Fenomenologie 1 in de architectuur

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Fenomenologie 1 in de architectuur"

Transcriptie

1 Deze scriptie is geschreven als opdracht voor het voorbereidend afstuderen voor de studierichting Architectuur aan de Hogeschool Brabant in Tilburg in Juni Fenomenologie 1 in de architectuur Patricia van den Eertwegh St.nr.: Fenomenologie: Is een filosofische stroming met de methode van de analyse die probeert de zuivere gegevens van het bewustzijn te onderzoekenstaat centraal. De methode houdt zich bezig met het gelijkstellen van bepaalde kenmerken van ervaring, door deze te ontdoen van alle aannames en veronderstellingen. Zo wordt de essentie van de ervaring bereikt. 1

2 Inhoud 1 Voorwoord 3 2 Probleemstelling 4 3 Inleiding 5 4 De geschiedenis van de fenomenologie 7 Edmund Husserl 9 5 Fenomenologische filosofie 11 Fenomenologie 11 Maurice Merleau-Ponty 13 6 Fenomenologie in de kunst en architectuur 17 Fenomenologie in de kunst 17 Fenomenologie in de architectuur 19 Christian Norberg-Schulz 20 Steven Holl 22 De fenomenologie van Steven Holl 23 7 Maurice Merleau-Ponty versus Steven Holl 26 Fenomenologische filosofie versus fenomenologische architectuur 27 De wereld 28 Het bewustzijn 31 Het lichaam/subject 34 Waarneming 37 De ervaringen 40 Ruimte 44 Tijd 47 Kunst en architectuur 50 8 Conclusie 54 9 Literatuurlijst 56 2

3 1 Voorwoord Deze scriptie gaat over het onderzoek en de studie die ik gedaan heb voor het voorbereidend afstuderen A1 en A2 om hiermee verder te kunnen werken in het blok A3 en A4. Het onderwerp van deze scriptie is Fenomenologie. Naar dit onderwerp ben ik als het ware toe gerold; Na een aanzet aan een scriptie over ruimtelijkheid in gewichtloosheid, ben ik blijven steken bij de omschrijving over de ervaring. De ervaring die een mens zal hebben of heeft in een bepaalde ruimte. Om een duidelijke omschrijving van ervaring te kunnen geven ben ik naar verschillende punten op zoek gegaan. Bij een onderdeel daarvan was ik uitgekomen bij ontwerpen van Steven Holl. Deze architect maakt naar mijn idee erg interessante ontwerpen waarbij de ervaring van die ruimten erg belangrijk is. Bij verdere studie blijkt deze architect zijn ontwerpen te baseren op studies die gedaan zijn met fenomenologie. De ontwerpen van Steven Holl trokken mij erg aan, deze wilde ik graag beter gaan begrijpen. Om dit te kunnen doen moest ik ook de fenomenologie als filosofie gaan bestuderen. In deze scriptie staat de studie beschreven die ik heb doorlopen om de ontwerpen van steven Holl te kunnen begrijpen. Deze scriptie is beschreven zoals ik de studie heb doorlopen: Via de geschiedenis van de fenomenologie en de fenomenologie van Merleau-Ponty, naar de fenomenologie in de kunst en architectuur met o.a. Steven Holl. Waarbij ik tenslotte de fenomenologische filosofie en fenomenologische architectuur naast elkaar zal leggen. De verdere uitwerking van deze studie kun je lezen in de scriptie. Hierbij wil ik iedereen veel leesplezier toewensen. Ik wil iedereen bedanken voor de hulp en met het tot stand laten komen van deze scriptie. Met name de begeleiders van Hogeschool; Gie Steenput en Jasper de Haan voor het sturen tot dit uiteindelijke resultaat, en mijn zus voor de hulp met meerdere dingen die voorkomen in deze scriptie. Patricia van den Eertwegh Juni

4 2 Probleemstelling Tijdens het voorgaande onderzoek dat over ruimtelijkheid in gewichtloosheid ging, wilde ik Steven Holl als referentie architect gaan gebruiken om het begrip ruimtelijkheid verder te gaan uitwerken. Tijdens de studie naar Steven Holl ben ik erachter gekomen dat hij de ruimtelijkheid van zijn gebouwen laat bepalen door het toepassen van elementen die voortkomen uit de studie naar fenomenologie. De fenomenologie was dus het uitgangspunt voor Steven Holl om zijn ontwerpen er zo uit te laten zien. Door het samenspel van verschillende soorten van licht, kleuren en materialen laat hij ruimten spreken. Dit is mij erg gaan fascineren, hier wilde ik meer van weten: Wat is fenomenologie?, Wat voor rol speelt fenomenologie in de architectuur, Hoe komt fenomenologie voor in de architectuur?, dit zijn de vragen die het eerst in me opkwamen. Daarom heb ik het onderzoek naar fenomenologie voortgezet. Door te onderzoeken wat de fenomenologie van Steven Holl is, kan ik zijn theorieën achter zijn ontwerpen beter leren begrijpen. In dit onderzoek zal ik dus de fenomenologische filosofie gaan bestuderen. Ik heb gezien dat er verschillende fenomenologen zijn, maar omdat Steven Holl meerdere keren de naam van de fenomenoloog Maurice Merleau-Ponty noemt en hem citeert, heb ik gekozen om dieper op de fenomenologie van Merleau-Ponty in te gaan. Daarnaast ben ik projecten van Steven Holl gaan bestuderen. Tijdens de uitleg die ik zal geven over de fenomenologie van Merleau-Ponty, zal ik belangrijke elementen die terugkomen in de ontwerpideeën van Steven Holl aanhalen en uitleg bij geven. Aan het eind van de studie zal er dus een omschrijving liggen van welke elementen uit de fenomenologie van Merleau-Ponty een belangrijke rol spelen in de architectonische ontwerpen van Steven Holl. Welke elementen uit de fenomenologie van Merleau-Ponty zijn aanwezig in de architectonische ontwerpen van Steven Holl? 4

5 3 Inleiding De gehele essentie van deze studie is het onderzoeken naar wat fenomenologie is. een duidelijke omschrijving geven van dit begrip is een complexe opgave. Om te beginnen geef ik een eerste aanzet vanuit een woordenboek. Fenomenologie is een leer ofwel studie, die zich bevindt in de filosofische stroming, het wordt ook wel fenomenologische filosofie genoemd. Filosofie is in een woordenboek beschreven als een wijsbegeerte; dit betekent ook wel een wetenschap die zich erop toelegt het wezen van alle dingen en de beginselen die aan het gehele zijn ten grondslag liggen te leren kennen, een wijsgerig stelsel en een gedachtegang die aan iets ten grondslag ligt. Fenomenologie is hier vertaald als: De leer die wil trachten zonder enig vooroordeel de dingen te leren kennen zoals zij zich voordoen. Met als betekenis voor het fenomeen: Waarneembaar verschijnsel; uniek verschijnsel. Ook is het als een oud begrip terug te vinden afkomstig van het Griekse Phainomenon, dat verschijnsel betekend. Een verschijnsel is iets dat je direct ervaart. Als je naar een object kijkt is het object zoals het wordt ervaren een verschijnsel. Werkelijke filosofie betekent de wereld opnieuw leren zien. Hierbij wordt de fenomenologie gezien als onthulling van de wereld, het berust op zichzelf of beter fundeert zichzelf. De fenomenologische filosoof probeert de wereld, de ander en zichzelf te denken en hun onderlinge betrekkingen te begrijpen. De fenomenologische wereld is niet de toelichting van een aan deze wereld voorafgaand Zijn, maar de fundering van het Zijn. De filosofie is niet de afspiegeling van een voorafgaande waarheid, maar evenals de kunst de verwerkelijking van een waarheid. Aan de verheldering van ons menselijke bestaan gaat het verwonderen vooraf. Zonder gissen, zonder verwondering, zou er nooit de behoefte aan filosofie ontstaan. De filosofie kan dus, door bij die verwondering te beginnen en te proberen systematisch te werk te gaan, een beetje helpen bij het verhelderen van ons leven. Of die verheldering altijd mogelijk is, is een andere vraag: dát we bestaan is al een wonder en zoveel van wat ons overkomt is ondoorgrondelijk. 5

6 In de geschiedenis van de filosofie heeft de fenomenologie centraal gestaan in het denken van vele filosofen. In het begin van deze eeuw werd deze term opnieuw gebruikt en geïnterpreteerd. Maar dat niet alleen in de filosofie, deze gedachtegang is ook steeds meer in de kunsten en architectuur aan het woord gekomen. Dit is zover doorgegroeid dat zelfs architecten de fenomenologie in hun ontwerpen een grote rol laten spelen. De manier waarop fenomenologie aanwezig is in de architectuur ga ik onderzoeken door te kijken naar werken van de architect Steven Holl. In de ontwerpen van Steven Holl speelt fenomenologie een belangrijke rol, de mate waarin hij de fenomenologie aanwezig laat zijn in zijn ontwerpen probeer ik te achterhalen. 6

7 4 De geschiedenis van de fenomenologie Fenomenologie is ontstaan uit de metafysica. Metafysica bedrijven is het doen van uitspraken over de fundamentele structuur van de werkelijkheid. Deze wijsbegeerte houdt zich ook wel bezig met het bovennatuurlijke. Plato en Aristoteles zijn een van de eersten die metafysische beweringen doen rond 350 en 400 voor Chr.. Metafysische beweringen zijn algemene uitspraken over de werkelijkheid, deze uitspaken kunnen waar en onwaar zijn. De uitspraken die hier waar zijn, worden synthetische waarheden genoemd en kunnen met bepaalde methoden worden ingezien en getoetst. Dit is onder andere een a priori 2 Plato en Aristotels ( v.C.) ( v.C) methode, hierbij moet een metafysicus aangeven welke a priori methode hij verdedigd om zijn metafysische uitspraken te toetsen. Descartes ( ) heeft een methode gebruikt van de systematische twijfel. Hierbij neemt hij aan dat hij, door stelselmatig de waarheid van beweringen, en de geldigheid van bewijsstappen in twijfel kan trekken, ook al is hij in feite wel van de waarheid of geldigheid overtuigd, uiteindelijk terecht kan komen bij beweringen en bewijzen waar hij eenvoudigweg niet aan kan twijfelen. Een variant hierop is ontstaan in het begin van deze eeuw als grondlegging van de fenomenologische filosofie door E. Husserl. Deze belangrijke Duitse filosoof leefde van 1859 tot De metafysische methode komt overeen met die van Descartes, maar Husserl noemde het daarentegen geen metafysica maar strenge wetenschap, waarbij ze de aandacht richten op wat er zich in het eigen bewustzijn afspeelt. 2 A priori: letterlijk datgene wat vooraf gegeven is. Oftewel datgene wat ónafhankelijk van de ervaring is gegeven en verondersteld wordt in respectievelijk onze empirische, morele en esthetische oordelen. Deze veronderstelling maakt het oordeel eerst mogelijk: zij zijn de mogelijkheidsvoorwaarden ervan. Zo zijn ruimten en tijd altijd al voorondersteld in onze empirische oordelen: deze a-priorivormen, die zelf niet op de ervaring steunen, maken onze empirische oordelen mogelijk. 7

