar Pradesh, waar de Indiase textielindustrie is geconcentreerd. In reactie hierop vroeg IKEA de samenwerking met UNICEF, de organisatie van de Verenigde Naties die opkomt voor het kind. Samen met deskundigen van UNICEF, met locale overheden en NGO s startte IKEA een ambitieus en omvangrijk project gericht op verbetering van het onderwijs, het werven van kinderen voor onderwijs en het bewustmaken van ouders dat onderwijs belangrijk is voor hun kinderen. Om de afhankelijkheid van kinderarbeid terug te dringen werd een microkrediet programma gestart, dat sterk was gericht op het versterken van de economische positie van vrouwen. De casus laat zien hoe de ketenverantwoordelijkheid van een inkopend bedrijf zich ontwikkelt van aanvankelijk een puur controlerende en limitatieve opstelling, naar een constructieve benadering, waarin men zich steeds meer engageert met de leverancier en de sociale omgeving van de leverancier. Het is duidelijk dat hier nieuwe vraagstukken opduiken over de reikwijdte van de verantwoordelijkheid voor zulke activiteiten, want de onderneming gaat hier steeds meer in het vaarwater van de overheid komen (ontwikkeling, onderwijs, bewustmaking van de bevolking). Hoe ver dit kan gaan moge blijken uit het voorbeeld van Shell in Nigeria. Shell in Nigeria: grenzen van de verantwoordelijkheid Nigeria is een van de grootste olieproducenten ter wereld. De olie wordt vooral gewonnen in de Niger Delta, maar de locale bevolking heeft weinig profijt van de bodemschatten onder hun voeten. Slechts een klein deel van de olie-inkomsten wordt door de regering in Abuja teruggesluisd naar het gebied waar de olie vandaan komt. Gevoelens van achterstelling zorgen al jaren voor een zeer gespannen sfeer in het gebied. Soms ontaardt dit in geweld tegen de centrale regering en tegen het grootste oliebedrijf in de regio, de Shell Petroleum Development Company of Nigeria (SPDC). Om de locale bevolking tegemoet te komen, en nog meer om de licence to operate te behouden, heeft Shell een programma voor duurzame ontwikkeling in de Niger Delta opgezet. In 2002 bedroegen de uitgaven hieraan 56 miljoen euro. Dit bedrag is als volgt verdeeld (miljoen ): Wegen en bruggen 19,4 Onderwijs 10,.5 Electrifica 5,6 Overige infrastructuur 4,2 Landbouw 4,0 Economische ontwikkeling en micro kredieten 3,3 Gezondheidszorg 3,3 Waterbeheer 2,3 Overig 3,2 Totaal 55,8 Een belangrijk probleem in de Niger Delta is dat de centrale overheid afwezig is. Het is duidelijk dat Shell publieke taken op zich neemt. Dit leidt ertoe dat het bedrijf door de bevolking steeds meer als de overheid wordt gezien. Maar ook bevordert de hulp van Shell het gevoel van verschillende behandeling van de vele etnische bevolkingsgroepen in de delta, wat bij tijd en wijle tot spanningen en zelfs gewelddadige conflicten tussen bevolkingsgroepen leidt. 14

16 Dimensies van ketenverantwoordelijkheid Carter en Jennings (2004) stellen dat de maatschappelijke ketenverantwoordelijkheid een paraplu-begrip is, dat bestaat uit vijf dimensies: 1. diversiteit (van mannen en vrouwen, van bevolkingsgroepen) 2. milieu 3. mensenrechten (internationale arbeidsnormen, kinderarbeid) 4. filantropie en gemeenschapsopbouw 5. veiligheid Wat betreft het onderwerp diversiteit : in de VS is het denken over affirmatieve action (positieve discriminatie) meer gemeengoed dan hier. Het getuigt in de VS van maatschappelijke verantwoordelijkheid wanneer een onderneming inkoopt bij minority/women business enterprise (MWBE) suppliers. Ook kunnen ondernemingen via hun inkoopbeleid steun bieden aan locale leveranciers (gemeenschapsopbouw). In Nederland loopt de Gulpener Bierbrouwerij voorop op dit gebied, door contracten af te sluiten met locale boeren voor de levering van gerst en hop. Daarmee geeft de brouwer een belangrijke steun aan de regionale economie. Carter en Jennings (2002) noemen tenslotte nog het verloten of doneren van giften welke zijn ontvangen van leveranciers, als een vorm van maatschappelijke steunverlening Ketenverantwoordelijkheid en arbeidsnormen De vier basisbeginselen en de acht zogenaamde Fundamentele Conventies van de International Labor Organisation (ILO) staan hier centraal. De kern van de arbeidsnormen van de ILO wordt gevormd door een viertal basisbeginselen: 1. vrijheid van vergadering en de erkenning van het recht op collectieve onderhandelingen, 2. het effectief tegengaan van elke vorm van gedwongen arbeid, 3. het effectief tegengaan van kinderarbeid, 4. het uitbannen van discriminatie met betrekking tot arbeid en beroep. Deze beginselen vinden hun weerslag in een achttal 'Fundamentele ILO Conventies' (zie tabel 3). 116 lidstaten van de ILO, waaronder Nederland en vrijwel alle andere EU landen, hebben alle acht conventies ondertekend. Dat Nederland deze conventies heeft ondertekend betekent uiteraard ook dat Nederlandse bedrijven zich hieraan dienen te houden. Tabel 3 Fundamentele ILO Conventies 1. Freedom of Association and Protection of the Right to Organize, Right to Organize and Collective Bargaining, Forced Labour Convention, Abolition of Forced Labour Convention, Discrimination (Employment and Occupation), Equal Remuneration Convention, Minimum Age Convention, Worst Forms of Child Labour, 1999 Naast de ILO arbeidsnormen zijn er nog twee belangrijke sociale criteria waarop dient te worden gelet, namelijk de gezonde en veilige werksituatie bij de leverancier en de arbeidstijd. 15

