Verantwoordelijke uitgever: Federaal Agentschap voor de Kinderbijslag. Voor inlichtingen:

Transcriptie

1

2

3 Verantwoordelijke uitgever: Federaal Agentschap voor de Kinderbijslag Voor inlichtingen: Federaal Agentschap voor de Kinderbijslag Departement Ondersteuning - Research en Financiën Trierstraat BRUSSEL research@famifed.be Bijkomende exemplaren zijn op aanvraag te verkrijgen. economaat@famifed.be De gegevens mogen enkel worden overgenomen met vermelding van de bron. Deze studie is louter informatief en mag niet beschouwd worden als een document waaruit bepaalde rechten afgeleid kunnen worden.

4

5 Inhoudsopgave INLEIDING: OP ZOEK NAAR EEN RECHTHEBBENDE...1 OVERZICHT VAN DE CATEGORIEEN VAN RECHTHEBBENDEN RECHTHEBBENDEN DIE GEEN OUDER VAN HET KIND ZIJN Algemeen overzicht Analyse van de subgroepen Rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn Uit de echt gescheiden rechthebbenden en verlaten echtgenoten Uit de echt gescheiden rechthebbenden Voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden Ongehuwde rechthebbende moeders Andere voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden Rechthebbenden door afstand van voorrang Rechthebbenden met een bijzonder statuut Vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner Rechthebbenden met een overlevingspensioen Gehandicapte rechthebbenden Rechthebbende studenten en leerlingen Gehandicapten die rechthebbende zijn voor zichzelf Rechthebbenden met een loopbaanonderbrekings- of tijdskredietuitkering Gedetineerde rechthebbenden Besluit Bijlagen: Statistiek van de rechthebbenden (31 december) Bijlage 1: Totaal van de rechthebbenden per categorie Bijlage 2: De mannelijke rechthebbenden per categorie Bijlage 3: De vrouwelijke rechthebbenden per categorie

6

7 Inleiding: op zoek naar een rechthebbende In België bestonden er tot 1 juli 2014 drie kinderbijslagstelsels die gebaseerd zijn op het beroepsstatuut van de rechthebbende (de persoon die het recht voor het kind verkrijgt): het werknemersstelsel, het stelsel van de zelfstandigen en het overheidsstelsel. Voor de gezinnen die in geen van die drie beroepsstelsels een recht kunnen verkrijgen (voornamelijk de gezinnen die het leefloon ontvangen), is er bovendien een residuair stelsel: de gewaarborgde gezinsbijslag 1. In een gemiddeld werknemersgezin 2, bestaande uit een vader, een moeder en een kind, is de vader rechthebbende en de moeder bijslagtrekkende 3. Maar zoals uit deze statistiek blijkt, beantwoorden niet alle gezinnen aan dat profiel 4. Om zoveel mogelijk gezinssituaties te omvatten kan volgens de Kinderbijslagwet Werknemers 5 een bloed- of aanverwant van het kind, dat eventueel buiten het gezin kan verblijven, ook het recht op die bijslag verkrijgen. Daarnaast kunnen ook stiefouders of pleegouders een recht verkrijgen voor het kind. De statistische informatie over de atypische categorieën van rechthebbenden wordt om de twee jaar verzameld bij de kinderbijslagfondsen. Deze studie heeft betrekking op de op 31 december 2013 verzamelde gegevens en betreft de evolutie van de diverse categorieën tijdens de voorbije twintig jaar. 1 Daarna werden de stelsels geüniformeerd maar deze studie heeft betrekking op de historische gegevens van Volgens het Planbureau bestond een gemiddeld Belgisch gezin in 2013 uit 2,26 personen. 3 In het stelsel van de zelfstandigen is de vader de voorrangsgerechtigde rechthebbende en ook de bijslagtrekkende. 4 Uit recent onderzoek blijkt dat 28,7 % van de gezinnen, wat 42,4 % van de bevolking van 18 tot 79 jaar vertegenwoordigt die tot een privégezin behoort, een kerngezin vormt (koppel met kind(eren)). Huishouden en families: stabiliteit en snelle veranderingen gaan hand in hand, E. Lodewijckx, P. Deboosere. 5 De Kinderbijslagwet Werknemers was nog van toepassing in 2013 en is het wettelijk referentiekader voor deze studie. 1

8 Overzicht van de categorieën van rechthebbenden In de wetgeving wordt de voorrangsorde tussen de rechthebbenden bepaald als verschillende mogelijke rechthebbenden een recht voor een kind kunnen verkrijgen: 1. de vader, 2. de moeder, 3. de stiefvader, 4. de stiefmoeder, 5. de oudste van de andere personen die rechthebbende kunnen zijn (grootouders, broers, zussen enz.). De verschillende atypische profielen worden behandeld aan de hand van vijf thema s: Het eerste thema ((bloed-)verwantschap) betreft de rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn. Het gaat hier onder andere om stiefouders, ooms, tantes, broers, zussen enz. In het tweede thema (echtscheiding) worden gescheiden rechthebbenden en verlaten echtgenoten behandeld. Binnen die categorie wordt ook de specifieke regeling bij co-ouderschap besproken en onderzocht in het licht van de evolutie van de wetgeving bij scheiding. De voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden staan centraal in het derde thema. Het gaat hier om ongehuwde moeders met een kind van een onbekende vader of voor wie de vader geen recht kan verkrijgen en moeders die voorrangsgerechtigd zijn op andere rechthebbenden. Het vierde thema betreft de rechthebbenden door afstand van voorrang. Die groep omvat de rechthebbenden voor wie wordt afgeweken van de normale voorrangsregels in het belang van het kind (in principe om meer gezinsbijslag te ontvangen). In het laatste thema (specifiek statuut) worden de rechthebbenden met een bijzonder statuut behandeld. De vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner vormen binnen die categorie de grootste groep, gevolgd door de gehandicapte rechthebbenden en de rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering. 2