8 Husserl wil het gevoel van zekerheid dat met een bepaald gedachte geassocieerd wordt, op zichzelf niet beschouwen als criterium voor de juistheid van die gedachte. Het gevoel van zekerheid komt voort uit een daad van beoordeling die ons eigen bewustzijn verricht. Wanneer we onze aandacht richten op onze ervaringsstroom dan kunnen we allerlei onmiddellijk evidente uitspraken doen, mits we er maar voor zorgen dat we geen conclusies treken met betrekking tot wat er zich buiten ons bewustzijn bevindt. Een onmiddellijk evidente uitspraak is bijvoorbeeld: dat je bij een bepaalde gedachte die je hebt het gevoel krijgt dat die gedachte onontkoombaar juist is. Om hierop te komen is het belangrijk de eigen ervaringstroom te observeren zonder je te laten beïnvloeden door je opvattingen over wat er zicht buiten het bewustzijn bevindt. Fenomenologie beschrijft op welke wijze wij ons van iets bewust zijn. Dit iets heet in de fenomenologie een fenomeen ( dat wat zich toont ). Fenomenologie gaat uit van de beleving van het bewustzijn zelf. Zo zegt Husserl, met de werkelijkheid hebben we alleen te doen voor zover deze gemeend, voorgesteld, aanschouwd of begrijpelijk is. Zonder de bewustzijnsverhouding is de werkelijkheid slechts een metafysisch begrip. Het is voor de fenomenologie volslagen irrelevant om over de werkelijkheid buiten de ervaring om te spreken. 8

9 Edmund Husserl Husserl wordt een fenomenoloog van de essentie 3 genoemd, oftewel het wezen. Deze filosofie gaat uit van theoretische interpretatie van de wetenschappen, die terug wil naar de fenomenen, de verschijnselen die ons interesseren. Hij zet hierbij de leefwereld tussen haakjes. Dit is het opnieuw gaan kijken naar de verschijnselen die zich aandienen en deze verschijnselen op een zo onbevooroordeeld mogelijke wijze beschrijven, dan wel met een fenomenologische beschrijving. Hier gaat het om de interesse naar wat essentieel is in de verschijnselen en dit essentiële kan ook als verschijnsel worden Edmund Husserl ( ) waargenomen en beschreven. Om zo onbevooroordeeld mogelijk te zijn moet de fenomenoloog zich als subject zoveel mogelijk losmaken van zijn individuele eenzijdigheden, zijn toevallige persoonlijke eigenschappen en omstandigheden. Volgens Edmund Husserl is het enige dat we kennen de indrukken in onze geest. Als onze hersens al eenvoudige impressies samenvoegen en vertalen tot ideeën dan zijn we ons er toch niet van bewust hoe dat gebeurt. Het enige wat we weten is dat we een appel zien en dat is waar we vanuit moeten gaan. De appel bestaat voor ons uitsluitend als verschijningsvorm, als fenomeen, en daarom noemde Husserl zijn leer ook fenomenologie. Het begrip bewustzijn staat bij Husserl centraal, met de vraag Hoe verschijnt de wereld aan het menselijk bewustzijn?. Hiermee wil hij de structuur van het menselijk bewustzijn onderzoeken. Het bewustzijn is volgens Husserl niet iets dat rust in zichzelf, maar dat altijd gericht is op de wereld, en is de wereld op haar beurt iets dat aan het bewustzijn verschijnt, het fenomeen. 3 Essentialisme: is een richting binnen de filosofie en kunst volgens welke verschijnselen een essentie hebben. Essentie: de essentie van iets is datgene wat het maakt tot wat het is, datgene waardoor het zicht onderscheidt. Bijvoorbeeld: de essentie van een eenhoorn is het feit dat het een paard is met een hoorn op het hoofd. De vraag of eenhoorns ook bestaan, blijf hiermee onbeantwoord. Ze bestaan eigenlijk niet dus essentie impliceert nog geen bestaan. 9

10 Husserl begrijpt onze verhouding tot de wereld vanuit de kernakten van het subject. Het bewustzijn is altijd bewustzijn van iets. De kerneigenschap van het bewustzijn is zijn gerichtheid op de wereld. Deze gerichtheid of intentionaliteit constitueert een zinvolle, zichtbare, wereld. De intentionaliteit is dus de fundamentele eigenschap van het bewustzijn gericht op iets anders dan zichzelf. Merleau-Ponty zegt: alles wat wij van de dingen waarnemen, is de verschijning ofwel het fenomeen ervan in ons bewustzijn. Een rechtstreeks waarnemen van de dingen is ook voor het denken van Husserl onmogelijk. Hij ziet af van het al dan niet bestaan van bewustzijnsobjecten, en noemt dit fenomenologische reductie. Wat overblijft zijn de bewustzijnsfenomenen, van hieruit wordt de wereld bekeken en ervaren. Voorwerpen en objecten bestaan niet als zodanig, maar verschijnen door middel van hun voorwerpelijkheid aan ons bewustzijn. De gerichtheid van het bewustzijn op deze voorwerpelijkheid noemt Husserl intentionaliteit. In zijn werk logische untersuchungen uit 1901 noemt hij deze intentionaliteit het onontbeerlijke uitgangspunt van de fenomenologie. Nog andere belangrijke namen in de fenomenologie zijn: Max Scheler ( ), Martin Heidegger ( ), Jean-Paul Sartre ( ), Emmanuel Lévinas ( ) en Maurice Merleau-Ponty ( ). Merleau-Ponty was Husserl s leerling en was een fenomenoloog van de existentie 4 (de mens en zijn leefwereld). De intentionaliteit, uniciteit en authenticiteit van de mens staan in zijn opvattingen centraal. Daarbij wordt bedoeld dat hij zich richt op de wereld en de uniekheid en geloofwaardigheid van de mens. Bij de fenomenologie gaat het om inzicht en nergens anders om. Deze uitspraak geldt wellicht voor Husserl, maar een van de meest essentiële taken van de fenomenologie is: "het onderzoek en de beschrijving van de fenomenen als zodanig, zowel in hun objectieve als in hun subjectieve aspecten en in hun volledige breedte en diepte". 4 Existentialisme: is een filosofie die uitgaat van het contingente bestaan (bepaald door toeval) van de individuele mens en dat beschouwt als het elementaire raadsel. Van daaruit wordt dan naar filosofisch begrip gestreefd. Existentie: de mens en zijn leefwereld 10

11 5 Fenomenologische filosofie In het volgende hoofdstuk zal ik vertellen over hoe de fenomenologische filosofie over het algemeen geïnterpreteerd moet worden. Maar omdat ik me vooral zal gaan richten op de fenomenologie van Merleau-Ponty, zal ik daarna ook nog een soort inleiding geven voor zijn interpretatie van de fenomenologie. Ik zal later in deze scriptie verder ingaan op zijn behandeling van de fenomenologie. Fenomenologie De term fenomenologie heeft overal in de filosofie ingang gevonden; Men spreekt over de fenomenologie van een handeling, en verwijzen dan naar de analyse van de bewuste ervaringen waarmee ze gepaard gaan. En zo houdt de filosofie van bijvoorbeeld de wiskunde zich bezig met de logische grondslagen ervan, de aard van het getal, het bewijs, terwijl de fenomenologie zich richt op het vak als bewuste activiteit. En uiteraard is er een fenomeen van alles, niet alleen van onze waarneming van materiele objecten, maar ook van kunsten, de godsdienst, de wetenschappen en van dingen die intern aan ons zijn: onze eigen gedachten, gevoelens, enz. Het doel van fenomenologie is het onderzoeken van verschijnselen. Onze allerdaagse leefwereld bestaat uit waarneembare verschijnselen. Deze bestaat uit mensen, dieren, bloemen, bomen en bossen; uit steen, aarde, hout en water; uit steden, straten en huizen, deuren, ramen en meubilair; uit zon, de maan en de sterren, uit wolken, dag en nacht en lente, zomer, herfst en winter. Al deze verschijnselen zijn gericht op het visuele en het tastbare. Onze wereld omvat echter ook minder tastbare verschijnselen zoals gevoelens, ervaringen en waarnemingen. Fenomenologie geeft een beschrijving van ervaringsverschijnselen, de waarneembare verschijnselen. Niet door deze zelf te construeren maar door het onderzoek van de verschijnselen zoals ze zijn. Het heeft de taak het mysterie van de wereld en het mysterie van de rede te onthullen. De fenomenologie is eerder een beweging dan een leer of een systeem; Deze is vooral met het denken van Edmund Husserl verbonden. Hij onderzoekt ervaringsobjecten zonder mogelijke beantwoordbare vragen te stellen over hun onafhankelijke aard. 11

12 Het is een moeizame arbeid waardoor men met dezelfde stijl van aandacht en verwondering, door dezelfde eis van bewustzijn, door dezelfde wil om de zin van de wereld of van de geschiedenis in haar wording te vatten. Bij fenomenologie wordt de methode gehanteerd om de verschijnselen of fenomenen "voor zich te laten spreken". "Terug naar de zaken zelf" wordt er ook wel gezegd in de fenomenologie. Dit "terug naar de zaken zelf" is echter niet zonder meer het ontdekken van de essentiële kenmerken van het object dat wordt waargenomen, het is een terugkeer naar een wereld alvorens deze gedacht, gerepresenteerd of in begrippen gevangen is. Fenomenologie wordt gekenmerkt door een bepaalde houding, namelijk de houding van het zien van en luisteren naar wat de fenomenen zelf te kennen geven. Door de fenomenologie moet de terugkeer mogelijk worden gemaakt naar de wereld zoals die in de onmiddellijke ervaring is gegeven. Voor een fenomenoloog is de waarheid in oorsprong niet een eigenschap van beweringen. Dat is het pas geworden in onze verwetenschappelijkte westerse traditie. Waarheid is bovenal een nastrevenswaardige kwaliteit van de leefwereld. We zijn uit onze studies van natuurkunde en scheikunde gewoon geraakt om eenvoudige fenomenen te bestuderen, maar om de moeilijkere fenomenen te kunnen waarnemen is het nodig de voorgaande studie hiervan te begrijpen. De fenomenologische filosofie gaat uit van de theoretische interpretatie van de wetenschappen, maar zo zegt Merleau-Ponty: We zijn het contact met de wereld verloren, de wetenschappen hebben zich sinds Galileï niet meer met de wereld verbonden, maar zich tegenover haar gesteld. De wereld is gereduceerd tot een object. Dit terwijl hij ook aangeeft dat de wereld geen object is: De wereld is geen object maar het natuurlijk milieu, het veld van alle reflecties en uitdrukkelijke waarnemingen 12