17 Ketenverantwoordelijkheid en milieu Carter en Jennings (2002) noemen de volgende milieu-aandachtspunten voor MVI: 1. er voor zorgen dat leveranciers milieu-verantwoordelijke processen toepassen, 2. inkopen van recyleerbare en herbruikbare verpakkingen, 3. toepassen van levenscyclusanalyse, 4. deelnemen in het ontwerp met het oog op hergebruik en recycling, 5. zoeken naar niet-schadelijke alternatieven in de inkoop, 6. ervoor zorgen dat gevaarlijke materialen worden voorzien van de vereiste informatie en verpakking, 7. terugdringen van verpakking. Ketenverantwoordelijkheid en de integriteit van de leverancier Zakelijke integriteit mag zich de laatste jaren verheugen in een toenemende belangstelling. Dat hangt samen met de recente boekhoudschandalen en met het bewustzijn over het corruptieprobleem in de wereld. Bedrijven dienen ook van hun leveranciers een integere wijze van zakendoen te verlangen. Een bedrijf dat willens en wetens koopt van een leverancier die corrupt en niet integer is, is hier indirect voor verantwoordelijk. Hier is onder andere te denken aan de volgende onderwerpen: 1. Legaliteit: van leveranciers wordt verwacht dat zij de wetten in hun land naleven. 2. Eerlijk zakendoen: leveranciers worden geacht zich niet in te laten met anticompetitieve praktijken. 3. Corruptie: leveranciers dienen zich afzijdig te houden van corruptie en dienen te werken volgens bepaalde maatstaven t.a.v. geschenken. 2.2 Faire leveranciersbejegening Het thema van de leveranciersbejegening stelt de verantwoordelijkheid van de inkoper voor de leverancier centraal. Een maatschappelijk verantwoorde wijze van inkopen vergt dat de inkoper op een faire wijze omgaat met (aspirant-)leveranciers. Relaties met leveranciers worden in toenemende mate gezien als partnerships. Dit vereist een omslag in het denken van inkopers, van een laagste prijs strategie, naar een partnershipstrategie, gebaseerd op wederzijds vertrouwen en onderlinge fit tussen de partijen. Faire leveranciersbejegening heeft betrekking op enerzijds het opbouwen van wederzijds vertrouwen in de relatie met leveranciers en anderzijds het bevorderen van faire competitie tussen leveranciers. Wederzijds vertrouwen opbouwen Positief houdt wederzijds vertrouwen opbouwen in: vertrouwelijk omgaan met informatie van en over de leverancier, streven naar arrangementen met leveranciers welke berusten op wederzijds voordeel, eerlijkheid ten opzichte van leveranciers, samen met leveranciers zoeken naar oplossingen voor gerezen problemen, i.p.v. eenzijdig maatregelen nemen. Negatief houdt wederzijds vertrouwen opbouwen in: vermijden van onderhandelingspraktijken gebaseerd op misleiding of dwang, vermijden van obscure contracttermen, om een voordeel op leveranciers te behalen, voorkomen van kopers-monopolies. (Carter & Jennings, 2002, p. 153) 16