9 1. Rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn De eerste groep die we in deze studie behandelen zijn de rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn. Het gaat om de volgende categorieën: 1. stiefouders, 2. adoptieouders en pleegvoogden, 3. groot- en overgrootouders, 4. ooms en tantes, 5. broers en zussen, 6. rechthebbenden voor kinderen van de partner of ex-partner, 7. rechthebbenden die kinderen opvangen, 8. rechthebbenden die kinderen opvangen, op grond van een door de minister toegestane afwijking Algemeen overzicht Op een totaal van rechthebbenden in het werknemersstelsel op 31 december 2013 waren (2,34 %) rechthebbenden geen ouder van het kind. Dat zijn er 665 (- 2,43 %) minder dan in Het aandeel van die rechthebbenden in het werknemersstelsel is dus gedaald aangezien het twee jaar voordien nog 2,44 % bedroeg. In historisch perspectief zien we een dalende trend aangezien het aantal rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn in 1997 nog bedroeg. Die daling is opmerkelijk omdat in dezelfde periode het aantal rechthebbenden in het werknemersstelsel met bijna 12 % gestegen is. Een detailanalyse toont aan dat in die periode vooral het aantal stiefouders gedaald is (van naar of ongeveer 30 % minder). Die daling is te wijten aan de invoering van het principe van co-ouderschap bij scheiding. Aangezien vanaf 1997 bij scheiding de rechthebbende in de regel op basis van een juridische fictie 6 wordt aangeduid, zijn er natuurlijk minder gevallen waarvoor een rechthebbende binnen het 6 Bij kinderbijslag blijven, als de twee gescheiden ouders gezamenlijk het ouderlijk gezag uitoefenen, de rechthebbende en de bijslagtrekkende aangeduid worden op basis van de juridische fictie van het voortbestaan van een gezamenlijk gezin. 3

10 gezin gezocht moet worden (bv. de stiefmoeder). Doorgaans blijft de vader immers de rechthebbende, waardoor het aantal van de andere categorieën van rechthebbenden afneemt. Op te merken valt nog dat bijna 2/3 van de rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn, een man is. Dat is wellicht te wijten aan de voorrangsorde van de rechthebbenden. Zo komen in de rangorde stiefmoeders na ouders en stiefvaders. Als het niet de (stief)ouder is die het recht in het gezin verkrijgt, dan is het de oudste van de andere personen die rechthebbende wordt. Doorgaans is in een gezin echter de man ouder dan de vrouw. 7 In grafiek 1 wordt de procentuele verdeling weergegeven van de subcategorieën in de categorie van rechthebbenden die niet de ouder zijn. Daaruit blijkt dat de stiefouders, die meer dan een op vier rechthebbenden vertegenwoordigen (28,48 %), de grootste subcategorie vormen. Als de rechthebbenden voor de kinderen van de partner of de ex-echtgenoot worden meegeteld, wordt dat bijna een rechthebbende op twee. In vergelijking met de vorige, op het dienstjaar 2011 gebaseerde studie verschilt geen enkele categorie met meer dan 1,5 %, wat de vastgestelde stabiliteit bevestigt. 7 In de brochure Vrouwen en mannen in België. Genderstatistieken en indicatoren. Editie 2011 van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen staat dat in 2010 de gemiddelde leeftijd waarop men voor het eerst in het huwelijk treedt voor mannen 32,1 jaar is en voor vrouwen 29,7 jaar. Als men de tweede huwelijken meetelt, is de respectieve gemiddelde leeftijd 36,4 jaar en 33,4 jaar. indicatoren_editie_2011.jsp 4

11 Grafiek 1: Rechthebbenden die niet de ouder van het kind zijn Percentages van de subcategorieën December 2013 Bron: FAMIFED 1.2. Analyse van de subgroepen Tabel 1 geeft voor december 2013 het aantal rechthebbenden weer die geen ouder van het kind zijn voor wie ze een recht verkrijgen. Er wordt een onderverdeling gemaakt op basis van de (bloed)verwantschap met het kind. 5

12 Tabel 1: Rechthebbenden die niet de ouders van het kind zijn december 2013 Verwantschap met het kind Artikel KBW Mannen Vrouwen TOTAAL stiefvaders, stiefmoeders art. 51, 3, adoptieouders en pleegvoogden art. 51, 3, grootouders en overgrootouders art. 51, 3, ooms en tantes art. 51, 3, broers en zusters: in hetzelfde gezin als het kind art. 51, 3, buiten het gezin van het kind art. 51, 3, rechthebbenden voor kinderen van de partner of de ex-echtgenoot art. 51, 3, rechthebbenden die kinderen opvangen: geplaatst via de overheid of een rechter art. 51, 3, geplaatst door een jeugdrechtbank art. 51, 3, rechthebbenden die kinderen opvangen als gevolg van een ministeriële afwijking art. 51, TOTAAL Bron: FAMIFED a) Stiefouders In 2013 waren er rechthebbende stiefouders, waarvan mannen en 768 vrouwen. Met 28,48 % vormen zij de grootste subgroep binnen de categorie van rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn. In vergelijking met het totale aantal rechthebbenden in het werknemersstelsel blijkt echter dat slechts in 0,67 % van de gevallen een stiefouder rechthebbende is (dat is een lichte daling in vergelijking met 2011 toen hun aantal nog 0,73 % bedroeg). Die daling ligt in de lijn van de algemene tendens sinds meer dan 20 jaar aangezien in 1993 het percentage rechthebbenden van die categorie 1,21 % bedroeg. De verhouding mannen-vrouwen is ongeveer 10 tot 1, wat te verklaren is door het feit dat in de rangorde stiefmoeders na ouders en stiefvaders komen. Het aantal stiefouders kent een constante daling sinds 1997 toen hun aantal nog bedroeg. In december 2013 was hun aantal slechts 70 % van dat cijfer (zie grafiek 2 hierna). Die evolutie is te wijten aan het stijgend belang van de co-ouderschapsregeling. Voor die regeling werd ingevoerd, werd het voorrangsrecht toegekend op basis van de feitelijke situatie, aan de persoon die het kind 6