13 Maurice Merleau-Ponty Maurice Merleau-Ponty leefde van 1908 tot 1961 en is een toonaangevende fenomenoloog van die tijd. Hij behoort tot de beste franse filosofen van deze eeuw. En heeft een grote invloed op meer recentere franse denkers gehad en met een relevantie van zijn filosofie voor de huidige tijd. De franse filosoof houdt zich bezig met waarnemingspsychologie, dit wordt de succesvolste tak van de psychologie genoemd. Hij steunt met zijn filosofie op de fenomenologie van Husserl. Maurice Merleau-Ponty ( ) In 1939 bestudeert Merleau-Ponty verschillende teksten van Husserl, in deze teksten vindt hij veel ideeën die hij goed kan gebruiken. Merleau-Ponty definieert de fenomenologische omschrijvingen op een nieuwe wijze en geeft een eigen interpretatie hieraan. Dit is de start voor zijn fenomenologische filosofie. In tegenstelling tot Husserl die in zijn filosofische benadering de leefwereld tussen haakjes zet, gaat Merleau-Ponty ervan uit dat onze wereld waarin we leven er altijd reeds is, waardoor de fenomenoloog de contact met de wereld terug moet vinden. Hij beroept zich op de resultaten van de menswetenschappelijke onderzoeken, maar vooral de psychologie. Hier probeert hij de grond van de intentionele verhoudingen van het lichaam, wat hij subject gaat noemen, tot de wereld te verhelderen. Hij wil met de fenomenologie een gedegen onderzoek verrichten naar wat de waarneming is. De waarneming zoals deze zich aan ons voordoet. Het is belangrijk om de waarneming te onderzoeken omdat zij de grondslag vormt van al onze kennis. Dit omdat in wetenschappen vaak wordt aangenomen dat wij weten wat waarneming is, maar Merleau-Ponty vind dat dit niet het geval is. De wereld der wetenschap is in haar geheel gefundeerd in de doorleefde wereld en als we de wetenschap zelf in haar strengheid willen denken en er exact de zin en draagwijdte van willen afmeten, dan moeten wij eerst die ervaring van de wereld tot uitdrukking brengen, waarvan de wetenschap de secundaire uitdrukking is. Nooit zal de wetenschap dezelfde zijnszin hebben als de ervaringswereld alleen al om het feit dat zij er een bepaling of een verklaring van is. 13

14 In zijn loopbaan heeft hij meerder boeken geschreven, hiermee ging hij een uitvoerige confrontatie aan met de psychologie in die tijd. Zijn eerste boek: La structure du comportement (de structuur van het gedrag) heeft hij geschreven in Dit was een aanval op de behavioristische 5 benadering van de psychologie. Met de analyse in het eerste boek wordt het probleem van de relatie tussen natuur en bewustzijn op een nieuwe wijze benaderd door een beroep op de notie structuur. Hiermee laat Merleau-Ponty zien dat het probleem van de relatie anders wordt gesteld. Het concept gedrag, dat bij anderen existentie heet, is neutraal ten aanzien van de klassieke distinctie tussen het psychische en het fysische. Het psychische is de structuur van het gedrag. Het gedrag van de mens, die ook een psychisch wezen is, heeft in vergelijking met het dierlijke gedrag een eigen structuur. Zijn tweede boek, La phénoménologie de la perception (de fenomenologie van de waarneming) geschreven in 1945, wordt beschouwd als het belangrijkste werk van hem. Het was een existentieel fenomenologische beschrijving van de grondstructuren van het menselijk bestaan. Als centraal thema komt daarin de ambiguïteit (dubbelzinnigheid, wisselvalligheid) van de mens en de wereld naar voren. In zijn boek gaat het om een aantal analyses, maar de fenomenologische beschrijvingen en de visie op waarnemen, het lichaam, het denken, enzovoort zijn voor de actuele psychologische en filosofische discussie van groot belang. De belangstelling naar deze man wisselt met de tijd, maar is in de filosofie en menswetenschap nog steeds levend. In het tweede boek benadert Merleau-Ponty het onderwerp vanuit een analyse van de perceptie. Het onderwerp is: Wat is een bewuste existentie en heeft deze een circulaire of dialectische verhouding met de omgeving? Als eerste laat hij zien dat het subject van de perceptie niet het bewustzijn is, dat zich bedient van een lichaam om de materiele wereld waar te kunnen nemen. De perceptie is niet de intellectuele verwerking van gewaarwordingen, die in het bewustzijn worden veroorzaakt door de causale inwerking van de buitenwereld op het fysische organisme. Het subject van de perceptie is het lichaam-subject, het is de zingevende, lichamelijke existentie. 5 behaviorisme: richting in de psychologie die zich uitsluitend bezig houdt met waarneembaar gedrag van mens en dier. 14

15 Het boek heeft als doel een gedegen onderzoek te doen naar wat de waarneming is. Hij begint hier met kritiek op de empirische 6 psychologie van de sensualisten. Hij gaat tegen de stellingen van Kant en Descartes in; een mens is geen subject dat los staat van de wereld of van zijn lichaam. De mens is een lichamelijk wezen ingebed in de wereld. De mens heeft een intrinsieke 7 verhouding met de wereld om hem heen. Zijn behandeling van waarneming is eigenlijk een poging om de begrippen wereld, ruimte, tijd, het menselijk handelen en vrijheid hun vervulling te geven. Volgens Merleau-Ponty moeten we afzien van het idee dat wij de wereld door zintuiglijke waarneming leren kennen, zoals de sensualisten en de filosofen, die uitgingen van zintuiglijke gegevens, veronderstelden dat we ook moeten afzien van het idee dat alles een kwestie van oordelen is, zoals de rationalisten en absolute idealisten dachten. Om het begrip wereld te begrijpen moeten we aan het vooroordeel van de objectieve wereld voorbijgaan om tot het preobjectieve bewustzijn te komen. Dit blijkt na onderzoek een doorleefde wereld in te houden waarin het lichaam een vitale rol speelt. Hierin bestaat de ervaring uit fenomenale velden, die zijn georganiseerd binnen een transcendentaal veld dat het gezichtspunt van het subject of het Ik is. Er ontstaat ook een overgang van ik naar wij en daarmee naar al het andere. In dit proces benadrukt hij de functie van het lichaam. Hier is het lichaam een geleefd lichaam, in het bezit van en geleefd door een transcendentaal ik. Tussen deze en het laatste onvoltooide boek, Le visible et l invisible (Het zichtbare en het onzichtbare) heeft hij meerdere teksten geschreven. Hier heeft hij in de fenomenologische invalshoek aandacht voor het kunstwerk, zoals dit zich in de ervaring aandient. Hier wordt een bepaalde benadering of methode van een wijsgerig onderzoek aangestipt waarin het wezen van de kunst niet langer in een vooraf bepaalde essentie wordt vastgelegd. In dit laatste deel van hem lijkt hij wel steeds minder aan te sluiten op het denken van Husserl. De fenomenologie van Merleau-Ponty is als het ware in te delen in verschillende onderdelen die een samenhangend geheel vormen tot zijn studie van de waarneming. Dit zijn: de wereld, het bewustzijn, het lichaam, het waarnemen, het ervaren, de ruimte en tijd. Ook kunst is een onderdeel die hij in zijn beschrijvingen 6 empirisch: op ondervinding gegrond en daaruit voortvloeiend 7 intrinsieke: wezenlijk, innerlijk 15

16 aangeeft. Deze onderdelen worden in het laatste hoofdstuk nog een duidelijk uitgelegd. 16

17 6 Fenomenologie in de kunst en architectuur Fenomenologie is maar een weinig besproken onderwerp in de kunst en de architectuur, terwijl je er eigenlijk voortdurend onbewust mee bezig bent. Fenomenologie draait om het waarnemen waarvan men de werkelijkheid wil achterhalen hoe de mens tot de wereld staat. We zijn eigenlijk niet in staat om de werkelijkheid direct waar te nemen maar we zien slechts de fenomenen van de werkelijkheid. In de fenomenologie van Merleau-Ponty krijgt de kunst en het kunstwerk meerdere malen de aandacht. Het gaat bij een kunstwerk om het op zoek gaan naar de oorspronkelijke ervaring ervan, het kunstwerk als een verschijnsel, een fenomeen dat zich onmiddellijk, dat wil zeggen zonder tussenkomst van welke vooropvatting ook, aan ons bewustzijn prijsgeeft. Deze oorspronkelijke ervaring schept een openheid voor de materialiteit van het kunstwerk, zijn stoffelijke gedaante en tastbare aanwezigheid. Fenomenologie in de kunst Merleau-Ponty meent ook dat de fenomenologie waarmee hij zich bezig hield, en waarover hij het boek heeft geschreven, veel te maken heeft met kunst. De kunst is de vervreemding die de wetenschap heeft bewerkstelligt bespaard gebleven. Aan de hand van studies over schilderkunst laat Merleau-Ponty zien dat de expressie in kunst zich in eerste instantie laat karakteriseren door een indirecte taal. Volgens Merleau-Ponty moet het domein van de gearticuleerde taal tussen haakjes gezet worden om zicht te krijgen op de stilte die aan haar voorafgaat en haar omsluit. Om rekenschap te kunnen afleggen van deze stilte zou de filosofie dus zelf ook moeten afzien van directe of frontaal taalgebruik. Aan de hand van studies over schilderkunst laat Merleau-Ponty zien dat er in de kunst sprake is van een indirecte taal. Merleau- Ponty s filosofie mondt uiteindelijk ook uit in een beeldende filosofie. Een filosofie die zich door middel van haar metaforiserende werking ophoudt tussen beeld en begrip. De kunstenaar is volgens Merleau-Ponty een radicale fenomenoloog. In het boek legt Merleau-Ponty uit dat als Cézanne drie weken bij de berg Sainte-Victoire bij Aix is en deze dertig 17

18 maal schildert, deze dertig maal anders zal zijn. De berg is hier dan geen statisch object, maar als fenomeen verweven met het waarnemen. De berg laat zich niet objectiveren maar vindt zijn ambigue ambiguïteit in het levende schilderen van Cézanne, die nooit tevreden over zijn product was. Hierbij zegt hij: Alleen de schilder hoeft niet over de wereld te oordelen, hij laat zien, hij laat zichzelf zien, laat zijn eigen Zien zien. De kunstenaar is exemplarisch voor de zijnswijze van de mens in het algemeen want in een ruimere zinscontext is hij niet afhankelijk van de objectivering, zoals in de wetenschap. Voorbeeld van 6 verschillende schilderijen van Cézanne gemaakt op één locatie; Mount Sainte-Victoire Merleau-Ponty analyseert tijdens zijn studie van de waarneming de verstrengeling van de zintuigen, de geest en de wereld. Hierbij stelt hij de vraag: Hoe kan een schilder iets anders uitdrukken dan zijn ontmoeting met de wereld? Hiermee geeft hij een uitgangspunt aan voor het begrijpen van de intentie en het effect van kunst. 18