18 Bevorderen van faire competitie Positief houdt faire competitie in: leveranciersselectie enkel op basis van verdienste, procedures die verzekeren dat elke offerte gelijke kansen, aandacht en informatie krijgt, zorgvuldig omgaan met de spanningsrelatie tussen het opbouwen van goede relaties met bepaalde leveranciers enerzijds en faire competitie anderzijds (spanning van geslotenheid en openheid) Negatief houdt faire competitie in: leveranciersrelaties niet gebruiken om informatie over concurrenten te verkrijgen geen voorkeur voor leveranciers omdat het top management dat zo graag wil. 2.3 Inkoopintegriteit De persoonlijke integriteit van de inkoper is een belangrijke dimensie van MVI. Zonder integer gedrag van inkopers kan een organisatie niet maatschappelijk verantwoord inkopen. Inkopers handelen niet-integer wanneer zij op een of andere manier worden gemotiveerd om iets te doen dat ingaat tegen het belang van de organisatie, of van een belanghebbende van de organisatie. Wanneer het organisatiebelang vraagt om MVI dan kan het niet-integer optreden van de inkoper schadelijk zijn voor MVI. Integriteit wordt ten onrechte vaak vooral beschouwd als een psychisch kenmerk van personen: sommige mensen zijn meer integer dan anderen. Het motief voor niet-integer handelen is in deze benadering vooral het eigenbelang. Mensen plegen integriteitsinbreuken om er zelf beter van te worden. Wanneer we ontdekken dat iemand zoiets doet, zegt ons dat meteen veel over de persoon in kwestie. Zo iemand beoordelen we als oneerlijk, egoïstisch, asociaal et cetera. Het kan ook zijn dat hij in financiële problemen verkeert. Het management kan zulke persoonlijke eigenschappen en omstandigheden van medewerkers echter niet goed beïnvloeden: mensen verander je niet zomaar. In de inkoopsfeer hebben we het dan met name over vormen van corruptie en inkoopfraude (kickbacks et cetera). Een minder op individuele persoonskenmerken gerichte benadering van integriteit is de situationele. Integriteit wordt vooral daarbij eerst en vooral opgevat als kenmerk van een handeling. Sommige handelingen komen niet overeen met de geldende integriteitsnormen. Daarmee is over de persoon die deze handeling heeft gesteld nog niet veel gezegd. Misschien heeft hij of zij zich wel vergist, of niet voldoende nagedacht. Dat is makkelijk te corrigeren en niemand is te oud om iets te leren. Integriteit wordt dan opgevat als een onderdeel van de professionele verantwoordelijkheid van de inkoper. Er is onder weldenkende professionals echter niet altijd consensus over wat nu de integere gedragslijn is. De ene medewerker zal nooit een geschenk aannemen, omwillen van de onafhankelijkheid; de ander zal daar minder problemen mee hebben en meer waarde hechten aan een goede band met leveranciers. De professionele communicatie over zulke integriteitsdilemma s is iets wat het inkoopmanagement kan bevorderen. Dit is een belangrijke manier integriteitsmanagement te ontwikkelen. Bovendien is de integriteit van de medewerker in deze benadering sterk verweven met de organisatorische setting waarin de inkoper werkzaam is, en waarin bepaalde structurele en culturele organisatiekenmerken het integer handelen voor een deel bepalen. Omdat deze kenmerken door het management te beïnvloeden zijn, ligt ook hier een belangrijke aanknopingspunt voor integriteitsmanagement in de inkoop. Samengevat kunnen we 17

19 stellen dat inkoopintegriteit niet alleen de klassieke eigenbelang-gerelateerde zaken omvat - met name de belangentegenstelling en de problematiek van corruptie en geschenken -, maar ook ethische inkoopdilemma s en organisatie-gerichte thema s, zoals de beloningsstructuur, de prestatiedruk en de organisatiecultuur. 18

20 3. Zakelijke baten van MVI voor de inkopende organisatie MVI kan langs twee wegen leiden tot zakelijke baten voor een onderneming: via de boekwaarde en via de immateriële waarde (zie figuur 1). De boekwaarde van de onderneming verwijst naar de som van alle activa die gerapporteerd staan op de balans. De immateriële waarde heeft betrekking op waardebestanddelen van de onderneming die volgens de regels van het boekhouden niet zomaar op de balans mogen worden gezet, maar die wel essentieel zijn voor de concurrentiekracht en continuïteit van de onderneming. We hebben het dan over zulke intangibles als reputatie, managementkwaliteit, brand-equity en sociaal kapitaal. (Kristensen en Westlund, 2003). In een eerdere studie hebben we de gedachte ontwikkeld dat maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) vooral via de immateriële waardecomponent bijdraagt aan de totale waardecreatie van de onderneming. Figuur 1 MVI en de waarde van de onderneming Totale waardecreatie door MVI Immateriële waardecreatie door MVI Boekhoudkundige waardecreatie door MVI MVI- activiteiten In paragraaf 3.1 inventariseren we de immateriële waardecreatie door MVI en in 3.2 gaan we in op de materiële waardecreatie. 3.1 Immateriële waardecreatie door MVI De immateriële waardecreatie brengen we in kaart middels het INK-managementmodel (INK, 2000). Dit is een ondernemingsmodel dat negen aandachtsgebieden van succesvol managen met elkaar in verband brengt. Het model onderscheidt een viertal resultaatgebieden en vijf organisatiegebieden, met elkaar verbonden door een feedbacklus. Het resultaatgebied staat centraal wat de onderneming bereikt voor verschillende relevante stakeholders; in het organistiedeel wordt gekeken naar hoe het bedrijf is ingericht (zie figuur 2) 19