13 opvoedde (doorgaans de moeder). Als daar geen recht bestond, werd de stiefvader binnen het gezin eventueel als rechthebbende aangeduid. In de co-ouderschapsregeling (waarin het aantal gevallen sinds 1997 sterk gestegen is zie supra pagina's 3 en 4) is de positie van de rechthebbende stabieler aangezien de vader, die over het algemeen rechthebbende was voor de scheiding, dat blijft na de scheiding. Grafiek 2: Rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn Rechthebbende stiefouders Evolutie van 1993 tot 2013 Bron: FAMIFED b) Groot- en overgrootouders De groot- en overgrootouders vormen met 17,80 % (iets meer dan in 2011 (16,76 %)) de tweede grootste groep in de categorie van rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn. Hun aandeel in die hele categorie vertoont een zekere stabiliteit, aangezien het zich steeds tussen 14,19 % (in 1993) en 17,80 % (in 2013) bevindt. In absolute cijfers vormen de gevallen die in december 2013 vastgesteld werden, de tweede hoogste score na die van Maar die cijfers moeten gerelativeerd worden aangezien in dezelfde periode het aantal rechthebbenden in het werknemersstelsel sterker gestegen is. Zo is het aandeel van rechthebbende groot- en overgrootouders in het totaal van het stelsel gedaald (hun aantal bedroeg 4,3 op 1000 in 1993 en slechts 4,2 in 2013). 7

14 Bij een diepgaandere analyse merken we echter dat dat relatief evenwicht gepaard gaat met twee lijnrecht tegenovergestelde evoluties. Terwijl het aantal grootmoeders bijna verdrievoudigd is in die periode is, is het aantal grootvaders immers gedaald met bijna 1/3 sinds c) Rechthebbenden die kinderen opvangen als gevolg van een beslissing van een rechter of een door een overheid genomen plaatsingsmaatregel Het aantal rechthebbenden met in hun gezin geplaatste kinderen als gevolg van een beslissing van een rechter of een door een overheid genomen plaatsingsmaatregel bedroeg in december 2013, wat betekent dat 3,9 rechthebbenden op tot die categorie behoren. Zoals we kunnen zien in grafiek 3 hierna heeft die statistiek een opmerkelijke bocht gemaakt. Na een sterke daling midden jaren 90 is het aantal van die rechthebbenden opnieuw gestegen. We stellen vast dat die stijging zowel door een overheid als door de jeugdrechtbank geplaatste kinderen betreft. Grafiek 3: Rechthebbenden die geen ouder van het kind zijn en die kinderen in hun gezin opvangen Evolutie van 1993 tot 2013 Bron: FAMIFED 8

15 De stijging die we sinds een tiental jaar vaststellen, is voornamelijk te wijten aan het gestegen aantal vrouwelijke rechthebbenden van die categorie. Hun aantal is sinds 2001 verdubbeld (van in 2001 tot in 2013). Bijna 1 op 2 (47,24 %) rechthebbenden is nu een vrouw. Interessant is dat in het statistische verslag van van de Algemene Directie Hulpverlening aan de Jeugd (DGAJ) van de Federatie Wallonië-Brussel staat dat het aantal vrijwillig of gedwongen opgenomen jongeren 9, waarvan een deel zich in een opvanggezin bevindt, tussen 2001 en 2009 permanent gestegen is. Die statistiek stemt overeen met de grafiek hierboven. d) Rechthebbenden voor kinderen van de partner of ex-echtgenoot Iemand kan ook rechthebbende zijn voor de kinderen van zijn ex-echtgenoot of van een persoon met wie hij een feitelijk gezin vormt. Dat geldt ook voor kinderen die de ex-echtgenoot of de partner geadopteerd heeft of die hij onder pleegvoogdij heeft genomen, op voorwaarde dat die kinderen deel uitmaken van het gezin van de rechthebbende. In 2013 waren er rechthebbenden in die categorie, waarvan mannen en slechts 229 vrouwen. Dat is een stijging met 5,67 % in vergelijking met In 2013 behoorden 2,7 rechthebbenden op tot die categorie. De daling gedurende de 10 voorafgaande jaren (in 1997 was het aantal rechthebbenden in die categorie nog of 72 % meer dan in 2013) is het gevolg van de specifieke regeling bij coouderschap die in 1997 in de kinderbijslagregelgeving ingevoerd werd (zie ook punt 2). e) Adoptieouders en pleegvoogden In 2013 waren rechthebbenden adoptieouder of pleegvoogd. Dat zijn er 210 minder dan in 2011, een daling met 11,11 %. Hun aantal schommelt sinds 1993 rond In december Aide à la jeunesse Les chiffres 2010, Direction général de l aide à la jeunesse Fédération Wallonie-Bruxelles, Léopold II-laan, 44, 1080 Brussel 9 De gedwongen opneming wordt toegepast door de directeur van de hulpverlening aan de jeugd op basis van een vonnis van de jeugdrechter als de veiligheid van het kind ernstig op het spel staat en als de vrijwillige opneming geweigerd werd (door een van de personen die het ouderlijk gezag uitoefenen) of mislukte. 9