19 Fenomenologie in de architectuur Uit de fenomenologische filosofie is de fenomenologische architectuur is ontstaan. De fenomenologische architectuur stamt uit de denkbeelden van Martin Heidegger ( ). De denkbeelden van deze Duitse filosoof hebben een grote invloed gehad op architectuur via geschriften van mensen als Christian Norberg-Schulz en Kenneth Frampton. Zij beweren dat architectuur een zekere identiteit kan bezitten als ze zich zou baseren op de kenmerken van het landschap waarin ze staat. Later zal ik laten zien dat in de denkwijze van Steven Holl dit onderdeel sterk terugkomt. Er zijn dus maar weinig mensen die zich bezig houden met fenomenologie in de architectuur. Naast Steven Holl is ook de architect Peter Zumthor bezig met fenomenologie in architectuur, en geeft hierbij het belang van zintuiglijke ervaring in architectuur aan. C. Norberg-Schulz en ook Pallasmaa en Perez-Gomez houden zich op theoretische wijze bezig met fenomenologie, en proberen hiervan de achtergronden te verhelderen. Want in architectuur staat niet alleen het beeld centraal maar ook de ervaringen. Deze zijn niet alleen visueel maar alle zintuigen helpen daarmee; dus visueel, auditief (gehoor) en tactiel (gevoel). De ontwerpers stellen zich open voor de ervaringen en zetten deze rationeel of intuïtief in het ontwerpproces in. Hierin zijn ook herinnering en representatie van belang. Als eerste wil ik ingaan op de theoreticus C. Norberg-Schulz die onderzoek heeft gedaan naar fenomenologie in de architectuur. Vervolgens zal ik in het algemeen wat vertellen over de fenomenologische architectuur van Steven Holl. In het laatste hoofdstuk zal ik verder ingaan op de fenomenologische architectuur van hem. 19

20 Christian Norberg-Schulz Christian Norberg-Schulz is een Noorse architectuurtheoreticus (in 2000 gestorven), hij houd zich bezig met wetenschappelijke architectuurtheorie waarin hij de essentie van architectuur probeert te achterhalen. Hij is daarbij sterk beïnvloed door het existentialistische denken 8 van Martin Heidegger en de fenomenologie van Edmund Husserl. Architectuur werd voor hem een concretisering van de existentiële ruimte 9 : waarin een plek een plaats is met een geschiedenis, een identiteit en een betekenis. Deze bedoelde plek heeft een eigen karakter, een genius loci. Verschillende inzichten heeft Norberg-Schulz uitgewerkt in zijn invloedrijke boek Genius Loci. Towards a phenomenology of architecture. Hiermee legde hij in 1980 de basis voor een fenomenologie van de architectuur. Voor hem gold de 'geest van de plek' (lat. genius loci) als de norm voor onze vormgeving van bebouwing en inrichting. De plek informeert elke plaatsgebonden activiteit, elke toegevoegde waarde, en geldt deze als toetssteen. Wie de geest van de plek ontkent, richt rampen aan, waarvan zoals hij zegt helaas meer bewijs te vinden is dan van het omgekeerde. In de theorie, zoals hij beschrijft in zijn boek, is het de taak van de architectuur om het karakter van een plek te articuleren en tot uitdrukking te brengen. Wanneer de architectuur dat doet, dan helpt het om de mens te wonen, want dit wonen berust op de verbondenheid van de mens met de identiteit en de betekenis van een plek. Norberg Schulz definieert de architectuur als de concretisering van de existentiële ruimte van de bewoner. In de woning vindt de mens zijn identiteit. Norberg Schulz bedoelt met "Genius Loci" (geest van de plek) dat er zoiets bestaat als een natuurlijke plek waar mens en woning in een perfecte harmonie staan. Architectuur wordt beschouwd als de verzoening tussen bewoner en plek. In deze dualistische opvatting wordt de architect gevraagd om concreet gestalte te geven aan geestelijke waarden, aan de geest die een zekere plek bewoont. In deze theorie lijkt het bezit van een identiteit als het ware vooraf gegeven te zijn, zowel 8 existentiefilosofie: moderne filosofie waarin de nadruk valt op het individu en zijn existentie => existentialisme 9 existentieel: betr. hebbend op, beschouwd uit een oogpunt van existentie (=het bestaan/ het creatuurlijke of zondige bestaan van de mens ) 20

21 aan de plek als aan de bewoner: het komt er enkel op aan dat het tussen beide "klikt". Het zich ophouden heeft niet het uiteindelijke samenvallen met de dingen tot doel. Zijn verhaal is geheel in lijn met de fenomenologische filosofie van Husserl en Heidegger en heeft de pretentie om de voorbijgaande, historische eigenschappen van fenomenen af te halen om weer tot de kern te komen. Die techniek kon onder andere worden toegepast op het landschap. Als zijn centrale thema genius loci, stelde hij bij een afgewogen selectie van de omgevingen de vraag wat de verborgen betekenis, de taak van een landschap zou kunnen zijn. Om die taak te kunnen achterhalen, was het zaak om het landschap zo exact mogelijk te analyseren om de structuur ervan te ontdekken. Dat deed Norberg-Schulz bijvoorbeeld door de volgende systematische redenering: plaats is een omvattend verband en moet dus bij uitstek worden gezien als een zelfstandig naamwoord; bij ruimte gaat het om relaties, daarom is dit een begrip van voorzetsels; op, voor, tegen, aan; karakter is een toegevoegde entiteit en wordt daarom bij voorkeur als bijvoeglijk naamwoord uitgedrukt. Dit theoretische deel heeft hij ook verder uitgewerkt met drie fenomenologische beschrijvingen van steden als, Praag, Khartoum en Rome. Waarin hij de sfeer van de genii loci met behulp van goedgekozen illustraties en plastische beschrijvingen op zeer poëtische wijze weet te roepen. 21

22 Steven Holl Steven Holl wordt momenteel een van de belangrijkste jonge architecten van deze tijd genoemd. Steven Holl geboren in 1947 in Washington ging in 1970 in Rome architectuur studeren en studeerde af in 1976 in Londen. Ook startte hij zijn eigen bureau Steven Holl Architects in New York in Zijn werken kregen snel bekendheid. Tegenwoordig is hij professor op de Colombia University in New York. Er zijn vele boeken over hem en zijn projecten geschreven, zelf heeft hij ook verschillende boeken en teksten geschreven over zijn benadering van fenomenologie. In het volgende deel van deze studie probeer ik de fenomenologie van Steven Holl duidelijk te maken. Belangrijk bij de werken van Steven Holl is; hoe licht de natuurlijke en geestelijke ruimtes bepalen en kleur een extra ruimte bepalend element is, het licht binnen verandert door de dag heen en het gebruik van combinaties van natuurlijk en kunstlicht. Deze punten zullen we door de studie heen meerdere malen tegenkomen, en zullen hierdoor ook duidelijk worden. Steven Holl 22

23 De fenomenologie van Steven Holl De fascinatie van Steven Holl voor fenomenologie is ontstaan tijdens zijn studie in Rome waar hij tijdelijk woonde tegenover het Pantheon. Hier ontstonden zijn eerste directe ervaringen met de architectuur, zoals het licht daar naar binnen komt als een zuil van licht dat elk op moment van de dag weer verandert. Ook de kapel van Ronchamp heeft hem gegrepen door de stilte en de mysterieuze gloed van licht in het interieur door het gebruik van gekleurd glas. Het Pantheon Kapel van Ronchamp van Le Corbusier, exterieuer en interieur. Steven Holl vind dat architectuur meer volledig is dan andere vormen van kunst, deze verbind de nabijheid van onze zintuiglijke ervaringen. Zoals hij fenomenologie heeft beschreven gaat het om het begrijpen van de diepgaande uniekheid van iedere specifieke plaats, het licht, de lucht, de reuk, de aanwezige kleuren, en de geschiedenis. De beweging van tijd, licht, schaduw en transparantheid; kleuren, structuur, materiaal en detail maken allemaal deel uit van de complete ervaring van architectuur. Grenzen van een tweedimensionale voorstelling (zoals fotografie, schilderijen of andere grafische kunsten) en de grenzen van driedimensionale ruimte worden gedeeltelijk aan elkaar verbonden door de ontelbare sensaties die opgeroepen worden door architectuur. Alleen architectuur kan tegelijkertijd alle zintuigen wakker maken. Ook het uitwerken van een idee doormiddel van een schets vind hij te sterk het idee geven van architectuur als een visuele kunst. 23

24 Hij geeft toe dat er een sterk visueel component zit in architectuur, maar hij gelooft dat het een veel rijke vorm van kunst kan zijn. Een die geheel niet alleen visueel is, maar conceptueel, met de aanwezige verschijnselen en het sociale aspect en nog veel meer. De afhankelijkheid van tekens en symbolen kenmerken de architectuur in de laatste eeuw, het is een consequentie van het misvatten van architectuur als een visuele kunst. Steven Holl stelt in zijn kwestie van architectuur hetzelfde als dat Merleau-Ponty stelt voor filosofie. Can de ambulating sentient being embedded as he or she is in de matrix of concretized values as they are inscribed in that being experience and understand seeing in a context articulated for that purpose? ( Kan het in beweging zijnde waarnemingsvermogen worden vastgelegd zoals hij of zij in de matrix is van vastgestelde waarden zoals zij zijn beschreven als zijnde ervaring en het begrip van het zien in een context uitgedrukt met dat doel? ). De meeste mensen die het werk van Holl waarderen zijn meer gericht op zijn experimentele kwaliteiten en de waarnemingsverschijnselen, zoals zijn gebruik van licht en materialen, maar voor hem is het idee dat erachter zit het meest belangrijk. Holl denkt dat veel architectuurcritici de kern van zijn werk missen; hoe dieper hij de kwesties probeert te bereiken bij zijn projecten. De vorm van zijn gebouwen of de uitwerking van de details is niet zijn primaire belang. Hij bouwt geen vreemde aantrekkelijke gebouwen of gebouwen die zich gedragen of eruit zien als vreemde aantrekkelijke gebouwen. Het gaat bij hem om het vinden van het eerste concept van ieder project waarin de essentie van al de architecturale mogelijkheden zitten die uniek zijn bij ieder project. Hij benadert een nieuw project en verwerkt het tot in een conceptuele doelstelling. Hierbij vertrouwt hij volledig op de conceptuele figuren, eigenlijk ziet hij ze als zijn geheime wapen. De essentie van zijn werk van architectuur is de aanwezigheid van een organische verbinding tussen concept en vorm. Dit is voor hem de enige manier voor de weg naar nieuwe ideeën in architectuur. 24

25 Verzetting tegen het modernisme Tijdens deze studie is de vraag ontstaan waarom Steven Holl op deze manier, dus met de denkwijze van fenomenologie, ontwerpen maakt. Probeert hij met de fenomenologische architectuur zich ergens tegen te verzetten of van te ontsnappen? Mijn gedachte hierbij is dat Steven Holl probeert te ontsnappen aan het manier van bouwen uit de Modernistische tijd. In de modernistische tijd waren de gebouwen erg universeel, en lijken overal hetzelfde. De opzet van het Modernisme was dat de gebouwen ook op iedere plaatsen???? situatie gezet kunnen worden. Holl verzet zich hiertegen omdat hij juist het samenspel van situatie en gebouw zo belangrijk vindt. Een gebouw wordt bij hem ontworpen voor die specifieke plaats. In zijn ontwerpen gaat het om de ervaringen die de mensen krijgen bij de beweging door de ruimten, hij wil de ervaringen laten zien. Modernisme: Le Corbusier: Weissenhofsiedlung en Villa Savoie Fenomenologische architectuur: Steven Holl, Kiasma museum Helsinki 25