16 werd met het maximum bereikt. Van het totale aantal rechthebbenden behoorde in ,5 op tot die categorie tegen 1,9 op in f) Broers en zussen In 2013 waren er in totaal rechthebbende broers en zussen. Dat zijn er 456 (- 14,75 %) minder dan in Ze vertegenwoordigen 0,23 % van het totale aantal rechthebbenden. In de categorie van broers en zussen moet een onderscheid gemaakt worden tussen: a) broers en zussen binnen het gezin: in 2013 waren er 964 rechthebbenden (373 minder dan in 2011). b) broers en zussen buiten het gezin: in 2013 waren er rechthebbenden. Hoewel die categorie ook licht gedaald is (- 87) in 2013 ten opzichte van 2011 is die categorie bijna verdrievoudigd in 20 jaar aangezien er in 1993 maar 627 waren. De toename van de tweede categorie kan onder meer verklaard worden door het gebruik van de werkloosheidsfluxen en DmfA-fluxen aan de hand waarvan in complexe dossiers op een efficiëntere wijze het recht buiten het gezin kan worden vastgesteld via een broer of zus in het werknemersstelsel. g) Rechthebbenden die kinderen opvangen als gevolg van een ministeriële afwijking De minister kan een afwijking toestaan voor personen die op geen enkele andere manier een recht kunnen verkrijgen voor kinderen die deel uitmaken van hun gezin, maar met wie ze niet verwant zijn. Er werd zo een algemene afwijking toegestaan voor kinderen voor wie de plaatsing in een opvanggezin ophoudt omdat ze meerderjarig geworden zijn 10. Er is ook een algemene afwijking mogelijk voor kinderen die in een gezin geplaatst zijn door diensten die erkend zijn door de gemeenschappen 11. De minister kan daarnaast ook individuele afwijkingen toestaan als in de wetgeving geen grond gevonden kan worden om een recht te verkrijgen voor geplaatste kinderen of andere kinderen in het gezin. 10 MO 488 van 3 augustus Artikel 51, 4 van de samengeordende wetten betreffende de kinderbijslag voor loonarbeiders - Algemene afwijking 11 MO 415 van 4 mei MO 415 van 4 mei 1983 en MO 527 van 7 juni 1993 met addendum van 20 februari 1997 samengevoegd 10

17 Het aantal rechthebbenden dat een recht kon openen op basis van een ministeriële afwijking bedroeg in december Dat zijn er 46 (- 5,09 %) minder dan in Van het totale aantal rechthebbenden behoort minder dan 1 (0,7) op tot die categorie. h) Ooms en tantes In december 2013 waren rechthebbenden oom of tante van het rechtgevend kind. Hun aantal stijgt nagenoeg elk jaar (+ 65 % sinds 1993, + 2,82 % in vergelijking met 2011). Van het totale aantal rechthebbenden vertegenwoordigt die categorie 1,4 op Uit de echt gescheiden rechthebbenden en verlaten echtgenoten De Kinderbijslagwet Werknemers bevat een regeling voor de specifieke gezinssituatie uit de echt gescheiden personen en de categorie verlaten echtgenoten Uit de echt gescheiden rechthebbenden De uit de echt gescheiden rechthebbenden in 2013 vertegenwoordigen bijna 1 rechthebbende op 5 (18,72 %) in het werknemersstelsel. Hun aantal is echter met gedaald ten opzichte van Die daling is waarschijnlijk het gevolg van de daling van het jaarlijks aantal echtscheidingen sinds 5 jaar (zie grafiek 4, pagina 12). Ze is enkel te wijten aan de vrouwelijke rechthebbenden (- 7,70 % ten opzichte van 2011) aangezien het aantal mannelijke uit de echt gescheiden rechthebbenden licht gestegen is (+ 2,11 % ten opzichte van 2011). Die daling staat in contrast met de algemene stijgende tendens sinds 1993, zoals kan worden afgeleid uit grafiek 4 hierna. 11

18 Grafiek 4: Evolutie van de uit de echt gescheiden rechthebbenden van 1993 tot 2013 Bron: FAMIFED Iets meer dan de helft van de uit de echt gescheiden rechthebbenden zijn mannen. Hun aantal is sinds 1997 sterk aan het stijgen als gevolg van de invoering van de co-ouderschapregeling in 1997, waarbij de vader de rechthebbende blijft. Die voortdurende stijging is duidelijk zichtbaar in de curve van de mannen in grafiek 4. De curve van de vrouwen is daarentegen onregelmatiger, met zowel stijgingen als dalingen. De quasi constante stijging van het aantal uit de echt gescheiden rechthebbenden sinds 1993 is zeker een gevolg van maatschappelijke veranderingen maar ze is zeker ook het resultaat van wetswijzigingen zoals de nieuwe echtscheidingswet van 2007, waarbij de echtscheidingsprocedure vergemakkelijkt en versneld is. 12

19 Ter herinnering, de minimumleeftijd van 20 jaar en de minimumduur van het huwelijk van 2 jaar werden geschrapt als voorwaarden voor de echtscheiding door onderlinge toestemming. Bovendien moeten echtparen die al 6 maanden feitelijk gescheiden zijn maar een keer meer voor een rechter verschijnen. Een nog belangrijkere wijziging is dat bij echtscheidingen op grond van onherstelbare ontwrichting 12 de schuldvraag niet langer verplicht is. Het effect van die versoepeling was duidelijk merkbaar in 2008 waarna het daalde zoals te zien is in grafiek 5 hieronder. Grafiek 5: Evolutie van het jaarlijks aantal echtscheidingen Periode Bron: Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie - Thematische Directie Samenleving. 57,97 % van alle uit de echt gescheiden rechthebbenden in de kinderbijslagregeling voor werknemers maakt deel uit van de regeling voor co-ouderschap. Dat komt neer op rechthebbenden. De daling met personen (- 6,65 %) in de periode is onder andere te verklaren door die subcategorie. Uit grafieken 4 en 5 kan echter opgemaakt worden dat een verband bestaat tussen de evolutie van het aantal echtscheidingen en de evolutie van het aantal rechthebbenden. De piek van het aantal echtscheidingen in 2008 uit zich zo merkbaar in een stijging van het aantal rechthebbenden in onze statistieken van de volgende jaren. Hetzelfde geldt voor het dal van 2005/2006. In de loop van de 12 Het huwelijk is onherstelbaar ontwricht als het echtpaar niet langer kan samenleven en als opnieuw samenleven door die ontwrichting redelijkerwijs onmogelijk blijkt. 13

20 volgende jaren zal het interessant zijn om te zien of de daling van de curve van de echtscheidingen na 2008 al dan niet gecompenseerd zal worden door het effect van co-ouderschap Verlaten echtgenoten Volgens de Kinderbijslagwet Werknemers kunnen getrouwde personen die door hun partner verlaten zijn eveneens hun recht op kinderbijslag behouden. In december 2013 maakten slechts 4 rechthebbenden (2 mannen en 2 vrouwen) gebruik van die regeling voor verlaten echtgenoten (art. 55 KBW) (tegenover 11 in 2011). 3. Voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden 3.1. Ongehuwde rechthebbende moeders Daaronder verstaan we moeders die nooit gehuwd zijn (te onderscheiden van gescheiden moeders in bovenstaand punt 2.1.) en die het recht op kinderbijslag verkrijgen, hetzij omdat het kind geen wettelijke vader heeft, hetzij omdat de wettelijke vader het recht niet kan verkrijgen. Het aantal ongehuwde rechthebbende moeders was in 2013 (tegenover in 2011). Ze vertegenwoordigen 5,14 % van het totale aantal rechthebbenden in het werknemersstelsel. Dat is drie keer zoveel als in Het aantal rechthebbenden in die categorie is dus fors gestegen de laatste twee decennia Andere voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden In deze categorie zijn de vrouwen opgenomen die een voorrangsrecht openen ten opzichte van andere rechthebbenden (conform art. 64 KBW). Die groep telde in december rechthebbenden, een stijging van 6,35 % in vergelijking met 2011 ( rechthebbenden). Het gaat hoofdzakelijk om gehuwde moeders die rechthebbende geworden zijn door afstand van voorrang die in de voorrangsorde van rechthebbenden voor de stiefvader komen. Bepaalde vrouwen van wie de partner geen beroep uitoefent, een leefloon krijgt of student is behoren eveneens tot die groep. In 2013 behoorde 4,47 % van alle rechthebbenden tot dat type rechthebbenden. De evolutie 14

21 van die groep rechthebbenden in het laatste decennium is zichtbaar in grafiek 6 hierna. De sinds 2005 vastgestelde stijgende tendens is gedaald tussen 2011 en Grafiek 6: Evolutie van de andere voorrangsgerechtigde vrouwelijke rechthebbenden Bron: FAMIFED 4. Rechthebbenden door afstand van voorrang De wetgever (art. 66 KBW) heeft voorzien in de mogelijkheid om af te wijken van de voorrangsregel om het recht te verkrijgen als dat in het belang van het kind is (in principe om meer kinderbijslag te krijgen). Die statistiek omvat alle gevallen van afstand van recht, zowel individuele afstand op initiatief van een sociaal verzekerde als afstand ten gevolge van de door de minister toegekende algemene afwijking. In december 2013 waren er rechthebbenden na afstand van voorrang, iets meer dan in 2011 ( rechthebbenden). Met 4,09 % in 2013 is het aandeel rechthebbenden van die categorie ten opzichte van het totale aantal rechthebbenden bijna identiek aan het aandeel van 2011 (4,11 %). Na een sterke stijging tot in 2007 kent deze categorie momenteel een achteruitgang, zoals te zien in grafiek 7 hierna. Sinds 2013 stijgt de categorie echter licht. 15

22 Grafiek 7:Aantal rechthebbenden door afstand van voorrang Bron: FAMIFED Uit grafiek 7 blijkt dat de daling sinds 2007 zich zowel bij vrouwen (- 16,73 %) als bij mannen (- 45,31 %) voordoet maar dat die duidelijk groter is bij mannen. Alleen al tussen 2011 en 2013 is het aantal mannen gedaald met 11,95 % terwijl voor de eerste keer in 6 jaar het aantal vrouwen licht gestegen is (+ 2,71 %). Gezien het aandeel vrouwen in die categorie (93 %) ligt die lichte stijging van hun aantal aan de oorsprong van de lichte stijging van het globaal aantal rechthebbenden van die categorie. De vrouwelijke rechthebbenden lagen ook aan de oorsprong van de exponentiële stijging tussen 1997 en Die kan grotendeels worden verklaard door de impact van de invoering van coouderschap voor gescheiden ouders. In die regeling is de vader de voorrangsgerechtigde rechthebbende en er moet dus afstand van voorrang gedaan worden om bijvoorbeeld de verhoogde kinderbijslag toe te kennen aan een werkloze moeder die de kinderen opvoedt. 16