26 7 Maurice Merleau-Ponty versus Steven Holl In dit onderdeel van de scriptie leg ik de fenomenologische filosofie van Merleau-Ponty naast de studies die Steven Holl heeft gedaan naar het gebruiken van fenomenologie in de architectuur. De fenomenologische filosofie van Merleau-Ponty houd ik hier als leidraad aan. Om dit complexe verhaal over de fenomenologie van Merleau-Ponty iets overzichtelijker te maken, heb ik geprobeerd het hoofdstuk onder te verdelen in verschillende onderwerpen die voorkomen in zijn studies. Naast de uitleg die ik hier zal geven over de fenomenologische filosofie van Merleau-Ponty zal ik verwijzingen geven naar de ontwerpen die Steven Holl heeft gemaakt waarin de fenomenologie een belangrijke rol spelen. 26

27 Fenomenologische filosofie versus fenomenologische architectuur Het gaat bij de fenomenologische filosofie om de studie van de waarneming; de manier waarop wij dingen zien. Bij Steven Holl gaat de fenomenologische architectuur eigenlijk ook om de studie van de waarneming; maar dan de manier waarop wij architectuur ervaren. Merleau-Ponty analyseert tijdens zijn studie van de fenomenologische filosofie de verstrengeling van de zintuigen met de geest en de wereld. Hierbij geeft hij aan hoe het lichaam en het bewustzijn zich tot de wereld verhouden, en hoe wij daardoor de wereld en objecten daarin kunnen ervaren. In het kort zijn dit de belangrijkste elementen die voorkomen in de studie van Merleau- Ponty. Ook Steven Holl geeft bij zijn studie overeenkomsten aan met de fenomenologie van Merleau-Ponty, een aantal van de belangrijke elementen die voorkomen in de studie van Merleau-Ponty zijn dus ook te vinden in de fenomenologische architectuur van Steven Holl. In het volgende onderdeel probeer ik de verschillende overeenkomsten aan te geven tussen fenomenologische filosofie en fenomenologische architectuur. Dit doe ik met behulp van een groot aantal citaten die mij helpen deze stof te verduidelijken. 27

28 De wereld In de studie fenomenologie van Merleau-Ponty komt als centraal thema de ambiguïteit van de mens en de wereld naar voren. De wereld is volgens hem nimmer totaal kenbaar. Met de studie wilde hij doordringen in de oorspronkelijke verwevenheid van mens en wereld die aan de verhouding van het kennende subject en het gekende object voorafgaat. Volgens Merleau-Ponty is de mens ter wereld, dat wil zeggen dat hij uitstaat 10 naar de wereld en de dingen (de existentie) en ze ook overschrijdt, maar daarbij is hij via het lichaam gebonden aan de wereld. Willen we iets begrijpen van de wijze waarop de mens eigenlijk in de wereld staat, dan zullen we terug moeten naar de oorspronkelijke ervaring. Hierbij geeft hij aan, zoals ik al eerder heb genoemd in deze scriptie, dat we terug moeten naar de zaken zelf. Oftewel de terugkeer naar een wereld alvorens deze gedacht, gerepresenteerd of in begrippen gevangen is. Dit omschrijft hij als:..het doen verschijnen van de wereld, die er altijd is voordat ik erover na ga denken. De wereld is wat wij zien. Niettemin moeten we haar leren zien. Hiermee wil hij aangeven dat we Zien moeten vergelijken met onze kennis en er bezit van moeten nemen. Daarbij vind hij het nodig te zeggen wat wij en wat Zien zijn. Hier doet hij alsof we er niets van af weten, want we moeten ons instellen alsof we nog steeds alles moeten leren. De filosofie probeert dit te verduidelijken door steeds de samenhang ervan te laten zien, maar de wereld is er al voordat het denken er vat op tracht te krijgen. Hieruit kan dus geconcludeerd worden dat de wereld geen samenraapsel van ideeën is. 10 Uitstaan: verbonden zijn; hier met de wereld en de dingen. 28

29 De wereld blijft voortdurend in wording en is daarom nooit af. Alleen al daarom valt de wereld in het geheel buiten het begrip van onze kennis. De wereld is niet te reduceren tot zichtbaarheid. Deze is zichtbaar en onzichtbaar tegelijk. De wereld is niet een geheel van zand, steen, water en vlees, maar zij is het weefsel zelf van de daarop berustende intentionaliteiten. Het is een wereld zoals die verschijnt, maar tegelijkertijd ook aan het verschijnen voorafgaat. Dit weefsel is het vlees van de wereld (la chair du monde zoals Merleau-Ponty het noemt in zijn boek). La chair (the flesh) is het prototype van het Zijn, van het objectals van het subject-zijn maar ook van het zichtbare en het ziende. Het vlees (of lijf) is dus niet louter mijn lichaam, maar mijn lichaam is het weefsel van fenomenaliteit en de onttrekking daaraan (het zichtbare en het onzichtbare). Overigens duidt de term zichtbaar niet slechts op het visuele, maar ook bijvoorbeeld op de tast, de reuk en het gehoor. Dit wordt ook wel de dialectiek van het weefsel genoemd. Een directe omschrijving over hoe Steven Holl over het begrip wereld denkt is niet achterhalen. Maar ik kan wel concluderen dat ook dit erg belangrijk is voor hem. De architectuur is zoals hij het noemt altijd gebonden aan de situatie. Anders dan muziek, schilderingen, beelden, films en literatuur en een constructie is architectuur alleen ingevlochten met de beleving van een ruimte. De plaats van een gebouw is meer dan een simpel ingrediënt van de voorstelling. Het is voor Holl een natuurkundige en bovennatuurlijke basis. De functionele aspecten van de situatie en gebouw, het perspectief, de hoek van zoninval, de routing en de toegang zijn de natuurkundige middelen die een bovennatuurlijke architectuur vereisen. Gebouwen overtreffen de natuurkundige en functionele benodigdheden door het samenvloeien met de plek. Architectuur en terrein zouden volgens hem een experimentele connectie en een bovennatuurlijke link moeten hebben. Wanneer een werk van architectuur succesvol samengaat met gebouw en situatie, dan zal een derde conditie ontstaan, zo staat beschreven. Deze derde conditie is verbonden met uitdrukking en idee welke dus zijn gekoppeld met het terrein. De manier waarop Steven Holl zijn architectuur inpast in een bepaalde situatie is erg herkenbaar. Zoals hij fenomenologische architectuur beschrijft gaat het bij hem om het begrijpen van de diepgaande uniekheid van iedere plaats zoals het licht, de lucht, de reuk, de aanwezige kleuren en de geschiedenis. Hij geeft aan dat hij zich realiseert dat op iedere situatie op aarde een ander beginpunt ligt. 29

30 Hier kan ik als voorbeeld geven het Kaisma museum of contemporary art in Helsinki. Het museum of contemporary art in Helsinki in Finland ligt in het hart van de stad. De situatie is een uitdagende vorm door de samenloop van verschillende rasters van stadsdelen, de nabijheid van monumenten en de uitloop van een baai. Het concept van het gebouw draait hier ook om de samenvlechting van het gebouw met de rasters van de stad en het landschap. Dit samen heeft het gebouw gevormd. Door de samenvlechting van gebouw met het water van de Töölo baai heeft dit geleid tot een ontwerp met aan de oostelijke zijde de baai en aan de westelijke zijde een vijver. De aanwezigheid van vrij horizontaal licht op deze noordelijke breedte wordt versterkt door de baai doordat deze dient als stedelijke spiegel van Helsinki. De westelijke vijver reflecteert s nachts het licht uit het museum. In het ontwerp is ook rekening gehouden om de ruimtelijkheid van de nacht te laten zien. Dit is ook terug te zien tijdens de wintermaanden, als de avond vroeg valt. Het gloeiende licht dat uit de westzijde van het gebouw ontsnapt, nodigt de bezoeker uit om binnen te komen. 30

31 Het bewustzijn Zintuigen zijn gevoeliger dan ons bewustzijn. Ze zorgen voor het opnemen van informatie zonder dat je je daarvan bewust bent. Dit merk je al in het dagelijks leven; zonder probleem omzeil je allerlei obstakels. Maar als iemand vraagt wat je omzeilt hebt, dan weet je het vaak niet. De zintuigen en de rest van het lichaam hebben goed hun best gedaan terwijl je er niet bewust van bent. Als Merleau-Ponty het menselijk bewustzijn bestudeerd doet hij dat als fenomeen; het fenomeen bewustzijn. Hij bestudeerd er de essentie van, zonder welke het geen fenomeen van bewustzijn zou zijn. Hij bestudeerd het bewustzijn zoals het zich aantoont, los van de modaliteiten of attributen die het kan gebruiken om zich te tonen. Het denken en bewustzijn is de openheid van het lichamelijke naar de wereld. Hij zegt dat het bewustzijn zich toont als een daad die een relatie schept met de wereld, zonder welke men niet aanwezig kan zijn aan de wereld. Deze actie verloopt volgens diverse manieren, bijvoorbeeld nadenken, zich inbeelden, zich herinneren, waarnemen, maar ook bewegen, aanvoelen, lijden, genieten, enz. In ons bewustzijn zijn waarnemingen, herinneringen en verbeeldingen kwalitatief gelijke ervaringen. Wij kunnen net zo diep worden geraakt door iets dat door onze verbeelding wordt opgeroepen als door wat wij in werkelijkheid tegenkomen. Het menselijk bewustzijn noemt Merleau-Ponty dus een belichaamd bewustzijn. Hij geeft aan dat de wereld wordt geconstrueerd rondom een zintuiglijk en lichamelijk centrum. Onze zintuigen zijn meer dan louter passieve receptoren die prikkels opvangen, en het lichaam is meer dan een punt van waaruit men in centraal perspectief de wereld waarneemt. Ons hele Zijn in de wereld is een zintuiglijke en lichamelijke vorm van bestaan. Merleau-Ponty wilde in zijn studie vooral duidelijk maken dat de mens in de wereld is en dat hij die wereld waarneemt voordat hij overgaat tot een verklaring van die waarneming. Dit noemde hij het prereflexieve, het voorbewuste, waaruit de mens dan met zijn wijze zingeven tot zelfbewustzijn komt. 31

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I

Eindexamen filosofie vwo 2011 - I Opgave 3 Vreemder dan alles wat vreemd is 12 maximumscore 3 de twee manieren waarop je vanuit zingevingsvragen religies kunt analyseren: als waarden en als ervaring 2 een uitleg van de analyse van religie

Nadere informatie

Niet-feitelijke waarheden (2)

Niet-feitelijke waarheden (2) Niet-feitelijke waarheden (2) Emanuel Rutten Wat is waarheid? Er zijn weinig wijsgerige vragen die vaker zijn gesteld dan deze. In wat volgt ga ik er niet rechtstreeks op in. In plaats daarvan wil ik een