23 De sinds 2009 vastgestelde daling is waarschijnlijk te verklaren door het op 1 oktober 2008 gelijkschakelen van de schalen van art. 41 KBW (eenoudertoeslag) met de schalen van de sociale toeslag van art. 42bis KBW. Afstanden om de voordien voordeligere sociale toeslag te kunnen verkrijgen in plaats van de eenoudertoeslag waren zo niet langer nodig. 5. Rechthebbenden met een bijzonder statuut De statistiek van de rechthebbenden bevat ook andere categorieën die van belang zijn, niet wegens de specifieke (aan)verwantschap die de rechthebbende en het kind bindt, noch wegens de gezinssituatie van de rechthebbende, maar wegens een specifiek statuut (of het ontbreken van statuut) waarop het recht gebaseerd is. Ze worden opgesomd in tabel 2 en hierna besproken. Tabel 2: Rechthebbenden met een bijzonder statuut december 2013 Artikel KBW Mannen Vrouwen TOTAAL Vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner art Rechthebbenden met een overlevingspensioen art. 56quater Gehandicapte rechthebbenden art. 56quinquies Rechthebbende studenten of leerlingen art. 56sexies Gehandicapten die rechthebbende zijn voor zichzelf art. 56septies Rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering art. 56octies Gedetineerden art. 56decies TOTAAL Bron: FAMIFED 17

24 5.1. Vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner Als een kind deel uitmaakt van een gezin met twee potentiële rechthebbenden, een werknemer en een zelfstandige, regelt artikel 60 KBW de voorrang voor het bepalen van de bevoegde regeling. Er is ook samenloop tussen de twee regelingen wanneer dezelfde persoon tegelijk werknemer is en zelfstandige. Om recht te hebben op kinderbijslag in de werknemersregeling mag een werknemer geen ander beroep uitoefenen als hoofdberoep, een voorwaarde waaraan hij voldoet als hij ten minste halftijds als werknemer werkt. Vrouwen met een zelfstandige partner en die ten minste halftijds als werknemer werken kunnen daarom toch een recht op kinderbijslag openen in de werknemersregeling. In december 2013 waren er vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner. Dit is een nieuwe stijging met eenheden (+ 9,86 %) ten opzichte van Zoals blijkt uit grafiek 8 nam deze groep rechthebbenden sterk toe. In 2013 waren 7,95 % van de rechthebbenden in het kinderbijslagstelsel van de werknemers vrouwen met een zelfstandige partner. Dit is iets meer dan in 2011 (7,38 %) en gevoelig meer dan in 1993 (5,21 %). Grafiek 8: Evolutie van het aantal vrouwen in de werknemersregeling met een zelfstandige partner vs. evolutie van het aantal rechthebbenden in de zelfstandigenregeling Bron: FAMIFED en RSVZ 18

25 In december 2013 telde de kinderbijslagregeling voor zelfstandigen rechthebbenden. Op basis van de vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner in de werknemersregeling kan men ervan uitgaan dat de werknemersregeling instond voor ongeveer 45 % van de kosten voor de zelfstandigenregeling in 2013 ( op potentiële rechthebbende zelfstandigen). In 1993 was het aantal zelfstandige rechthebbenden nog , wat een vrij gevoelige daling betekent in de loop van de laatste twintig jaar. Zoals blijkt uit grafiek 8 hierboven was er daarentegen een sterke stijging van het aantal vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner in de werknemersregeling. Die groep nam toe met rechthebbenden (+ 71,68 %) in de beschouwde periode. We stellen bovendien vast dat de daling van het aantal rechthebbenden in de zelfstandigenregeling in de periode van een gelijkaardige grootteorde is als de toename van de vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner in de werknemersregeling: en Rechthebbenden met een overlevingspensioen Wie een overlevingspensioen krijgt kan ook een recht op kinderbijslag voor werknemers openen in de werknemersregeling, als zijn echtgenoot in de twaalf maanden voor zijn overlijden de voorwaarden vervulde om aanspraak te maken op ten minste zes maandelijkse forfaitaire bijslagen. In december 2013 telde men 899 rechthebbenden op kinderbijslag met een overlevingspensioen, of 0,08 % van het totale aantal rechthebbenden. Het grootste deel van die rechthebbenden (91 %) zijn vrouwen Gehandicapte rechthebbenden Gehandicapten die geen winstgevende activiteit uitoefenen en een uitkering voor gehandicapten ontvangen of een vergoeding voor hulp aan bejaarden kunnen ook een recht op kinderbijslag voor hun kinderen doen gelden, op voorwaarde dat die deel uitmaken van hetzelfde gezin. 13 Jaarverslag 2013, Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen (RSVZ), Jan Jacobsplein 2011, 6 Brussel,

26 In december 2013 lieten gehandicapten een dergelijk recht gelden, waarvan 63 % vrouwen. Sinds 2011 is er een stijging, omdat men dat jaar maar gehandicapten telde, of 68 % van de effectieven van Momenteel behoort 0,45 % van het totale aantal rechthebbenden tot deze categorie Rechthebbende studenten en leerlingen Studenten en leerlingen jonger dan 25 kunnen ook een recht openen voor hun kinderen. Deze studenten en leerlingen moeten sedert vijf jaar in België verblijven, tenzij ze onderdanen zijn van een lidstaat van de Europese Economische Ruimte of van een staat die het Europees Sociaal Handvest ondertekende. Erkende vluchtelingen en staatlozen moeten die verblijfsvoorwaarde niet meer vervullen. In december 2013 telde men 548 rechthebbende studenten of leerlingen, waarvan 92 % vrouwen (63 minder dan in 2011) Gehandicapten die rechthebbende zijn voor zichzelf Gehandicapte kinderen kunnen ook rechthebbende zijn voor zichzelf, voor zover er geen enkel ander recht op kinderbijslag is in de werknemers- of de zelfstandigenregeling. Het betreft hier gehandicapte kinderen voor wie kinderbijslag wordt toegekend tot ze 21 zijn. In december 2013 waren 787 gehandicapte kinderen rechthebbende voor zichzelf. Dit aantal nam geleidelijk toe sinds 1999 (409 toen), net zoals het totale aantal gehandicapten met een toeslag in de regeling. Uit de statistieken van het aantal rechtgevende kinderen blijkt dat men in december gehandicapte rechtgevende kinderen telde. Dit betekent dat 1,70 gehandicapt kind op 100 rechthebbende voor zichzelf was in Dat is proportioneel meer dan in 2011 (1,61). 20