Nadere informatie

Eindexamen Filosofie havo I

Eindexamen Filosofie havo I Opgave 2 Denken en bewustzijn 8 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een omschrijving van het begrip bewustzijn 2 argumentatie aan de hand van deze omschrijving of aan Genghis bewustzijn kan

Nadere informatie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie

Wat is de mens? - Context. De opkomst van de filosofische antropologie De menselijke natuur, week 9 De opkomst van de filosofische antropologie Overzicht van reeds behandelde mensbeelden en de mechanistische visie uit de late 19e eeuw Wat is de mens? - Context Plato / Descartes

Nadere informatie

filosofie vwo 2016-II

filosofie vwo 2016-II Opgave 2 Theoriegeladenheid van de waarneming 5 maximumscore 3 Een goed antwoord bevat een uitleg met de afbeelding van het eend-konijn van: Kuhns Aristoteles-ervaring: plotselinge perspectiefverandering

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I

Eindexamen filosofie vwo 2009 - I Beoordelingsmodel Opgave 1 Religieuze ervaring 1 maximumscore 5 een bruikbare definitie van religie 1 drie problemen die zich kunnen voordoen bij het definiëren van religie 3 meerdere religieuze tradities;

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores

Vraag Antwoord Scores Opgave 2 Spiritueel scepticisme 6 maximumscore 4 een uitleg dat McKenna in tekst 6 vanuit epistemologisch perspectief over solipsisme spreekt: hij stelt dat de kennisclaim over het bestaan van andere mensen

Nadere informatie

Opgave 1: Vrije wil als zelfverwerkelijking

Opgave 1: Vrije wil als zelfverwerkelijking * PTA code: ED/st/05 * Docent: MLR * Toetsduur: 100 minuten. * Deze toets bestaat uit 11 vragen. Het totaal aantal punten dat je kunt behalen is: 32. * Kijk voor je begint telkens eerst de vraag kort door,

Nadere informatie

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten

Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding. G.J.E. Rutten 1 Over Plantinga s argument voor de existentie van een noodzakelijk bestaand individueel ding G.J.E. Rutten Introductie In dit artikel wil ik het argument van de Amerikaanse filosoof Alvin Plantinga voor

Nadere informatie

Causale Kunst: Fotografie

Causale Kunst: Fotografie Causale Kunst: Fotografie Bram Poels, 3868788 Van vele (moderne) kunstwerken kunnen we ons afvragen of het wel kunst is. Als onderdeel van deze grote vraag over de kunst als geheel, kunnen we ons verder

Nadere informatie

Eindexamen vwo filosofie II

Eindexamen vwo filosofie II Opgave 2 Leven vanuit vrije wil 7 maximumscore 3 een weergave van een overeenkomst tussen de Avatar-training en Sartre wat betreft de opvatting over vrijheid als zelfverwerkelijking: beiden lijken uit

Nadere informatie

Rene Descartes. René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain

Rene Descartes. René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain Rene Descartes René Descartes, een interview door Roshano Dewnarain Cogito ergo sum, ik denk dus ik ben. Een uitspraak van René Descartes. Een belangrijk wiskundige en filosoof in de geschiedenis. Volgens

Nadere informatie

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS?

AANTEKENINGEN WAAROM WERD GOD EEN MENS? AANTEKENINGEN Alles draait om de visie op Jezus Christus. Door de eeuwen heen is er veel discussie geweest over Jezus. Zeker na de Verlichting werd Hij zeer kritisch bekeken. De vraag is waar je je op

Nadere informatie

Openingstoespraak Debat Godsargument VU Faculteit der Wijsbegeerte 11 April 2012. Emanuel Rutten

Openingstoespraak Debat Godsargument VU Faculteit der Wijsbegeerte 11 April 2012. Emanuel Rutten 1 Openingstoespraak Debat Godsargument VU Faculteit der Wijsbegeerte 11 April 2012 Emanuel Rutten Goedemiddag. Laat ik beginnen met studievereniging Icarus en mijn promotor Rene van Woudenberg te bedanken

Nadere informatie

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko is altijd bezig met de werking van het medium fotografie. De kritische blik van de beschouwer is wat ze met haar werk wil overbrengen.

Nadere informatie

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie?

Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? Wat is Keuzeloos Gewaarzijn ofwel Meditatie? door Nathan Wennegers Trefwoord: zelfkennis / meditatie 2015 Non2.nl Zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever mag niets uit deze uitgave

Nadere informatie

Waarom we een derde van ons leven missen 17. 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven. Hoe de wetenschap dromen grijpbaar maakt 24

Waarom we een derde van ons leven missen 17. 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven. Hoe de wetenschap dromen grijpbaar maakt 24 Inhoud inleiding Nieuw inzicht in onze dromen 11 i wat dromen zijn 1 Terugkeer naar een vergeten land Waarom we een derde van ons leven missen 17 2 Nieuwe wegen naar het innerlijke leven Hoe de wetenschap

Nadere informatie

Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Violette van Zandbeek Social research Datum: 15 april 2011

Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Violette van Zandbeek Social research Datum: 15 april 2011 Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Naam: Violette van Zandbeek Vak: Social research Datum: 15 april 2011 1 Kennis, hoe te benaderen en hoe te funderen..? Als onderdeel van het vak social research

Nadere informatie

Proeftentamen 2010-2011 deel Wetenschapsfilosofie. 20102011proef_deel_Wetenschapsfilosofie.pdf

Proeftentamen 2010-2011 deel Wetenschapsfilosofie. 20102011proef_deel_Wetenschapsfilosofie.pdf Proeftentamen 2010-2011 deel Wetenschapsfilosofie 20102011proef_deel_Wetenschapsfilosofie.pdf Tilburg University Sociale Filosofie en Wetenschapsfilosofie Proeftentamen Sociale Filosofie en wetenschapsfilosofie

Nadere informatie

Essays over bewustzijn en verandering

Essays over bewustzijn en verandering Essays over bewustzijn en verandering Henri Bergson ISVW UITGEVERS Henri Bergson 4 Over dit boek Wij praten over de verandering maar wij denken er niet aan. Wij zeggen dat verandering bestaat, dat alles

Nadere informatie

Take Home Examen. Het stijlbegrip volgens Nelson Goodman. i Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1 E Vraag II

Take Home Examen. Het stijlbegrip volgens Nelson Goodman. i Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1 E Vraag II Take Home Examen Het stijlbegrip volgens Nelson Goodman i444049 Postvak 54 6 juni 2008 Blok BA CW 1 E Vraag II De Amerikaanse filosoof Nelson Goodman heeft een boek geschreven, genaamd Ways of Worldmaking.

Nadere informatie

Geloven en redeneren. Samenvatting

Geloven en redeneren. Samenvatting Geloven en redeneren Samenvatting Historisch overzicht Pantheïsme en polytheïsme De spiltijd Het oosten Boeddhisme Confucianisme Taoïsme Het westen Jodendom, christendom, islam Filosofie Ontwikkelingen

Nadere informatie

11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets

11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets 11 De ontdekking van de mens en de wereld - internet oefentoets Opdracht 1 Wat is de Sokratische methode? Opdracht 2 Waarom werd Sokrates gedwongen de gifbeker te drinken? Opdracht 3 Waarom zijn onze zintuigen

Nadere informatie

Stromingen in vogelvlucht

Stromingen in vogelvlucht Stromingen in vogelvlucht Grieken en Romeinen (Klassiek Erfgoed) 500 v. Chr. tot 400 n. Chr. Middeleeuwen (Goddelijke Orde) 500 tot 1500 Renaissance (Homo Universalis) 1500 tot 1600 Barok en Rococo (Verleiding

Nadere informatie

Autonoom als vak De zelf

Autonoom als vak De zelf Aangezien ik de indruk heb gekregen dat er een opkomst is van een nieuw vakgebied dat nog niet zodanig als vak bestempelt wordt, wil ik proberen dit vak te expliceren, om het vervolgens te kunnen betitelen

Nadere informatie

INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76

INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 INHOUDSOPGAVE 5 DEEL I KENNIS... 6 DEEL II WETENSCHAP... 76 Vergeten... 7 Filosofie... 9 Een goed begin... 11 Hoofdbreker... 13 Zintuigen... 15 De hersenen... 17 Zien... 19 Geloof... 21 Empirie... 23 Ervaring...

Nadere informatie

Immanuel Kant Kritiek van de zuivere rede 53

Immanuel Kant Kritiek van de zuivere rede 53 Ten geleide Kant en de grenzen van de rede 15 Geraadpleegde literatuur 39 Verantwoording bij de vertaling 41 Immanuel Kant aan Marcus Herz (21 februari 1772) Het 'geboorteuur' van de Kritiek van de zuivere

Nadere informatie

Spinoza s Visie. Dag 3. Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur?

Spinoza s Visie. Dag 3. Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur? Spinoza s Visie Dag 3 Hoe verhoudt de mens zich tot de Natuur? Module 3 Herhaling Belangrijke lessen dag 1 en 2 Kennis is de bron van ons geluk. Kennis van het hoogst denkbare geeft het grootst mogelijke

Nadere informatie

Filosofie voor de Wetenschappen

Filosofie voor de Wetenschappen Date 15-10-2013 1 Filosofie voor de Wetenschappen Presentatie voor de Honours-studenten van de Rijksuniversiteit Gent Jan-Willem Romeijn Faculteit Wijsbegeerte Rijksuniversiteit Groningen Date 15-10-2013

Nadere informatie

INLEIDING Over verwondering, contingentie en denken-als-ordenen 13

INLEIDING Over verwondering, contingentie en denken-als-ordenen 13 INHOUD VOORWOORD 11 INLEIDING Over verwondering, contingentie en denken-als-ordenen 13 HOOFDSTUK 1. Op zoek naar een stabiele werkelijkheid. De Oudheid (6 de eeuw v.c. 6 de eeuw n.c.) 25 1. Het ontstaan

Nadere informatie

naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara, 2014

naar: Jed McKenna, Jed McKenna s theorie van alles, Samsara, 2014 Opgave 2 Spiritueel scepticisme tekst 6 Jed McKenna is de schrijver van verschillende boeken over spiritualiteit. In zijn boeken speelt hij de hoofdrol als leraar van een leefgemeenschap. McKenna is spiritueel

Nadere informatie

Beste mededisputanten,

Beste mededisputanten, Beste mededisputanten, Wat volgt is bedoeld als een poging om de tekst van Aristoteles te hertalen. Geen vertaling dus, maar een poging om het betoog van A zo te verwoorden dat we met elkaar serieus kunnen

Nadere informatie

Rob van Gerwen Waarneming en Becketts symbolen In: De Filosoof 66, Utrecht 2015, pp. 25-26

Rob van Gerwen Waarneming en Becketts symbolen In: De Filosoof 66, Utrecht 2015, pp. 25-26 Rob van Gerwen Waarneming en Becketts symbolen In: De Filosoof 66, Utrecht 2015, pp. 25-26 Faculteit Geesteswetenschappen Departement F & R, Wijsbegeerte Universiteit Utrecht rob.vangerwen@uu.nl www.phil.uu.nl/~rob

Nadere informatie

Immanuel Kant Kritiek van het oordeelsvermogen

Immanuel Kant Kritiek van het oordeelsvermogen Ten geleide Kants derde Kritiek: hoe kan de vrijheid worden verwerkelijkt? 15 Geraadpleegde literatuur 46 Verantwoording bij de vertaling 49 Immanuel Kant aan Johann Friedrich Reichardt 51 Immanuel Kant

Nadere informatie

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen...

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Ton Schulten Woord vooraf Al van jongs af heeft Ton Schulten zich aangetrokken gevoeld tot schilderkunst en vormgeving. Op 53-jarige leeftijd

Nadere informatie

Erfgoedonderwijs als cultuuronderwijs. Barend van Heusden Afdeling Kunsten, Cultuur en Media

Erfgoedonderwijs als cultuuronderwijs. Barend van Heusden Afdeling Kunsten, Cultuur en Media Erfgoedonderwijs als cultuuronderwijs Barend van Heusden Afdeling Kunsten, Cultuur en Media 12/14/2012 2 Vragen... Hoe verhoudt erfgoed- zich tot cultuureducatie? Wat zijn kenmerkende eigenschappen van

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 4 Deel 1, Hoofdstuk 3 Dat de Natuur de oorzaak is. Rikus Koops 15 juni 2012 Versie 1.0 In de vorige toelichting heb ik de organisatie van de Natuur

Nadere informatie

MIRARI Van kritiek naar dialoog.

MIRARI Van kritiek naar dialoog. MIRARI Van kritiek naar dialoog. Door Tomas Serrien Verwondering is het begin van alle wijsheid. (Aristoteles) Mirari - 1 HET WAT en HET WAAROM: Het grondidee van Mirari. Het is tijd voor een filosofisch

Nadere informatie

Waarom bestaat God? Emanuel Rutten

Waarom bestaat God? Emanuel Rutten 1 Waarom bestaat God? Emanuel Rutten In een dansclub in Amsterdam zag ik ooit iemand die zich op de dansvloer ineens omdraaide en tegen een vrouw waarmee hij aan het begin van de avond kort gesproken had,

Nadere informatie

reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus

reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus reeks ontmoetingen 2 een ontmoeting met Heraclitus Toelichting Door deze ontmoeting met Heraclitus gaan we terug naar het begin van de westerse filosofie. Zo rond 600 voor Christus komen we in het KleinAziatische

Nadere informatie

bw Prima Filosofie 2005 09-08-2005 13:47 Pagina 1 Ton Vink Prima Filosofie Een eerste kennismaking met de filosofie

bw Prima Filosofie 2005 09-08-2005 13:47 Pagina 1 Ton Vink Prima Filosofie Een eerste kennismaking met de filosofie bw Prima Filosofie 2005 09-08-2005 13:47 Pagina 1 Ton Vink Prima Filosofie Een eerste kennismaking met de filosofie bw Prima Filosofie 2005 09-08-2005 13:47 Pagina 3 Inhoud HOOFDSTUK 1 5 Filosofie is:

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts

Vraag Antwoord Scores. Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts Opgave 1 Een sceptische schnauzer en een sceptische arts 1 maximumscore 3 een uitleg dat de schnauzer vragen stelt die blijk geven van metafysisch scepticisme: hij vraagt zich af of er wel een buitenwereld

Nadere informatie

Cultuur in de Spiegel

Cultuur in de Spiegel Cultuur in de Spiegel Naar een doorlopende leerlijn cultuuronderwijs Barend van Heusden Afdeling Kunsten, Cultuur en Media 14 september 2011 Aanleiding Vragen vanuit het werkveld over: Inhoud cultuureducatie

Nadere informatie

R u i m t e l i j k Bewogen

R u i m t e l i j k Bewogen R u i m t e l i j k Bewogen Fascinatie Een ruimte is als een partner die ons uitdaagt tot actie, ons stimuleert tot dromen, ons in- spireert tot gedachten, gevoelens bij ons oproept, herinneringen naar

Nadere informatie

pagina 2 van 5 Laten we maar weer eens een willekeurige groep voorwerpen nemen. Er bestaan bijvoorbeeld -- om maar iets te noemen -- allerlei verschil

pagina 2 van 5 Laten we maar weer eens een willekeurige groep voorwerpen nemen. Er bestaan bijvoorbeeld -- om maar iets te noemen -- allerlei verschil pagina 1 van 5 Home > Bronteksten > Plato, Over kunst Vert. Gerard Koolschijn. Plato, Constitutie (Politeia), Amsterdam: 1995. 245-249. (Socrates) Nu we [...] de verschillende elementen van de menselijke

Nadere informatie

Vraag Antwoord Scores. geesten op metafysisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsvormen bestaan 1

Vraag Antwoord Scores. geesten op metafysisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsvormen bestaan 1 Opgave 1 Scepticisme en film 1 maximumscore 4 geesten op metafysisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsvormen bestaan 1 geesten op epistemologisch niveau, omdat er geen andere bewustzijnsinhouden

Nadere informatie

GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis

GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis GELOOF&WETENSCHAP KUNNEN WE WETEN OF GOD BESTAAT? Gerard Nienhuis De natuurwetenschap levert ons de meest betrouwbare kennis die voor ons toegankelijk is. Geen andere kennisbron levert dezelfde mate van

Nadere informatie

Voor wat betreft het multiple choice gedeelte heeft elke vraag altijd 3 mogelijke antwoorden, waarvan er slechts één het juiste is!

Voor wat betreft het multiple choice gedeelte heeft elke vraag altijd 3 mogelijke antwoorden, waarvan er slechts één het juiste is! KLEIN PROEFTENTAMEN WETENSCHAPSLEER Let op: Het tentamen bestaat straks uit 20 multiple choice vragen en 2 open vragen. In totaal zijn dus 100 punten te verdienen (= cijfer: 10). In het multiple choice

Nadere informatie

Uit een inleiding en gesprek te Gouda 14 mei 2008 -

Uit een inleiding en gesprek te Gouda 14 mei 2008 - Jaargang 9 nr. 10 ( 3 juni 2008) Non-dualiteit van de ervaring Uit een inleiding en gesprek te Gouda 14 mei 2008 - Ja, we hebben het hier steeds over het herkennen van non-dualiteit. Het is duidelijk:

Nadere informatie

Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven

Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Situatie John volgt een opleiding coaching. Hij wil dat vak dolgraag leren. Beschikt ook over de nodige bagage in het begeleiden van mensen, maar

Nadere informatie

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op

Nadere informatie

Geloof tegenover gevoelens

Geloof tegenover gevoelens Kenneth Hagins Geloofsles nr. 7 Geloof tegenover gevoelens Centrale waarheid: Een formule voor geloof is: 1) Zoek in Gods Woord naar een belofte die betrekking heeft op wat u nodig heeft, 2) Geloof Gods

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT

ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT ART/MEDIA & ME AUTOBIOTIC SELFIE DOCUMENT Gwen Bergers G&I1A 3009429 19.11.15 Project docenten: Saskia Freeke, Sonja van Vuuren, Martin Lacet & John Hennequin Art/Media & Me Autobiotic Selfie Voor de lessen

Nadere informatie

Filosofie en Kunst. Slatman, J. (2003). Filosofie en kunst. Wijsgerig Perspectief, 43, 4, pp. 18-27. Jenny Slatman

Filosofie en Kunst. Slatman, J. (2003). Filosofie en kunst. Wijsgerig Perspectief, 43, 4, pp. 18-27. Jenny Slatman Slatman, J. (2003). Filosofie en kunst. Wijsgerig Perspectief, 43, 4, pp. 18-27 Filosofie en Kunst Jenny Slatman De analyses van kunstwerken spelen een belangrijke rol in het werk van Merleau-Ponty omdat

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien

Nadere informatie

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht

Van mij. Een gezicht is geen muur. Jan Bransen, Universiteit Utrecht [Gepubliceerd in Erik Heijerman & Paul Wouters (red.) Praktische Filosofie. Utrecht: TELEAC/NOT, 1997, pp. 117-119.] Van mij Een gezicht is geen muur Jan Bransen, Universiteit Utrecht Wij hechten veel

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2002-I

Eindexamen filosofie vwo 2002-I Opgave 1 Wetenschappelijke verklaringswijzen Maximumscore 3 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een antwoord op de vraag of de Weense Kring de uitspraak zinvol zou vinden: ja 1 een omschrijving

Nadere informatie

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?

Nadere informatie

Duurzaamheid. JSA / www.jsa-rotterdam.nl

Duurzaamheid. JSA / www.jsa-rotterdam.nl Introductie JSA mooi gezond bron meerwaarde kloek Het begrip Duurzaamheid gaat in relatie tot architectuur natuurlijk over de energiebalans van het gebouw, of de toepassing van duurzaam geproduceerde materialen.

Nadere informatie

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw

Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Latijn en Grieks in de 21ste eeuw Kiezen voor Latijn en/of Grieks? Als leerling in het laatste jaar van de basisschool sta jij voor een belangrijke keuze. Welke studierichting moet je gaan volgen in het

Nadere informatie

1) De ongelovige is blind gemaakt door Satan (2 Korintiërs 4:4).

1) De ongelovige is blind gemaakt door Satan (2 Korintiërs 4:4). BIJBELSTUDIES VOOR JONGE GELOVIGEN LES 4 Les 4 - Redding: Waarom is het voor ieder mens nodig om gered te worden? In deze bijbelstudies wordt gebruik gemaakt van de NBG-vertaling Dag 1 1) De ongelovige

Nadere informatie

Erwin Clauws "The Conscious Quintessence of the Abstract"

Erwin Clauws The Conscious Quintessence of the Abstract Het ROGERRAVEELMUSEUM tentoonstellingspartner bij het artistiek onderzoek The Conscious Quintessence of the Abstract van ERWIN CLAUWS Onderzoek geaccrediteerd door Onderzoeksraad Sint Lucas Beeldende Kunst

Nadere informatie

WIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16

WIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP. Verwerkingsboek. Philippe Boekstal DAMON. WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16 WIJ DENKEN OVER KENNIS EN WETENSCHAP Verwerkingsboek Philippe Boekstal DAMON WD kennis wetenschap 2601.indd 1 26-1-10 12:16 VOORWOORD Dit verwerkingsboek bevat een aantal teksten en opdrachten die aansluiten

Nadere informatie

Filosofisch Café Socrates 2014. Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert. Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy.

Filosofisch Café Socrates 2014. Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert. Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy. Filosofisch Café Socrates 2014 Dienstencentrum de Roos Beekstraat 29 Weert Trefcentrum Stramproy Fr. Strouxstraat 53 Stramproy Informatie Het was in mei 2011 de eerste keer in Weert dat het Filosofisch

Nadere informatie

Opgave 2 Doen wat je denkt

Opgave 2 Doen wat je denkt Opgave 2 Doen wat je denkt 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom Swaab het bestaan van vrije wil verwerpt op grond van de experimenten van Libet: bewustzijn komt pas na de beslissingen van de hersenen

Nadere informatie

Module 1. Bewustwording.