27 5.6. Rechthebbenden met een loopbaanonderbrekings- of tijdskredietuitkering Werknemers die hun loopbaan onderbreken kunnen ook rechthebbende zijn als ze een loopbaanonderbrekingsuitkering ontvangen. In december 2013 telde men rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering, waarvan 1/3 mannen. Dat is 208 meer dan in In vergelijking met het aantal uitkeringen dat de RVA betaalde (december 2013) voor een volledige loopbaanonderbreking (5.178) of een volledig tijdskrediet (6.018) is het aantal rechthebbenden vrij beperkt. Dat is het gevolg van het feit dat men in de meeste gezinnen waar de vrouw in loopbaanonderbreking is of tijdskrediet opneemt geen beroep moet doen op de bijzondere bepaling over de loopbaanonderbreking, omdat de man al rechthebbende is Gedetineerde rechthebbenden Werknemers die van hun vrijheid beroofd zijn na een veroordeling kunnen rechthebbende zijn als ze in de loop van de twaalf maanden voor hun vrijheidsberoving recht hadden op ten minste zes maandelijkse forfaitaire bijslagen. In december 2013 telde men 348 gedetineerde rechthebbenden, of 45 meer dan in Het betreft vrijwel uitsluitend mannelijke rechthebbenden (95 %). 21

28 6. Besluit De cijfers over 2013 van de rechthebbenden bevestigen in grote lijnen de vaststellingen van de vorige tellingen. De voornaamste conclusies voor de verschillende groepen zijn hierna samengevat. In 2013 daalde het aantal rechthebbenden die niet de ouder van het kind zijn met 665 ten opzichte van de telling van Die daling bevestigt de tendens van de laatste twee decennia, aangezien men een daling van 12,40 % optekende voor de periode De rechthebbenden van 2013 vertegenwoordigen voortaan echter maar 2,34 % meer van alle rechthebbenden, terwijl dat nog 3 % was in Vooral de stiefouders, die van in 1993 naar in 2013 gingen, dragen bij aan die daling. Een andere subcategorie kende ook een aanzienlijke daling: de rechthebbenden voor kinderen van de partner of de ex-echtgenoot. Deze studie toonde aan dat dat wellicht het gevolg is van het toenemend belang van de coouderschapsregeling, waarbij het recht doorgaans uit hoofde van de vader vastgesteld blijft, zodat geen andere rechthebbende moet worden gezocht. Drie categorieën kenden echter een aanzienlijke en vrijwel lineaire toename in de laatste twintig jaar: rechthebbende broers of zussen buiten het gezin (van 627 naar rechthebbenden), ooms en tantes (van 967 naar rechthebbenden) en de rechthebbenden die kinderen opvangen geplaatst door een overheid of een rechter (van naar rechthebbenden). Het aantal rechthebbende ongehuwde moeders bedraagt en het steeg sterk van 1993 tot 2013 aangezien het nu 5 rechthebbenden op 100 vertegenwoordigt tegen slechts 2 in De groep gehuwde moeders die rechthebbende geworden zijn door afstand van voorrang nam ook sterk toe aangezien van 3,28 rechthebbenden op 100 in 1993 werd overgegaan naar 4,47 rechthebbenden op 100 in Het aantal uit de echt gescheiden rechthebbenden is daarentegen gedaald aangezien de rechthebbenden in 2013 er minder waren dan in 2011 (- 2,51 %). Binnen die groep vallen uit de echt gescheiden rechthebbenden onder de co-ouderschapsregeling. Het aantal uit de echt gescheiden rechthebbenden vertegenwoordigt bijna één rechthebbende op vijf. Die verhouding is in twintig jaar tijd bijna verdubbeld in een sociale context waar het aantal echtscheidingen sterk gestegen is (ook al daalt het aantal het jaarlijks aantal echtscheidingen sinds 2009). 22

29 Het aantal rechthebbenden door afstand van voorrang nam spectaculair toe van 1993 tot 2007 (van naar ), voornamelijk door de vrouwelijke rechthebbenden als gevolg van de invoering van de co-ouderschapsregeling. Maar die trend kende een keerpunt met een eerste daling in 2009 (55.281) en een tweede daling in 2011 (46.113). Dat is waarschijnlijk te wijten aan het feit dat het vanaf 1 oktober 2008 niet langer nuttig was om afstand te doen van de voorrang in een groot aantal gevallen door de gelijkschakeling van de schalen van art. 41 KBW (eenoudertoeslag) met de schalen voor de sociale toeslag van art. 42bis KBW. In 2013 is echter een lichte stijging van 1,52 %, met 700 eenheden meer, vastgesteld, waardoor het aantal rechthebbenden door afstand van voorrang bedraagt. Ze vertegenwoordigen voortaan 4,09 % van het totale aantal rechthebbenden, tegen 1,27 % in In de groep van de rechthebbenden met een bijzonder statuut vormen de vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner al jarenlang de grootste groep met rechthebbenden, een nieuwe stijging met eenheden (+ 9,86 %) ten opzichte van de telling van Ze maken voortaan 7,95 % uit van de rechthebbenden in het kinderbijslagstelsel van de werknemers (5,21 % in 1993). Die groep is dus sterk gestegen en de regeling voor werknemers stond dus zo in voor 45 % van de bij de regeling voor zelfstandigen behorende lasten

30 24 1. VOLGENS VERWANTSCHAP Artikel KBW stiefvader, stiefmoeder art, 51, 3, adoptieouders en pleegvoogden art. 51, 3, groot- en overgrootouders art. 51, 3, ooms en tantes art. 51, 3, broers en zusters in het gezin van het kind art. 51, 3, broers en zusters buiten het gezin art. 51, 3, rechthebbenden voor kinderen van de partner art. 51, 3, 6 of ex-echtgenoot rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst via de overheid of een rechter) rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst door de jeugdrechtbank) art. 51, 3, art. 51, 3, rechthebbenden die kinderen opvangen (ingevolge een ministeriële afwijking) art. 51, SUBTOTAAL VOLGENS GEZINSSITUATIE OF VOORRANGSREGEL Artikel KBW gescheiden levende of uit het echt gescheiden - echtgenoten waarvan: die samen het ouderlijk gezag uitoefenen (co-ouderschap) TOTAAL VAN DE RECHTHEBBENDEN PER CATEGORIE - n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* verlaten echtgenoten art ongehuwde moeders andere vrouwelijke rechthebbenden met voorrang art rechthebbenden door afstand van voorrang art SUBTOTAAL RECHTHEBBENDEN MET EEN SPECIFIEK STATUUT Artikel KBW vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner art rechthebbenden met een overlevingspensioen art. 56quater gehandicapte rechthebbenden art. 56quinquies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbende studenten of leerlingen art. 56sexies n.v.t. n.v.t. n.v.t gehandicapten rechthebbend voor zichzelf art. 56septies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering art. 56octies gedetineerden art. 56decies SUBTOTAAL TOTAAL

31 25 1. VOLGENS VERWANTSCHAP Artikel KBW stiefvader, stiefmoeder art. 51, 3, adoptieouders en pleegvoogden art. 51, 3, groot- en overgrootouders art. 51, 3, ooms en tantes art. 51, 3, broers en zusters in het gezin van het kind art. 51, 3, broers en zusters buiten het gezin art. 51, 3, rechthebbenden voor kinderen van de partner art. 51, 3, 6 of ex-echtgenoot rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst via de overheid of een rechter) rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst door de jeugdrechtbank) rechthebbenden die kinderen opvangen (ingevolge een ministeriële afwijking) DE MANNELIJKE RECHTHEBBENDEN PER CATEGORIE art. 51, 3, art. 51, 3, art. 51, SUBTOTAAL VOLGENS GEZINSSITUATIE OF VOORRANGSREGEL Artikel KBW gescheiden levende of uit het echt gescheiden - echtgenoten waarvan: die samen het ouderlijk gezag uitoefenen (co-ouderschap) - n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* verlaten echtgenoten art rechthebbenden door afstand van voorrang art SUBTOTAAL RECHTHEBBENDEN MET EEN SPECIFIEK STATUUT Artikel KBW rechthebbenden met een overlevingspensioen art. 56quater gehandicapte rechthebbenden art. 56quinquies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbende studenten of leerlingen art. 56sexies n.v.t. n.v.t. n.v.t gehandicapten rechthebbend voor zichzelf art. 56septies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering art. 56octies gedetineerden art. 56decies SUBTOTAAL TOTAAL

32 26 1. VOLGENS VERWANTSCHAP Artikel KBW stiefvader, stiefmoeder art. 51, 3, adoptieouders en pleegvoogden art. 51, 3, groot- en overgrootouders art. 51, 3, ooms en tantes art. 51, 3, broers en zusters in het gezin van het kind art. 51, 3, broers en zusters buiten het gezin art. 51, 3, rechthebbenden voor kinderen van de partner art. 51, 3, 6 of ex-echtgenoot rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst via de overheid of een rechter) rechthebbenden die kinderen opvangen (geplaatst door de jeugdrechtbank) art. 51, 3, art. 51, 3, rechthebbenden die kinderen opvangen (ingevolge een ministeriële afwijking) art. 51, SUBTOTAAL VOLGENS GEZINSSITUATIE OF VOORRANGSREGEL Artikel KBW gescheiden levende of uit het echt gescheiden - echtgenoten waarvan: die samen het ouderlijk gezag uitoefenen (co-ouderschap) DE VROUWELIJKE RECHTHEBBENDEN PER CATEGORIE - n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* n.v.t.* verlaten echtgenoten art ongehuwde moeders andere vrouwelijke rechthebbenden met voorrang art rechthebbenden door afstand van voorrang art SUBTOTAAL RECHTHEBBENDEN MET EEN SPECIFIEK STATUUT Artikel KBW vrouwelijke rechthebbenden met een zelfstandige partner art rechthebbenden met een overlevingspensioen art. 56quater gehandicapte rechthebbenden art. 56quinquies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbende studenten of leerlingen art. 56sexies n.v.t. n.v.t. n.v.t gehandicapten rechthebbend voor zichzelf art. 56septies n.v.t. n.v.t. n.v.t rechthebbenden met een loopbaanonderbrekingsuitkering art. 56octies gedetineerden art. 56decies SUBTOTAAL TOTAAL