Module 1. Bewustwording. Module 1. Bewustwording. Dag 3. Visioning Ontdek wat jouw ziel te zeggen heeft over jouw bestemming en werk. Je staat op het punt om te gaan luisteren naar de wijsheid van je ziel als het gaat over jouw

Nadere informatie

Concept Cartoons. Ed van den Berg, Kenniscentrum Hogeschool van Amsterdam en VU EWT Noord-Holland en Flevoland

Concept Cartoons. Ed van den Berg, Kenniscentrum Hogeschool van Amsterdam en VU EWT Noord-Holland en Flevoland Concept Cartoons Ed van den Berg, Kenniscentrum Hogeschool van Amsterdam en VU EWT Noord-Holland en Flevoland Doelen wetenschap en techniekonderwijs Inhoud: Biologie, natuurkunde, scheikunde, techniek,

Nadere informatie

Het absolute perspectief

Het absolute perspectief 1 2 HET ABSOLUTE PERSPECTIEF Van verkramping naar vrijheid PETER GORDIJN 3 2018 Uitgeverij Samsara, Amsterdam 2018 omslagillustratie Greg Rakozy Redactie Justus Kramer Schippers Vormgeving omslag, binnenwerk

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015

PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015 PVA AFSTUDEERPROJECT BRITTA ZIMMERMAN 2015 H1 AANLEIDING WAT IS MIJN IDENTITEIT? Geboren uit een combinatie van een Indonesische vader en een Nederlandse moeder, ben ik al sinds kleins af aan bezig geweest

Nadere informatie

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De

Nadere informatie

Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde

Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Thuiswerktoets Filosofie, Wetenschap en Ethiek Opdracht 1: DenkTank De betekenis van Evidence Based Practice voor de verpleegkunde Universitair Medisch Centrum Utrecht Verplegingswetenschappen cursusjaar

Nadere informatie

Naam student. Examennummer. Handtekening

Naam student. Examennummer. Handtekening Business Administration / Bedrijfskunde Naam student Examennummer : : Handtekening : Schriftelijk Tentamen Algemeen Vak: Wetenschapsleer Groep: 1 Vakcode: BKB0016 Soort tentamen Gesloten boek (open of

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo II

Eindexamen filosofie vwo II Opgave 2 Over wetenschap en religie: zij die uit de hemel kwamen 7 maximumscore 2 een argumentatie waarom wetenschappelijke kennis niet als probleemloze bron van vooruitgang kan worden beschouwd: wetenschap

Nadere informatie

Wonderen, Werk & Geld

Wonderen, Werk & Geld Wonderen, Werk & Geld Marianne WilliaMson UitGeverij de Zaak oorspronkelijke titel: the law of divine Compensation, On Work, Money and Miracles Copyright 2012 Marianne Williamson Published by arrangement

Nadere informatie

Het beste uit jezelf

Het beste uit jezelf Het beste uit jezelf 2 3 Met elkaar bouwen aan het Huis van Philadelphia Philadelphia wil dat mensen met een beperking gelukkig kunnen zijn en het beste uit zichzelf kunnen halen. Daarom doen we ons werk

Nadere informatie

Authenticiteit toont zich Een filosofische benadering.

Authenticiteit toont zich Een filosofische benadering. Authenticiteit toont zich Een filosofische benadering. dr. Rob van Gerwen Departement Wijsbegeerte Universiteit Utrecht Authentieke Educatie Lectoraat Kunst en cultuureducatie, Amsterdam 21 november 2011

Nadere informatie

Pappus van Alexandrië, Verzamelwerk, Boek VII.

Pappus van Alexandrië, Verzamelwerk, Boek VII. Pappus van Alexandrië, Verzamelwerk, Boek VII. Pappus van Alexandrië leefde omstreeks 250 na Christus. Hij schreef een groot Wiskundig Verzamelwerk ( Mathematical Collection, Collectio ) in 8 boeken, waarvan

Nadere informatie

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid

Opening van zondag 19 april 2009. Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid Opening van zondag 19 april 2009 Gerda van Leeuwen Thea Peters Carla de Kievid De opening Hans Siegmund oud-docent van de exposanten begon de openingstoespraak met te zeggen dat hij wel eerst wat glaasjes

Nadere informatie

Definities. Welke landschappen men kan onderscheiden. Hoe architectuur is gedefinieerd. Het verschil tussen een registrerende en creatieve benadering.

Definities. Welke landschappen men kan onderscheiden. Hoe architectuur is gedefinieerd. Het verschil tussen een registrerende en creatieve benadering. Definities Essentiële vaardigheden Welke landschappen men kan onderscheiden. Hoe architectuur is gedefinieerd. Het verschil tussen een registrerende en creatieve benadering. Focus op Fotografie: Landschap

Nadere informatie

CKV Festival 2012. CKV festival 2012

CKV Festival 2012. CKV festival 2012 C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van

Nadere informatie

Verantwoord Bijbelgebruik

Verantwoord Bijbelgebruik Deze beknopte samenvatting heeft tot doel een indruk te geven van de cursus Verantwoord Bijbelgebruik. Het boek Verantwoord Bijbelgebruik van John Boekhout is prima geschikt om als basis in de cursus gebruikt

Nadere informatie

Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken:

Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken: Verdeling van de samenvattingen van de hoofdstukken: deel hoofdstuk Ko René 1 I II.A II.B II.C III.A III.B IV V 2 I II III IV V VI VII VIII IX X Besluit 1 VIA GOD NAAR DE ANDER is een studie van Ko Steketee

Nadere informatie

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang)

communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren, besef het! (er is geen nooduitgang) Workshop Taal, veel meer dan praten. Koolhof Coaching en Training Over de complexiteit van communicatie Onderwerp: Uitgangspunt: communicatie vanuit systeemtheoretisch perspectief Je kunt niet niet communiceren,

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

De Tuin. der Lusten. Het is een psychische werkelijkheid, wat je daar ziet gaat over jou

De Tuin. der Lusten. Het is een psychische werkelijkheid, wat je daar ziet gaat over jou 22 BOVENBOUW De Tuin der Lusten TEKST EVELIEN NIJEBOER BEELD JEROEN BOSCH Uren kan je kijken naar dit schilderij van Jeroen Bosch. Niet alleen omdat er zoveel op staat, maar ook omdat al die taferelen

Nadere informatie

Wiskunde C vwo. Workshop Noordhoff wiskundecongres 19 november 2015 Jan Dijkhuis en Sabine de Waal. Programma

Wiskunde C vwo. Workshop Noordhoff wiskundecongres 19 november 2015 Jan Dijkhuis en Sabine de Waal. Programma Wiskunde C vwo Workshop Noordhoff wiskundecongres 19 november 2015 Jan Dijkhuis en Sabine de Waal Programma 1. Vorm en ruimte in Getal & Ruimte 2. Logisch redeneren in Getal & Ruimte 1. Examenprogramma

Nadere informatie

Willen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven

Willen sterven. Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Moment voor religieuze bezinning en waardevol leven Wie anders dan ik zelf zou het recht hebben om te beslissen over mijn leven? Paul van Tongeren was tot zijn emeritaat hoogleraar wijsgerige ethiek in Nijmegen en Leuven. Hij is als geassocieerd onderzoeker

Nadere informatie

Stedelijk Museum. Ontwerpspecificatie. VMBO leerlingen interactieve rondleiding. Meesterproef Minor UXD V0.1 18-06-2013 Jasper Bunschoten 500615247

Stedelijk Museum. Ontwerpspecificatie. VMBO leerlingen interactieve rondleiding. Meesterproef Minor UXD V0.1 18-06-2013 Jasper Bunschoten 500615247 Stedelijk Museum VMBO leerlingen interactieve rondleiding Ontwerpspecificatie Meesterproef Minor UXD V0.1 18-06-2013 Jasper Bunschoten 500615247 Inhoud INHOUD OPDRACHT CONCEPT ONTWERP HIGH LEVEL DETAIL

Nadere informatie

TIJDELIJKE KUNST IN NIJMEGEN IIUSEUMZONE: 'UlTKUKKOiMiJM' FLORENTIJN HOFMAN BIJLAGE

TIJDELIJKE KUNST IN NIJMEGEN IIUSEUMZONE: 'UlTKUKKOiMiJM' FLORENTIJN HOFMAN BIJLAGE TIJDELIJKE KUNST IN NIJMEGEN IIUSEUMZONE: 'UlTKUKKOiMiJM' FLORENTIJN HOFMAN BIJLAGE MUSEUMZONE In het door de Raad vastgestelde beleidsplan INBeelden (kunstopdrachtenbeleld 2008-2010) zljn tijdelijke kunstwerken

Nadere informatie

WIJ ZIJN BEWUSTZIJN ZELF. Avatar Adi Da Samraj. Een Boodschap Aan Iedereen Geschonken. door. Wij Zijn Bewustzijn Zelf -1-

WIJ ZIJN BEWUSTZIJN ZELF. Avatar Adi Da Samraj. Een Boodschap Aan Iedereen Geschonken. door. Wij Zijn Bewustzijn Zelf -1- Wij Zijn Bewustzijn Zelf -1- WIJ ZIJN BEWUSTZIJN ZELF Een Boodschap Aan Iedereen Geschonken door Avatar Adi Da Samraj Wij Zijn Bewustzijn Zelf -2- Tekst en afbeeldingen: Copyright 2013 The Avataric Samrajya

Nadere informatie

Eindexamen filosofie havo I

Eindexamen filosofie havo I 4 Beoordelingsmodel Opgave 1 The Matrix 1 Een goed antwoord bevat de volgende elementen: een uitleg waarom Morpheus opvatting tot het materialisme gerekend kan worden 1 het verband tussen materialisme

Nadere informatie

Gemeente in Christus,

Gemeente in Christus, meditatie voor 3 mei 2015 thema geloof EN wetenschap Gemeente in Christus, Misschien heb je wel eens gehoord van de film The Matrix, of misschien heb je m zelfs wel eens gezien. De film gaat over een kleine

Nadere informatie

Professionele workshops designsemantiek voor (interieur-)architecten en productontwikkelaars

Professionele workshops designsemantiek voor (interieur-)architecten en productontwikkelaars Professionele workshops designsemantiek voor (interieur-)architecten en productontwikkelaars Dag 1 INTRODUCTIE TOT ARCHITECTURALE DESIGNSEMANTIEK Dag 2 KLEUREN- EN VORMENKEUZE IN PRIVATE WONINGEN Dag 3

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 2

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 2 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 2 Deel 1, Hoofdstuk 2 - Wat God is. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 Inmiddels hebben we van Spinoza begrepen dat God bestaat, dat heeft hij ons

Nadere informatie

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1

Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Toelichting bij de Korte Verhandeling van Spinoza Nummer 1 Deel 1, Hoofdstuk 1 - Dat er iets buiten ons bestaat. Rikus Koops 8 juni 2012 Versie 1.1 In de inleidende toelichting nummer 0 heb ik gesproken

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie