Behandeling en follow-up van coeliakie

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Behandeling en follow-up van coeliakie"

Transcriptie

1 Gastro-enterologie Behandeling en follow-up van coeliakie Joachim Schweizer Luisa Mearin Dr. J.J. Schweizer, kindergastroenteroloog, Willem-Alexander Kinder- en Jeugdcentrum, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden en Afdeling Kindergeneeskunde, vu medisch centrum, Amsterdam Dr. M.L. Mearin, kindergastroenteroloog, Willem-Alexander Kinder- en Jeugdcentrum, Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden en Afdeling Kindergeneeskunde, vu medisch centrum, Amsterdam Leerdoelen Na het lezen van dit artikel: weet u uit welke onderdelen de behandeling van coeliakie bestaat; kent u de inhoudelijk en praktische aspecten van een glutenvrij dieet; kunt u de coeliakiepatiënt/de ouders op adequate wijze voorlichten; kunt u het effect van een glutenvrij dieet evalueren; kent u de gevolgen van coeliakie en glutenvrij dieet op de lange termijn; kent u enkele recente ontwikkelingen op het gebied van de behandeling van coeliakie. Trefwoorden coeliakie, glutenvrij dieet, behandeling, complicaties, prognose, kwaliteit van leven Samenvatting Coeliakie is een vaak voorkomende chronische intolerantie voor gluten. Gluten is het belangrijkste eiwit van tarwe, rogge, gerst en andere granen. Bij mensen die hiervoor een genetische gevoeligheid hebben, leidt gluteningestie altijd tot een door T-cellen onderhouden ontstekingsreactie in de dunne darm. Het specifieke histologische beeld (subtotale vlokatrofie) van deze ontstekingsreactie vormt de basis voor de diagnose. Het klinische beeld is echter zeer variabel. De behandeling van coeliakie bestaat uit een glutenvrij dieet, goede voorlichting en levenslange laagfrequente medische begeleiding. Het glutenvrije dieet is gecompliceerd en duur en kan ingrijpende sociale gevolgen hebben. Medische follow-up is nodig voor het controleren van de respons op het dieet, het vroegtijdig opsporen van complicaties en continue voorlichting. Momenteel wordt veel energie gestoken in wetenschappelijk onderzoek naar o.a. de toepassing van niet-toxische graansoorten, de enzymatische degradatie van toxische glutenpeptiden en naar primaire preventie. Inleiding Coeliakie is een chronische intolerantie voor gluten, het belangrijkste eiwit in tarwe, rogge, gerst en andere granen. Gluten bestaat uit een gliadinefractie en een gluteninefractie, die beide toxische peptiden bevatten. Coeliakie treedt alleen op bij mensen met de erfelijke aanleg voor glutenintolerantie. De belangrijkste erfelijke factoren zijn hla-dq2 en hla-dq8. De laatste jaren worden echter steeds meer genetische factoren ontdekt die voorwaardelijk zijn voor het ontwikkelen van coeliakie. Coeliakie komt voor bij circa 1 op elke kinderen. Eerstegraads familieleden van coeliakiepatiënten, patiënten met auto-immuunziekten (waaronder diabetes mellitus type 1, juveniele idiopathische artritis, auto-immuunthyreoïditis, auto-immuunhepatitis) en patiënten met een verhoogde kans op auto-immuunziekten (downsyndroom, turnersyndroom) hebben een verhoogde kans op coeliakie. Glutenpeptiden worden door antigeenpresenterende cellen aan geactiveerde T-cellen gepresenteerd. Er ontstaat dan een ontstekingsreactie die het darmepitheel beschadigt en die leidt tot de productie van antistoffen tegen het intraepitheliaal gelegen enzym weefseltransglutaminase (ttg). De antistoffen kunnen biochemisch worden aangetoond door het bepalen van IgA-antistoffen tegen endomysium (EmA) of ttg (ttga) in het bloed. De diagnose coeliakie berust op histologisch onderzoek van de dunne darm, die een karakteristiek beeld toont, met (sub)totale vlokatrofie, cryptehyperplasie, toegenomen lymfocytair infiltraat in de lamina propria en toegenomen intra-epitheliale lymfocyten. Voor de ernst van de darmbeschadiging wordt de Marsh-classificatie gebruikt, waarbij klasse 3 of hoger past bij coeliakie. 158 nummer 3 september 2008 Praktische Pediatrie

2 pre-infiltratief 0 epitheelcellen infiltratief 1 crypte van Leberkühn infiltratief hyperplasie plat destructief 2 3 atrofisch hypoplasie 4 lymfocyten Figuur 1 Marsh-classificatie. Het klassieke klinische beeld van coeliakie is dat van een kind dat weinig eet, diarree heeft en gewicht verliest. Bij lichamelijk onderzoek wordt dan een ondervoed, prikkelbaar kind met een opvallend bolle buik en platte billen gezien. Uit bevolkingsonderzoeken hebben wij de laatste jaren geleerd dat een groot deel van de coeliakiepatiënten minder duidelijke of zelfs geen klachten heeft. Slechts bij een klein deel van de personen met coeliakie wordt de diagnose gesteld, uiteenlopend van 1:14 bij kinderen tot 1:22 bij volwassenen. Van de kinderen bij wie de diagnose wordt gesteld, heeft circa 40% het klassieke beeld. De meesten hebben minder duidelijke klachten, vooral groeiachterstand, buikpijn, vermoeidheid en slechte eetlust. De behandeling van coeliakie bestaat uit een glutenvrij dieet, adequate voorlichting en medische follow-up. Wie moeten er worden behandeld met een glutenvrij dieet? Voor symptomatische coeliakiepatiënten is het duidelijk: zij moeten levenslang worden behandeld met een glutenvrij dieet. Door het screenen op coeliakie in risicopopulaties wordt tegenwoordig de diagnose coeliakie echter ook gesteld bij patiënten die hiervan werkelijk (nog?) geen klachten of symptomen hebben (bijvoorbeeld familieleden van patiënten, patiënten met diabetes mellitus type 1, patiënten met downsyndroom). Momenteel is het nog onduidelijk wat het beste behandeladvies is voor deze patiënten. Er is onvoldoende bewijs dat patiënten zonder klachten profiteren van een glutenvrij dieet en onvoldoende kennis over de eventuele langetermijngevolgen van niet-behandelen bij deze patiënten. Er is anderzijds ook geen bewijs dat zij niet kunnen profiteren van een glutenvrij dieet. Prospectieve studies met een lange follow-up zijn nodig om dit te verduidelijken. Op dit moment moet een besluit over wel of niet behandelen van een symptoomloze patiënt in goed overleg met de patiënt en de ouders worden genomen. Mocht incidenteel worden besloten om (voorlopig) niet te behandelen, dan moet de patiënt in ieder geval nauwkeurig worden gecontroleerd, zodat bij het ontstaan van klachten of symptomen alsnog behandeling kan worden gestart. Tegelijkertijd moet men zich realiseren dat patiënten die klachtenvrij lijken te zijn, zich met een glutenvrij dieet soms toch beter gaan voelen of beter gaan groeien. De rol van een glutenvrij dieet bij het stellen van de diagnose coeliakie In de recent verschenen cbo-richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis wordt geadviseerd om alleen glutenbelasting uit te voeren als er (bij arts of patiënt) twijfel bestaat aan de diagnose. Bij alle patiënten, ook die jonger dan twee jaar, kan worden volstaan met één diagnostische dunnedarmbiopsie als er sprake is van klachten die passen bij coeliakie, positieve antistoffen (ttg, EmA), karakteristieke histologische afwijkingen en herstel van de symptomen en verdwijnen van antistoffen met een glutenvrij dieet. Als bij sterke klinische verdenking op coeliakie de serologie negatief is of het biopt niet karakteristiek (Marsh 1 of 2), kan glutenbelasting met biopsieën na eliminatie (die herstel moet tonen) en herintroductie van gluten (met opnieuw vlok atrofie) worden overwogen. Serologisch onderzoek kan worden gebruikt voor de juiste timing van de biopsie. Glutenbelasting wordt afgeraden bij patiënten met een auto-immuunziekte of downsyndroom, omdat de auto-immuunziekte erdoor kan opvlammen. Praktische Pediatrie nummer 3 september

3 Gastro-enterologie Figuur 2 De Nederlandse kinderarts W.K. Dicke, die ontdekte dat gluten het voedselbestanddeel is waar coeliakiepatiënten ziek van worden. 160 nummer 3 september 2008 Praktische Pediatrie

4 Het glutenvrije dieet In 1950 beschreef de Nederlandse kinderarts W.K. Dicke dat gluten het voedselbestanddeel is waar coeliakiepatiënten ziek van worden en dat zij herstellen van een glutenvrij dieet (figuur 2). Sindsdien is een glutenvrij dieet de enige werkzame behandeling van coeliakie. Volgens de Codex Alimentarius is een product glutenvrij als het minder dan 2 mg gluten of 5 mg stikstof uit glutenbevattend graan per 100 gram product bevat. Op zo n product mag het logo glutenvrij worden afgebeeld (figuur 3). Het glutenvrije dieet is een volwaardig dieet. Wel moet bij het dieet extra aandacht worden besteed aan de inname van voedingsvezels, jodium, ijzer en vitamine B, omdat die van nature minder voorkomen in een voeding zonder gluten. De noodzakelijke sporenelementen en vitamines worden toegevoegd aan (bakmixen voor) glutenvrij brood. Om het glutenvrije dieet goed te kunnen volgen, moeten patiënt en ouders leren wat glutenvrij voedsel is, hoe zij hiermee moeten omgaan en welke overige (niet-voedsel) bronnen van gluten er zijn. Allereerst is een verwijzing naar een ter zake kundige diëtist aangewezen. De diëtist kan zonodig zelf contact opnemen met het Diëtisten Informatie Netwerk Coeliakie ( dat streeft naar verdere professionalisering van diëtisten op coeliakiegebied. De diëtist legt uit welke producten kunnen worden gegeten of verboden zijn, hoe de producten moeten worden bewaard en hoe ze moeten worden bereid. Er zijn voedingsproducten die van nature glutenvrij zijn (zoals groente, fruit, onbereid vlees en bepaalde granen), producten die door bewerking glutenvrij zijn gemaakt (met logo) en producten die niet speciaal glutenvrij worden bereid, maar het wel zijn (zonder logo). Deze laatste groep artikelen wordt vermeld in de Lijst van glutenvrije merkartikelen, die regelmatig wordt uitgegeven door het Voedingscentrum ( De fabrikanten zijn sinds 2004 ook verplicht om op het etiket van hun product te vermelden of er glutenbevattende granen of van glutenbevattende granen gemaakte producten in verwerkt zijn. Verder is het belangrijk om patiënten en ouders na de diagnose te wijzen op de Nederlandse Coeliakievereniging ( Deze patiëntenvereniging bezit veel praktische en theoretische kennis over coeliakie, wettelijke en financiële regelingen, enzovoort. Deze kennis is laagdrempelig toegankelijk via een goedkoop lidmaatschap, een informatieve website en regionale en landelijke ledenbijeenkomsten. Tot slot zijn er websites waar mensen zelf kunnen nagaan of bepaalde producten glutenvrij zijn en waar glutenvrij kan worden gegeten of gelogeerd, bijvoorbeeld In tabel 1 wordt een overzicht gegeven van granen en hieruit bereide bindmiddelen die wel en niet kunnen worden gegeten door coeliakiepatiënten. De meeste (maar niet alle) coeliakiepatiënten verdragen haver. In Nederland is haver echter vrijwel altijd gecontamineerd met tarwe of rogge, om welke reden haver in Nederland voor coeliakiepatiënten wordt afgeraden. Veel producten bevatten geschikte granen amarant boekweit gierst maïs quinoa rijst soja sorghum tef geschikte bindmiddelen aardappelzetmeel agar-agar arrowroot (pijlwortelmeel) cassavemeel gelatine guarpitmeel johannesbroodpitmeel maïzena pectine sago xanthaangom niet geschikte granen gerst haver kamut rogge spelt tarwe en alle melen van deze granen Tabel 1 Granen en bindmiddelen die wel of niet geschikt zijn voor het glutenvrije dieet. 1 week na diagnose lengte, gewicht Hb, Ht, mcv, Fe-status aanbod familieonderzoek verwijzing naar diëtist voor glutenvrij dieet vewijzing naar Coeliakievereniging 3 maanden na diagnose 6 maanden na diagnose compliantie dieet lengte, gewicht compliantie dieet lengte, gewicht 1 jaar na diagnose lengte, gewicht ttg of EmA Hb, Ht, mcv, Fe-status controle jaarlijks lengte, gewicht ttg of EmA op indicatie tsh, FT4 Tabel 2 Overzicht follow-up diagnostiek van kinderen met coeliakie (overgenomen uit de cbo-richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis). Figuur 3 Het logo glutenvrij, dat mag worden vermeld op producten die minder dan 2 mg gluten of minder dan 5 mg stikstof uit glutenbevattend graan per 100 g product bevatten. Praktische Pediatrie nummer 3 september

5 Gastro-enterologie glutenvrij gemaakt tarwezetmeel, dat aan de eisen van de Codex Alimentarius voldoet. De meeste kinderen met coeliakie verdragen dit goed. Bij een klein deel van de patiënten met coeliakie is er verder tijdelijk sprake van secundaire lactose-intolerantie of van het klinisch manifest worden van hypolactasie. Het is zelden nodig om ook een lactosebeperkt dieet voor te schrijven. Een belangrijk deel van het voedsel moet door glutenvrije producten worden vervangen. Brood, pap, pasta, gebak en koek kunnen niet worden gebruikt. Veel mensen bakken zelf met glutenvrije bakmixen glutenvrij brood in een broodbakmachine. Ook zijn er voorgebakken glutenvrije broden in de handel. Glutenvrij brood van de warme bakker wordt afgeraden. Om glutenvrij te kunnen bakken, moet de bakker zijn bakkerij 24 uur stilleggen om het tarwebloem te laten neerslaan en de complete productielijn schoonmaken. De meeste bakkers beschikken niet over deze mogelijkheid. Gluten wordt vanwege de gunstige eigenschappen door de voedingsmiddelenindustrie veelvuldig toegepast in samengestelde producten als soep, saus, jus, kruidenmixen, bouillon, gehakt en vleeswaren, als plakmiddel voor het paprika-aroma op chips en als glansmiddel in snoep. Bier is niet glutenvrij, maar er bestaat wel speciaal glutenvrij bier. Ook in niet-voedingsmiddelen, zoals lijm, cosmetica, medicijnen, hosties, spaarzegels en knutselmateriaal, kan gluten zijn verwerkt. Hiervoor bestaan meestal goede alternatieven (figuur 4). De beste manier om thuis besmetting met gluten en vergissingen te voorkomen is de inrichting van een apart kastje waarin alleen glutenvrije spullen worden bewaard, inclusief een aparte broodplank, broodrooster, tostiapparaat, botervloot, broodbeleg en eventueel broodbakmachine. Verder moeten eerst de glutenvrije voedingsmiddelen worden (voor)bereid en dan pas de glutenbevattende. Het glutenvrije dieet is duur. Een verpakking met glutenvrije pasta kost bijvoorbeeld ongeveer 4,00, tegen minder dan 1,00 voor gewone pasta. De meerkosten bedragen circa 600,- tot 1500,- per jaar, afhankelijk van leeftijd en geslacht. Sommige ziektekostenverzekeraars vergoeden dit, maar de meeste niet. Een deel van de meerkosten kan van de belasting worden afgetrokken, maar daarvoor geldt wel een drempel. Voor de arts is van belang dat hij bij het voorschrijven van medicijnen op het recept vermeldt dat deze glutenvrij moeten zijn. Effecten van het glutenvrije dieet Gastro-intestinale verschijnselen van coeliakie verdwijnen in weken tot maanden na het starten van het dieet. Ook de vaak aanwezige humeurigheid knapt snel op. Extra-intestinale verschijnselen als anemie, vermoeidheid en spierzwakte herstellen vaak pas na maanden. Soms kan het nodig zijn om tijdelijk ijzer te suppleren. Om het effect van het dieet op groeiachterstand te beoordelen, is veel meer tijd nodig; inhaalgroei kan uitblijven tot twee jaar na starten van de behandeling. Ongeveer 10% van de kinderen met coeliakie en groeiachterstand vertoont echter ook na die periode geen inhaalgroei ondanks goede compliantie. Verdere evaluatie is dan nodig; hierop wordt in het bestek van dit artikel niet verder ingegaan. Het glutenvrije dieet is vezelarmer dan normale voeding. Dit kan leiden tot obstipatie. Hiervoor kunnen extra glutenvrije vezels aan het zelfgebakken Figuur 4 Voor veel glutenbevattende non-food -producten bestaan glutenvrije alternatieven. brood worden toegevoegd, maar soms is behandeling met laxantia nodig. Het glutenvrije dieet heeft geen effect op het beloop of de prognose van geassocieerde ziekten als diabetes mellitus type 1, auto-immuunthyreoïditis en auto-immuunhepatitis. Er zijn wel wat aanwijzingen dat het glutenvrije dieet bij patiënten met diabetes en coeliakie tot minder hypoglykemieën leidt dan normale voeding. Anderzijds kan bij een glutenbelasting de auto-immuunziekte wel ernstig ontsporen. Het dieet heeft grote consequenties voor het dagelijks leven van de patiënt en zijn omgeving. Om het begrip te vergroten wordt aangeraden om bijvoorbeeld de schoolklas, vriendjes en vriendinnetjes, de sportclub en dergelijke en de overige familieleden op de hoogte te brengen van de noodzaak en praktische aspecten van het glutenvrije dieet. Op school kan dit bijvoorbeeld door het kind een spreekbeurt te laten houden. Kinderen en adolescenten kunnen het echter wel vervelend vinden om op te vallen en anders te zijn dan hun leeftijdgenoten. Het komt bijvoorbeeld wel eens voor dat kinderen vanwege de coeliakie niet worden uitgenodigd op verjaarspartijtjes. Dit kan, vooral in de puberteit, leiden tot verminderde compliantie met het dieet. Er is geen bewezen effectieve methode om hiermee om te gaan. Waarschijnlijk is het het beste om open, niet-veroordelende communicatie in stand te houden. Probeer erachter te komen of het louter experimenteerdrang is, of dat er ook acceptatieproblematiek speelt. In dat laatste geval kan psychologische ondersteuning zinvol zijn. Desalniettemin blijkt dat de algemene 162 nummer 3 september 2008 Praktische Pediatrie

6 kwaliteit van leven van kinderen en jongeren met coeliakie vergelijkbaar is met die van gezonde leeftijdgenoten, waarbij de dieetgerelateerde kwaliteit van leven wel iets is verminderd. De dieetcompliantie is in Nederland, zelfs bij adolescenten, over het algemeen goed. De behandelend arts moet zich realiseren dat bij kinderen die langdurig op dieet staan, de bij presentatie aanwezige klachten bij accidentele of intentionele gluteninname in veel mindere mate kunnen terugkomen of zelfs uitblijven. Dit betekent echter niet dat de coeliakie is genezen: vrijwel altijd is schade in de darm aantoonbaar. Medische follow-up en prognose Coeliakiepatiënten moeten hun hele leven onder medische controle blijven (tabel 2). In de cbo-richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis wordt geadviseerd het kind één week na de diagnostische endoscopie (voor verwijzing diëtist, voorlichting, aanbod familieonderzoek, lengte en gewicht, bloedbeeld en ijzerstatus), drie en zes maanden na endoscopie (compliantie, beantwoorden vragen, bepaling lengte en gewicht) en twaalf maanden na endoscopie (lengte, gewicht, bloedbeeld, ijzerstatus, antistoffen) te beoordelen. Vervolgens wordt het kind laagfrequent (eenmaal per maanden; lengte, gewicht, bloedbeeld, ijzerstatus, antistoffen) gecontroleerd. De controles worden ook gebruikt voor het beantwoorden van vragen, bijvoorbeeld over de sociale gevolgen en over recente ontwikkelingen. Op de leeftijd van jaar kan de patiënt worden overgedragen aan een maag-darm-leverarts of internist met voldoende kennis van coeliakie. Op volwassen leeftijd bestaat bij onvoldoende behandeling vooral een verhoogd risico van osteoporose en infertiliteit. Bij een klein percentage van de onbehandelde patiënten ontstaat non-hodgkinlymfoom van de dunne darm (enteropathy-associated T-cell lymphoma, eatl), oesofaguscarcinoom of dunnedarmcarcinoom. Een volwassen coeliakiepatiënt loopt een circa tweemaal hogere kans om te overlijden aan non-hodgkinlymfoom dan iemand zonder coeliakie. Bij eveneens een klein percentage van de onbehandelde patiënten ontstaat zogenaamde refractaire coeliakie, waarbij de vlokatrofie niet verdwijnt ondanks dieet. Dit kan een voorstadium zijn van eatl. Als de patiënt goed wordt behandeld, zeker wanneer dit vanaf de kinderleeftijd gebeurt, wordt de patiënt beschermd tegen de langetermijncomplicaties van coeliakie. Zowel refractaire coeliakie als T-cellymfoom is nog nooit bij kinderen met coeliakie beschreven. Ook bij volwassenen met goed behandelde coeliakie is de kwaliteit van leven gemiddeld vergelijkbaar met die van leeftijdgenoten. Nieuwe ontwikkelingen Het toegenomen inzicht in de pathofysiologie leidt tot meer mogelijkheden om de behandeling en het beloop van coeliakie te veranderen. Ondanks de goede behandelresultaten die nu worden bereikt, zouden coeliakiepatiënten toch liever een normaler dieet gebruiken of een medicijn in combinatie met normale voeding. Op dit moment wordt, onder andere in Wageningen, onderzoek gedaan naar minder toxische graansoorten die toch goede bakeigenschappen bezitten. Verder Nuttige websites website van het cbo, dat evidence-based richtlijnen ontwikkelt. De richtlijn over coeliakie is te downloaden via de volgende link: website van het Diëtisten Informatie Netwerk Coeliakie, met nuttige informatie voor diëtisten die betrokken zijn bij de begeleiding van coeliakiepatiënten. website van het voedingscentrum waar o.a. de lijst met glutenvrije merkartikelen te bestellen is. website van de patiëntenvereniging Nederlandse Coeliakie Vereniging. online databank van glutenvrije artikelen. website over Europees onderzoek naar preventie van coeliakie. zijn er momenteel verschillende enzympreparaten die, althans in vitro, gluten snel en volledig kunnen degraderen. De eerste in-vivo-onderzoeken zijn kort geleden van start gegaan. Het zal echter nog jaren duren voordat deze nieuwe graansoorten en medicamenten mogelijk hun intrede doen in de kindergeneeskunde. Tot slot wordt er onderzocht of de inductie van tolerantie voor gluten gebruikt kan worden als primaire preventie voor coeliakie. Momenteel loopt een grootschalig Europees onderzoeksproject waarin wordt onderzocht of coeliakie is te voorkómen door zuigelingen met verhoogd risico van coeliakie lage doses gluten te geven in de periode dat zij borstvoeding krijgen ( Referenties 2 Csizmadia CG, Mearin ML, Blomberg BM von, Brand R, Verloove-Vanhorick SP. An iceberg of childhood coeliac disease in the Netherlands. Lancet 1999;353: Schweizer JJ, Blomberg BM von, Bueno-de Mesquita HB, Mearin ML. Coeliac disease in The Netherlands. Scand J Gastroenterol 2004;39: Steens RF, Csizmadia CG, George EK, Ninaber MK, Hira Sing RA, Mearin ML. A national prospective study on childhood celiac disease in the Netherlands : an increasing recognition and a changing clinical picture. J Pediatr 2005;147: CBO. Richtlijn coeliakie en dermatitis herpetiformis. Haarlem: Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen, (downloaden via 8 Hopman EG, Cessie S le, Blomberg BM von, Mearin ML. Nutritional management of the gluten-free diet in young people with celiac disease in The Netherlands. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2006;43: Voor meer referenties verwijzen wij u naar Geen financiële banden. Praktische Pediatrie nummer 3 september

Richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis

Richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis Richtlijnen Richtlijn Coeliakie en dermatitis herpetiformis Wouter P. Nieuwenhuis, C.M. (Frank) Kneepkens, Roderick H.J. Houwen, Hans J.A. de Beer, Chris J. Mulder, M. Luisa Mearin Gerelateerd artikel:

Nadere informatie

9 Coeliakie. etiologie

9 Coeliakie. etiologie 9 Coeliakie Definitie en etiologie Incidentie Bij coeliakie bestaat er intolerantie voor gluten. Gluten ( lijm ) is de verzamelnaam voor de in alcohol oplosbare eiwitten van tarwe, rogge, haver en spelt

Nadere informatie

Coeliakie bij kinderen

Coeliakie bij kinderen Coeliakie bij kinderen Bij uw kind is coeliakie geconstateerd, of wordt er onderzoek gedaan naar coeliakie. Coeliakie (spreek uit seuliakie, met de klemtoon op de laatste lettergreep) is een levenslange

Nadere informatie

Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012. Peter J. Wahab MDL arts Rijnstate Ziekenhuis Arnhem

Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012. Peter J. Wahab MDL arts Rijnstate Ziekenhuis Arnhem Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012 Peter J. Wahab MDL arts Rijnstate Ziekenhuis Arnhem Coeliakie is een ziekte die voornamelijk bij kinderen voorkomt. Stellingen Coeliakie

Nadere informatie

Stellingen. Stellingen 2. Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012

Stellingen. Stellingen 2. Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012 Tropical Sprue Post HBO cursus Nederlandse Vereniging van Dietisten 1 oktober 2012 Peter J. Wahab MDL arts Rijnstate Ziekenhuis Arnhem Non tropical sprue Gee - Herter s disease Idiopathic Steatorrhea?

Nadere informatie

Coeliakie bij kinderen

Coeliakie bij kinderen Coeliakie bij kinderen Wat is Coeliakie? Coeliakie is een intolerantie, lees onverdraagzaamheid, voor gluten: de in alcohol oplosbare eiwitfractie van tarwe, haver, rogge, gerst, spelt en kamut. Bij mensen

Nadere informatie

Maag-, darm- en leverziekten

Maag-, darm- en leverziekten Afdeling: Onderwerp: Maag-, darm- en leverziekten 1 Van uw arts heeft u te horen gekregen dat u de aandoening coeliakie heeft. Om te begrijpen wat deze ziekte inhoudt, en wat voor invloed het kan hebben

Nadere informatie

Coeliakie. Maag-Darm-Levercentrum. Beter voor elkaar

Coeliakie. Maag-Darm-Levercentrum. Beter voor elkaar Coeliakie Maag-Darm-Levercentrum Beter voor elkaar 2 Inleiding Van uw arts heeft u te horen gekregen dat u de aandoening Coeliakie heeft. In deze folder leest u wat deze ziekte inhoudt. Vragen kunt u altijd

Nadere informatie

Coeliakie. Werkstuk van Loïs Starke Obs Baggelhuizen Februari 2014 Groep 8B

Coeliakie. Werkstuk van Loïs Starke Obs Baggelhuizen Februari 2014 Groep 8B Coeliakie Werkstuk van Loïs Starke Obs Baggelhuizen Februari 2014 Groep 8B Voorwoord: Ik doe mijn werkstuk over Coeliakie. Ik heb het onderwerp gekozen omdat,ik het zelf heb en het is best interessant

Nadere informatie

Weet wat je eet... JOUW HANDLEIDING VOOR GLUTENVRIJ ETEN

Weet wat je eet... JOUW HANDLEIDING VOOR GLUTENVRIJ ETEN Weet wat je eet... JOUW HANDLEIDING VOOR GLUTENVRIJ ETEN ...en geniet ervan! Glutenvrij eten is voor sommige mensen een vrijwillige keuze om verantwoorder te eten, terwijl het voor anderen een noodzaak

Nadere informatie

Er worden antistoffen gevormd, genaamd ttg (=tissue TransGlutaminase).

Er worden antistoffen gevormd, genaamd ttg (=tissue TransGlutaminase). Diabetes Mellitus (DM) en Coeliakie Samenvatting van de lezing door mw. J. Tjhie-Wensing, MDL-arts in Elkerliek ziekenhuis en mw. H. van Houdt, diëtist MSc, gehouden op dinsdag 5 februari 2013 voor Diabetesvereniging

Nadere informatie

Coeliakie is een aandoening van de dunne darm, diehet gevolg is van een intolerantie ( dit is onverdraagzaamheid) voor gluten.

Coeliakie is een aandoening van de dunne darm, diehet gevolg is van een intolerantie ( dit is onverdraagzaamheid) voor gluten. Waarom een spreekbeurt over coeliakie Ik houd mijn spreekbeurt over coeliakie, omdat mijn moeder coeliakie heeft en ik er dus veel mee te maken heb. Door de spreekbeurt kom ik er zelf nog iets meer over

Nadere informatie

Scriptie Biologie Coeliakie

Scriptie Biologie Coeliakie Scriptie Biologie Coeliakie Scriptie door een scholier 1663 woorden 26 november 2005 7,8 34 keer beoordeeld Vak Biologie Coeliakie Inleiding Ik heb dit onderwerp gekozen om dat ik zelf ook Coeliakie heb.

Nadere informatie

Voedselallergie en voedselintolerantie

Voedselallergie en voedselintolerantie DC 29 Voedselallergie en voedselintolerantie 1 Inleiding Bij voedselallergie of voedselintolerantie is er sprake van overgevoelige reacties op voedsel of bepaalde bestanddelen in voedsel. De informatie

Nadere informatie

Gluten & koemelk De link met gezondheidsklachten Een complete gids voor therapeut & patiënt

Gluten & koemelk De link met gezondheidsklachten Een complete gids voor therapeut & patiënt Gluten & koemelk De link met gezondheidsklachten Een complete gids voor therapeut & patiënt Hilde Maris 4 TherapieWijzer Een woordje uitleg... 9 1. De geschiedenis van granen... 13 1.1. Tarwe is genetisch

Nadere informatie

Werkstuk Biologie Couliakie

Werkstuk Biologie Couliakie Werkstuk Biologie Couliakie Werkstuk door een scholier 2084 woorden 4 april 2010 9 8 keer beoordeeld Vak Biologie Couliakie Het eerst waar ik aan dacht was Voor biologie moesten we een verslag maken over

Nadere informatie

Hoofdstuk 1 bevat een algemene inleiding over coeliakie en de behandeling en een beschrijving van het doel van dit proefschrift. Coeliakie komt tot ex

Hoofdstuk 1 bevat een algemene inleiding over coeliakie en de behandeling en een beschrijving van het doel van dit proefschrift. Coeliakie komt tot ex Samenvatting 121 Hoofdstuk 1 bevat een algemene inleiding over coeliakie en de behandeling en een beschrijving van het doel van dit proefschrift. Coeliakie komt tot expressie na gluteninname bij genetisch

Nadere informatie

Dermatitis herpetiformis

Dermatitis herpetiformis 88 08 Samenvatting Richtlijnen Dermatologie 2015 Dermatitis herpetiformis Dr. A.C. de Groot, dr. T.J. Stoof De richtlijn dateert uit 2008. De tekst van de samenvatting is niet gewijzigd. Inleiding De richtlijn

Nadere informatie

Alles onder controle? Dr. J.J. Uil, MDL-arts

Alles onder controle? Dr. J.J. Uil, MDL-arts Alles onder controle? Dr. J.J. Uil, MDL-arts Aanleiding: Risico op kanker bij coeliakie; Kwartaal blad NCV 2014: Artikel van Frederico Biagi Controle intervallen worden verruimd kan dat ongestraft? N.B.

Nadere informatie

Van Dicke tot DINC. De rol van de diëtist bij coeliakie en de invloed van een glutenvrij dieet op de kwaliteit van leven

Van Dicke tot DINC. De rol van de diëtist bij coeliakie en de invloed van een glutenvrij dieet op de kwaliteit van leven Van Dicke tot DINC De rol van de diëtist bij coeliakie en de invloed van een glutenvrij dieet op de kwaliteit van leven Loes Köhler-Brands, diëtist Dieetadvies Praktijk Velp en lid van DINC Van Dicke tot

Nadere informatie

Coeliakie. Alles wat je altijd al wilde vragen. Zitzaksessie, Amsterdam, 4 april Frank Kneepkens kinder-mdl VUmc

Coeliakie. Alles wat je altijd al wilde vragen. Zitzaksessie, Amsterdam, 4 april Frank Kneepkens kinder-mdl VUmc Coeliakie Alles wat je altijd al wilde vragen Zitzaksessie, Amsterdam, Frank Kneepkens kinder-mdl VUmc Een stukje geschiedenis Coeliakie Geschiedenis Tweede eeuw na Christus: Aretaeus van Cappadocia Kοιλιακος

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting 11 Nederlandse samenvatting Chapter 11 156 Nederlandse samenvatting Dit proefschrift richt zich op nieuwe strategieën voor het identificeren, diagnosticeren, vervolgen en de preventie van coeliakie. Hoofdstuk

Nadere informatie

Laatste onwikkelingen in de diagnose van coeliakie.. Blijft een dundarmbiopt noodzakelijk?

Laatste onwikkelingen in de diagnose van coeliakie.. Blijft een dundarmbiopt noodzakelijk? Laatste onwikkelingen in de diagnose van coeliakie.. Blijft een dundarmbiopt noodzakelijk? Dr E De Greef Kindergastroenterologie UZ Brussel www.pedigastro.com Vlaamse Coeliakie Vereniging Malle 2011 Overzicht

Nadere informatie

Ik doe mijn werkstuk over: Coeliakie. Hoofdstukken: 3) Hoe ontdek je coeliakie? bloedtesten dunnedarmbiopsie

Ik doe mijn werkstuk over: Coeliakie. Hoofdstukken: 3) Hoe ontdek je coeliakie? bloedtesten dunnedarmbiopsie Ik doe mijn werkstuk over: Coeliakie Hoofdstukken: 1) Inleiding 2) Wat is coeliakie en wat is gluten? 3) Hoe ontdek je coeliakie? bloedtesten dunnedarmbiopsie 4) Hoe leef/overleef je coeliakie? Het coeliakie

Nadere informatie

Richtlijn JGZ-richtlijn Voedselovergevoeligheid

Richtlijn JGZ-richtlijn Voedselovergevoeligheid Richtlijn JGZ-richtlijn Voedselovergevoeligheid Onderbouwing Uitgangsvraag Bij welke anamnestische (dieet)gegevens, symptomen en afwijkingen moet aan coeliakie worden gedacht? Klachten en symptomen Conclusie

Nadere informatie

Het glutenvrije dieet

Het glutenvrije dieet Het glutenvrije dieet Naam : Datum : Specialist : Diëtist : Telefoonnummer : o (0223) 69 69 16 o (0223) 69 69 27 o (0223) 69 62 81 o (0223) 69 63 29 1 Inhoud pag. Wat is coeliakie?... 3 Gevolgen van coeliakie...

Nadere informatie

Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis

Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Wieke Bastiani, diëtist Amphia Ziekenhuis, Breda lid van Diëtisten Info Netwerk Coeliakie (DINC) Inhoud CBO richtlijn Coeliakie en Dermatitis

Nadere informatie

GRATIS E-BOOK WORDT JE DOOR HET ETEN VAN GLUTEN ZIEK?

GRATIS E-BOOK WORDT JE DOOR HET ETEN VAN GLUTEN ZIEK? P R A K T I J K D E W A T E R L E L Y GRATIS E-BOOK WORDT JE DOOR HET ETEN VAN GLUTEN ZIEK? WWW.PRAKTIJKDEWATERLELY.NL WORDT JE DOOR HET ETEN VAN GLUTEN ZIEK? Auteur: Petra Vermeer Orthomoleculair- en

Nadere informatie

NCV Horecarichtlijn. Voor glutenvrije maaltijden

NCV Horecarichtlijn. Voor glutenvrije maaltijden NCV Horecarichtlijn Voor glutenvrije maaltijden In uw horecagelegenheid kunt u te maken krijgen met gasten met coeliakie oftewel glutenintolerantie. Dit vergt extra aandacht van u en uw werknemers. De

Nadere informatie

Colofon. www.stichtinggezondheid.nl. Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid

Colofon. www.stichtinggezondheid.nl. Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid. Teksten: Stichting Gezondheid Colofon Dit e-book is een uitgave van Stichting Gezondheid Teksten: Stichting Gezondheid Vormgeving: Michael Box (Internet Marketing Nederland) Correspondentie: Stichting Gezondheid (Stefan Rooyackers)

Nadere informatie

Voedingsadviezen bij coeliakie en dermatitis herpetiformis

Voedingsadviezen bij coeliakie en dermatitis herpetiformis Voedingsadviezen bij coeliakie en dermatitis herpetiformis Wieke Bastiani, diëtist Amphia Ziekenhuis, Breda lid van Diëtisten Info Netwerk Coeliakie (DINC) Inhoud Dermatitis Herpetiformis Dieetbehandelplan

Nadere informatie

SAMENVATTING Samenvatting Coeliakie is een genetische aandoening waarbij omgevingsfactoren en meerdere genen bijdragen aan de ontwikkeling van de ziekte. De belangrijkste omgevingsfactor welke een rol

Nadere informatie

CHAPTER 12. Nederlandse samenvatting (Dutch summary)

CHAPTER 12. Nederlandse samenvatting (Dutch summary) CHAPTER 12 Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Dutch summary (Nederlandse samenvatting) 195 Toewerken naar doeltreffender diagnose en behandeling van (refractaire) coeliakie In hoofdstuk 1 van dit

Nadere informatie

Een leerling met Coeliakie

Een leerling met Coeliakie Een leerling met Coeliakie Nederlandse Coeliakie Vereniging Voorjaar 2010 Onderwijsmap Landelijk Netwerk Ziek - zijn & onderwijs Coeliakie 1 Inhoudsopgave - Inleiding pag. 3 - Wat is coeliakie pag. 3 -

Nadere informatie

FAQ productinformatie en levensmiddelenwetgeving

FAQ productinformatie en levensmiddelenwetgeving Inleiding In deze factsheet van Zeelandia wordt achtergrondinformatie gegeven over een aantal veel gebruikte voedingsclaims, beweringen en levensmiddelenwetgeving gerelateerde onderwerpen. Inhoud: 1. Vezels

Nadere informatie

U heeft een leerling met coeliakie in de klas. Deze lesbrief is bedoeld om zijn/haar klasgenoten te leren wat coeliakie is en hoe je ermee omgaat.

U heeft een leerling met coeliakie in de klas. Deze lesbrief is bedoeld om zijn/haar klasgenoten te leren wat coeliakie is en hoe je ermee omgaat. LESBRIEF Wij zijn GLUTENVRIJ, en jij? VOOR DE DOCENT U heeft een leerling met coeliakie in de klas. Deze lesbrief is bedoeld om zijn/haar klasgenoten te leren wat coeliakie is en hoe je ermee omgaat. Wij

Nadere informatie

Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten.

Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten. Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten. Deze checklist is opgesteld door DINC en heeft als doel een secure navraag te doen naar mogelijke dieetfouten

Nadere informatie

25-9-2012. Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis. Inhoud. CBO richtlijn Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis

25-9-2012. Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis. Inhoud. CBO richtlijn Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Wieke Bastiani, diëtist Amphia Ziekenhuis, Breda lid van Diëtisten Info Netwerk Coeliakie (DINC) Inhoud CBO richtlijn Coeliakie en Dermatitis

Nadere informatie

Etiketten lezen voor beginners & nieuwe allergenenwetgeving. Nederlandse Coeliakie Dag 2015 Esther Melenberg, dietiste NCV

Etiketten lezen voor beginners & nieuwe allergenenwetgeving. Nederlandse Coeliakie Dag 2015 Esther Melenberg, dietiste NCV Etiketten lezen voor beginners & nieuwe allergenenwetgeving Nederlandse Coeliakie Dag 2015 Esther Melenberg, dietiste NCV Agenda 1. Etiketten lezen: de basis 2. Glutenvrij en etiketten 3. Wat is er veranderd

Nadere informatie

Dermatitis herpetiformis (CBO) Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis. Inhoud. Dermatitis herpetiformis (CBO)

Dermatitis herpetiformis (CBO) Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis. Inhoud. Dermatitis herpetiformis (CBO) Dermatitis herpetiformis (CBO) Voedingsadviezen bij Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Wieke Bastiani, diëtist Amphia Ziekenhuis, Breda lid van Diëtisten Info Netwerk Coeliakie (DINC) Medicatie (Dapson)

Nadere informatie

Tarwe intolerantie vs. glutenintolerantie & glutensensitiviteit

Tarwe intolerantie vs. glutenintolerantie & glutensensitiviteit Tarwe intolerantie vs. glutenintolerantie & glutensensitiviteit Prima vertering graanproducten Vezelrijk, bevordert de stoelgang Vermindert opgeblazen gevoel na de maaltijd Iemand met coeliakie kan absoluut

Nadere informatie

COELIAKIE Coeliakie bij kinderen

COELIAKIE Coeliakie bij kinderen COELIAKIE Coeliakie bij kinderen Bij uw kind is de diagnose coeliakie gesteld en misschien al een tijd geleden. Coeliakie bij kinderen wordt vaak rond het 2e levensjaar gediagnosticeerd. Wanneer er via

Nadere informatie

Dermatitis herpetiformis

Dermatitis herpetiformis Dermatitis herpetiformis 06 65 Dermatitis herpetiformis Dr. A.C. de Groot, dr. T.J. Stoof De richtlijn dateert uit 2008. Inleiding De richtlijn Dermatitis herpetiformis maakt deel uit van de multidisciplinaire

Nadere informatie

Coeliakie diagnostiek

Coeliakie diagnostiek Coeliakie diagnostiek Nuttige en noodzakelijke diagnostiek Ruben Smeets Medisch Immunoloog/Klinisch Chemicus Afdeling Laboratoriumgeneeskunde Laboratorium Medische Immunologie Radboudumc Laboratorium voor

Nadere informatie

Praktische opdracht ANW Coeliaki

Praktische opdracht ANW Coeliaki Praktische opdracht ANW Coeliaki Praktische-opdracht door een scholier 2225 woorden 2 november 2002 7,3 26 keer beoordeeld Vak ANW Motivatie voor keuze Ik heb voor de ziekte Coeliakie gekozen omdat deze

Nadere informatie

Laboratoria Nieuwsbrief December 2011 Klinisch Chemisch en Hematologisch Laboratorium Medisch Microbiologisch Laboratorium

Laboratoria Nieuwsbrief December 2011 Klinisch Chemisch en Hematologisch Laboratorium Medisch Microbiologisch Laboratorium Laboratoria Nieuwsbrief December 2011 Klinisch Chemisch en Hematologisch Laboratorium Medisch Microbiologisch Laboratorium In dit nummer: - Vitamine D - Coeliakie diagnostiek Inleiding Voor u ligt de nieuwe

Nadere informatie

Toenemende aandacht voor gevoeligheid voor gluten

Toenemende aandacht voor gevoeligheid voor gluten Voeding en ziekte Toenemende aandacht voor gevoeligheid voor gluten In het kielzog van Lady Gaga, Oprah Winfrey en cardioloog William Davis schrappen steeds meer mensen producten als tarwebrood en pasta

Nadere informatie

Voedingsadvies bij Diabetes Mellitus. Bij gebruik van GLP-1-analoog

Voedingsadvies bij Diabetes Mellitus. Bij gebruik van GLP-1-analoog Voedingsadvies bij Diabetes Mellitus Bij gebruik van GLP-1-analoog Aangezien u lijdt aan Diabetes mellitus, type 2 (oftewel ouderdomsdiabetes) én overgewicht hebt, heeft de arts u een behandeling met zogenaamd

Nadere informatie

Haver en gezondheid. Luud Gilissen. Wageningen UR Plant Science Group - Bioscience. Gelderse Vallei 27-10-2014

Haver en gezondheid. Luud Gilissen. Wageningen UR Plant Science Group - Bioscience. Gelderse Vallei 27-10-2014 Haver en gezondheid Luud Gilissen Wageningen UR Plant Science Group - Bioscience Gelderse Vallei 27-10-2014 Aanleiding: Dutch Celiac Disease Consortium Veilige voeding, verbeterde preventie, goede diagnostiek,

Nadere informatie

Coeliakie. Kirsten ten Have. Groep 7. Harm Smeengeschool

Coeliakie. Kirsten ten Have. Groep 7. Harm Smeengeschool Coeliakie Kirsten ten Have Groep 7 Harm Smeengeschool 19 februari 2016 Inhoudsopgave: Voorwoord blz. 2 Hoofdstuk 1 Wat is coeliakie? blz. 3 Hoofdstuk 2 De klachten van coeliakie blz. 5 Hoofdstuk 3 Hoe

Nadere informatie

Indicatorenset Coeliakie

Indicatorenset Coeliakie Indicatorenset Coeliakie Uitvraag ziekenhuizen/zbc s over verslagjaar 2018 Versie, oktober 2017 Colofon Internet: OmniQ (portaal van DHD) voor aanlevering kwaliteitsgegevens verslagjaar 2018 (beschikbaar

Nadere informatie

PATIËNTEN INFORMATIE. Ondervoeding. in het ziekenhuis Afdeling Diëtetiek

PATIËNTEN INFORMATIE. Ondervoeding. in het ziekenhuis Afdeling Diëtetiek PATIËNTEN INFORMATIE Ondervoeding in het ziekenhuis Afdeling Diëtetiek Ondervoeding bij ziekte Ondervoeding door ziekte is in ziekenhuizen een veel voorkomend probleem. Ongeveer 1 op de 4 patiënten is

Nadere informatie

Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten.

Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten. Checklist voor navragen dieettrouw bij blijvend verhoogde antistoffen en/of aanhoudende klachten. Deze checklist is opgesteld door DINC en heeft als doel een secure navraag te doen naar mogelijke dieetfouten

Nadere informatie

Wij hebben in de les de ziekte coeliakie toebedeeld gekregen. Aanvankelijk wisten wij natuurlijk niet wat

Wij hebben in de les de ziekte coeliakie toebedeeld gekregen. Aanvankelijk wisten wij natuurlijk niet wat Werkstuk door een scholier 3081 woorden 6 juni 2005 7.8 37 keer beoordeeld Vak ANW Inhoud -1- Inhoud -2- Inleiding -3- De oorzaak van coeliakie -4- Wat is coeliakie? -5- Hoe wordt de diagnose gesteld?

Nadere informatie

Samenvatting Biologie H7 Biologie Eten

Samenvatting Biologie H7 Biologie Eten Samenvatting Biologie H7 Biologie Eten Samenvatting door J. 1049 woorden 5 januari 2017 5,1 13 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Nectar 7.1 Eten Eet iedereen hetzelfde? Eetgewoontes hangen van verschillende

Nadere informatie

Diëtetiek. Voedingsadvies bij koemelkallergie. Afdeling: Onderwerp:

Diëtetiek. Voedingsadvies bij koemelkallergie. Afdeling: Onderwerp: Afdeling: Onderwerp: Diëtetiek Wat is een koemelkallergie? Een koemelkallergie is een ongewenste reactie op het eiwit in de koemelk. De oorzaak hiervan is een abnormale reactie van het natuurlijke afweermechanisme

Nadere informatie

De ziekte van Graves

De ziekte van Graves De ziekte van Graves ZIEKTE VAN GRAVES Wat is de ziekte van Graves? De ziekte van Graves is een ziekte aan de schildklier, waarbij ons eigen afweersysteem antilichamen maakt, waardoor een te snel werkende

Nadere informatie

VOEDING BIJ CHRONISCHE DARMONTSTEKINGEN FRANCISCUS GASTHUIS

VOEDING BIJ CHRONISCHE DARMONTSTEKINGEN FRANCISCUS GASTHUIS VOEDING BIJ CHRONISCHE DARMONTSTEKINGEN FRANCISCUS GASTHUIS Inleiding Deze informatie is bestemd voor patiënten die bekend zijn met chronische darmontstekingen. De meest bekende zijn: de ziekte van Crohn

Nadere informatie

Dutch Summary. Samenvatting

Dutch Summary. Samenvatting Dutch Summary Samenvatting 168 Samenvatting Ongeveer 1 op de 100 mensen kan geen pasta, brood of koekjes eten, omdat ze lijden aan de ziekte coeliakie. Coeliakie wordt veroorzaakt door een van de meest

Nadere informatie

Coeliakie. Door Laurie Mentink

Coeliakie. Door Laurie Mentink Coeliakie Door Laurie Mentink Ik heb coeliakie.??? Wie van jullie weet wat dat is? 1 op de 200 mensen heeft coeliakie, (ook wel gluten allergie genoemd) Maar lang niet iedereen weet het. Ik wil jullie

Nadere informatie

Richtlijn Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis

Richtlijn Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Richtlijn Coeliakie en Dermatitis Herpetiformis Initiatief Nederlandse Vereniging van Maag-Darm-Leverartsen In samenwerking met Nederlands Huisartsen Genootschap Nederlandsche Internisten Vereeniging Nederlandse

Nadere informatie

Diabetes mellitus. Victoza en voeding

Diabetes mellitus. Victoza en voeding Diabetes mellitus Victoza en voeding In het kort Wat is diabetes? Diabetes mellitus wordt in de volksmond ook wel suikerziekte genoemd. Bij Diabetes mellitus is er geen of onvoldoende insuline beschikbaar

Nadere informatie

Implementatie van immunologie en genetica in de diagnostiek van coeliakie

Implementatie van immunologie en genetica in de diagnostiek van coeliakie Implementatie van wetenschap 43 Drs. S.L. (Sabine) Vriezinga, arts-onderzoeker, Leids Universitair Medisch Centrum, afdeling Kindergeneeskunde E-mail: s.l.vriezinga@lumc.nl Dr. M.L. (Luisa) Mearin, kinderarts-mdl,

Nadere informatie

SPORTEN MET COELIAKIE

SPORTEN MET COELIAKIE SPORTEN MET COELIAKIE Robin Schuermans Student Voedings en Dieetkunde Hogeschool Vives Brugge Coeliakie, gedaan met sporten? Nieuwe patiënten komen terecht in een nieuwe leefomgeving. Een glutenvrije leefomgeving

Nadere informatie

Willemijn de Kort Werkstuk groep 8 Wilgenhof

Willemijn de Kort Werkstuk groep 8 Wilgenhof Willemijn de Kort Werkstuk groep 8 Wilgenhof 1 Inhoudsopgave Blz.3 Inleiding Blz.4 Hoofdstuk 1: Wat is coeliakie? Blz.7 Hoofdstuk 2: Hoe kom je er achter? Blz.8 Hoofdstuk 3: Waar zitten gluten in? Blz.10

Nadere informatie

Best in Gluten Free. Vanaf nu glutenvrij

Best in Gluten Free. Vanaf nu glutenvrij Best in Gluten Free Vanaf nu glutenvrij 1 Inhoud Inleiding...3 Wat is coeliakie?...5 Symptomen...7 Diagnose...8 Andere glutengerelateerde ziektes...10 Hoe wordt coeliakie behandeld?...11 Glutenvrije voeding...12

Nadere informatie

Coeliakie diagnostiek

Coeliakie diagnostiek Coeliakie diagnostiek HC 1:200 CD 1. Pathogenese 2. Antistoffen in diagnostiek en screening 3. Richtlijnen diagnostiek 4. DGPA GVD 5 april 2011 Pathogenese Immunogenic gluten peptides toxic Lumen epithelium

Nadere informatie

Het ketogeen dieet Informatie over toepassing van het ketogeen dieet als behandelmethode voor epilepsie

Het ketogeen dieet Informatie over toepassing van het ketogeen dieet als behandelmethode voor epilepsie epilepsie Het ketogeen dieet Informatie over toepassing van het ketogeen dieet als behandelmethode voor epilepsie Het ketogeen dieet is een behandelmethode voor kinderen en volwassenen met moeilijk behandelbare

Nadere informatie

Beknopte informatie voor de kantine. Mijn kind mag geen gluten...

Beknopte informatie voor de kantine. Mijn kind mag geen gluten... Beknopte informatie voor de kantine Mijn kind mag geen gluten... Geacht keukenteam! Mijn kind mag geen gluten eten! Weet u wat glutenintolerantie is? Hierdoor getroffen (coeliakie/glutengevoelige) kinderen

Nadere informatie

Diëtetiek. Glutenvrij dieet. Afdeling: Onderwerp:

Diëtetiek. Glutenvrij dieet. Afdeling: Onderwerp: Afdeling: Onderwerp: Diëtetiek Het glutenvrij dieet Wat is coeliakie? Coeliakie (spreek uit seuliakie) is een aandoening van de dunne darm die het gevolg is van een overgevoeligheid voor gluten. De dunne

Nadere informatie

Voeding bij mitochondriële ziekten

Voeding bij mitochondriële ziekten Voeding bij mitochondriële ziekten Inleiding Mitochondriën zijn de energiecentrales van ons lichaam. Mitochondriën zitten in alle lichaamscellen en zorgen voor de aanmaak van energie door de verbranding

Nadere informatie

Profielwerkstuk. Coeliakie

Profielwerkstuk. Coeliakie Profielwerkstuk Coeliakie Maarten Winters Utrechts Stedelijk Gymnasium 6F Januari 2014 Inhoudsopgave Pagina Voorwoord 3 Inleiding Aanleiding van onderzoek 4 Wat is coeliakie? 4 Symptomen 6 Diagnostiek

Nadere informatie

AARDAPPELS. voedzaam & veelzijdig

AARDAPPELS. voedzaam & veelzijdig KENNIS PLATFORM AARDAPPELS AARDAPPELS voedzaam & veelzijdig Deze brochure is voor diëtisten en andere gezondheidsprofessionals en bevat praktische informatie over de voedingswaarde van aardappels en de

Nadere informatie

Naam : Datum : Specialist : Diëtist : Telefoonnummer : o (0223) 69 69 16 o (0223) 69 69 27 o (0223) 69 62 81 o (0223) 69 63 29

Naam : Datum : Specialist : Diëtist : Telefoonnummer : o (0223) 69 69 16 o (0223) 69 69 27 o (0223) 69 62 81 o (0223) 69 63 29 Diverticulitis Naam : Datum : Specialist : Diëtist : Telefoonnummer : o (0223) 69 69 16 o (0223) 69 69 27 o (0223) 69 62 81 o (0223) 69 63 29 1 Inhoud pag. Inhoud...2 Wat is diverticulitis?...3 Oorzaken

Nadere informatie

Voedingsadvies bij verhoogde bloedsuikers tijdens de zwangerschap

Voedingsadvies bij verhoogde bloedsuikers tijdens de zwangerschap Voedingsadvies bij verhoogde bloedsuikers tijdens de zwangerschap 2 Bij de Glucose Tolerantie Test was uw bloedsuiker (ook wel bloedglucose genoemd) te hoog. Daarom ontvangt u deze informatie. Wat is glucose?

Nadere informatie

Gluten en overgevoeligheid: wat is er nieuw? Overzicht

Gluten en overgevoeligheid: wat is er nieuw? Overzicht Gluten en overgevoeligheid: wat is er nieuw? Overzicht Frequentie van coeliakie Ontstaansmechanisme Gevolgen en verwikkelingen Nieuwigheden in diagnostiek? Nieuwe behandelingen? Screening? non-celiac gluten

Nadere informatie

Beknopte informatie voor de basisschool. Mijn kind leeft glutenvrij...

Beknopte informatie voor de basisschool. Mijn kind leeft glutenvrij... Beknopte informatie voor de basisschool Mijn kind leeft glutenvrij... Beste pedagoog! Weet u wat glutenintolerantie is? Hierdoor getroffen kinderen en volwassenen (coeliakie/glutengevoeligheid) mogen geen

Nadere informatie

Hemochromatose (ijzerstapeling) in de familie

Hemochromatose (ijzerstapeling) in de familie Hemochromatose (ijzerstapeling) in de familie Deze brochure is bedoeld als aanvulling op de gesprekken op bij de genetisch consulent en kan hier dus niet voor in de plaats komen. Algemene informatie wordt

Nadere informatie

Onderzoek naar koemelkallergie

Onderzoek naar koemelkallergie Onderzoek naar koemelkallergie Uw kind heeft verschijnselen die wijzen op een allergie voor koemelk. In deze folder leest u wat een allergie voor koemelk bij jonge kinderen inhoudt. Ook leggen we in deze

Nadere informatie

Koolhydraten en de preventie van welvaartsziekten

Koolhydraten en de preventie van welvaartsziekten Koolhydraten en de preventie van welvaartsziekten Evidence-based richtlijn van de German Nutrition Society Van vezels tot suikers: koolhydraten omvatten een brede range van voedingsstoffen. Wat is er precies

Nadere informatie

Voeding en spijsvertering

Voeding en spijsvertering Symposium: Het verhaal van bijzondere granen Voeding en spijsvertering Wageningen, 12 Mei 2015 Zsuzsan Proos Kennisspecialist voeding en gezondheid Inhoud Wat wordt beweerd over brood en gezondheid? Wat

Nadere informatie

Kennislacunes NHG-Standaard Buikpijn bij kinderen

Kennislacunes NHG-Standaard Buikpijn bij kinderen Kennislacunes Buikpijn bij kinderen Kennislacunes 1. Prevalentie prikkelbare darm syndroom bij kinderen met chronische buikpijn (noot 5, 15). 2. Verschil in prognose van kinderen met prikkelbare darm syndroom

Nadere informatie

Mini-symposium. Diëtisten

Mini-symposium. Diëtisten Mini-symposium Diëtisten Inhoud Voedingsstoffen Koolhydraten Vetten Eiwitten Hoe gezond eten? Fabels en feiten 2 Voedingsstoffen Koolhydraten Vetten Eiwitten Water Vitaminen en mineralen Voedingsvezels

Nadere informatie

Voeding bij pancreatitis

Voeding bij pancreatitis UMC St Radboud Voeding bij pancreatitis (alvleesklierontsteking) Patiënteninformatie Deze brochure geeft u algemene informatie over de voeding bij pancreatitis. Heeft u na het lezen van deze brochure nog

Nadere informatie

Voedingsadvies bij koemelkallergie. Diëtetiek

Voedingsadvies bij koemelkallergie. Diëtetiek Voedingsadvies bij koemelkallergie Diëtetiek Beter voor elkaar Voedingsadvies bij koemelkallergie Wat is een koemelkallergie? Een koemelkallergie is een ongewenste reactie op het eiwit in de koemelk. De

Nadere informatie

Inflammatoire darmontsteking (IBD), maagdarmontsteking bij honden en katten

Inflammatoire darmontsteking (IBD), maagdarmontsteking bij honden en katten Omschrijving Oorzaken Verschijnselen Diagnose Therapie Prognose Omschrijving Inflammatoire (ontsteking) van darmziekten (IBD) is een groep van gastro-intestinale (maagdarm) ziekten waarbij ontstekingen

Nadere informatie

Familiaire Mediterrane Koorts

Familiaire Mediterrane Koorts https://www.printo.it/pediatric-rheumatology/be_fm/intro Familiaire Mediterrane Koorts Versie 2016 2. DIAGNOSE EN BEHANDELING 2.1 Hoe wordt het gediagnosticeerd? Over het algemeen wordt de volgende aanpak

Nadere informatie

Pre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over.

Pre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over. Pre-diabetes Pre-diabetes, wat is het en wat kan ik er zelf aan doen? In deze folder krijgt u hier meer informatie over. Wat is pre-diabetes Pre-diabetes is het stadium vóór diabetes (suikerziekte). Het

Nadere informatie

www.printo.it/pediatric-rheumatology/nl/intro Het PAPA Syndroom Versie 2016 1. WAT IS PAPA 1.1 Wat is het? Het acroniem PAPA staat voor Purulente Artritis, Pyoderma gangrenosum en Acne. Het is een erfelijk

Nadere informatie

Richtlijn Diagnostiek van Koemelkallergie bij Kinderen in Nederland

Richtlijn Diagnostiek van Koemelkallergie bij Kinderen in Nederland Richtlijn Diagnostiek van Koemelkallergie bij Kinderen in Nederland OVERZICHT VAN DE DOOR DE NVK GEAUTORISEERDE AANBEVELINGEN Uitgangsvraag 1 Bij welke symptomen, aanwijzingen uit de (voedings)anamnese

Nadere informatie

LEREN OMGAAN MET COELIAKIE

LEREN OMGAAN MET COELIAKIE LEREN OMGAAN MET COELIAKIE 2!Op de laatste pagina's van deze brochure vindt u een toelichting (woordenlijst) van de gebruikte medische termen. INHOUD 1 Coeliakie en wat nu? 2 Wat is coeliakie? 3 Hoe ontstaat

Nadere informatie

Gezondheid & Voeding

Gezondheid & Voeding Minder vaak ziek en gezonder door volkoren producten Een groep vooraanstaande voedingswetenschappers, het International Carbohydrate Quality Consortium (ICQC), meldt dat vaker volkoren eten direct samenhangt

Nadere informatie

Koemelkallergie. Is je baby allergisch voor koemelk?

Koemelkallergie. Is je baby allergisch voor koemelk? Koemelkallergie Is je baby allergisch voor koemelk? Koemelkallergie = voedselallergie Koemelkallergie is een vorm van voedselallergie. Bij een voedselallergie maakt het lichaam afweerstoffen aan tegen

Nadere informatie

BÖCKER glutenvrije broodproducten

BÖCKER glutenvrije broodproducten BÖCKER glutenvrije broodproducten GLUTENVRIJ ZUURDESEMBROOD Glutenvrij: trend of noodzaak? - Coeliakie: 0,5 1,5% van de bevolking => glutenintolerantie = ontsteking dunne darm - Trend: glutenvrij wordt

Nadere informatie

Familiaire Mediterrane Koorts

Familiaire Mediterrane Koorts www.printo.it/pediatric-rheumatology/nl/intro Familiaire Mediterrane Koorts Versie 2016 2. DIAGNOSE EN BEHANDELING 2.1 Hoe wordt het gediagnosticeerd? Over het algemeen wordt de volgende aanpak gehanteerd:

Nadere informatie

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm

Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm Inleiding Zwanger worden als je een chronische ontstekingsziekte van de darm (IBD = inflammatory Bowel disease) hebt zoals de ziekte van Crohn

Nadere informatie

Richtlijn voeding bij de ziekte van Parkinson

Richtlijn voeding bij de ziekte van Parkinson Richtlijn voeding bij de ziekte van Parkinson Versie voor mensen met parkinson M.J.M.D van Asseldonk H.C. Dicke J.I. Hoff B. van Harten B.R. Bloem S.H.J. Keus M. Munneke Inhoud Algemene informatie... 3

Nadere informatie

Ondervoeding door ziekte bij kinderen

Ondervoeding door ziekte bij kinderen Kindergeneeskunde i Ondervoeding door ziekte bij kinderen Patiënteninformatie Slingeland Ziekenhuis Algemeen Door ziekte eet uw kind (tijdelijk) minder of niet. Hierdoor krijgt uw kind mogelijk te weinig

Nadere informatie

Het bi-allelisch Lynch syndroom

Het bi-allelisch Lynch syndroom Het bi-allelisch Lynch syndroom Wat is het bi-allelisch Lynch syndroom? Het biallelisch Lynch syndroom is een erfelijke ziekte veroorzaakt door twee foutjes in het erfelijk materiaal waardoor kinderen

Nadere informatie

DE 3 GEZONDE VOEDINGSMIDDELEN DIE DARMKLACHTEN VEROORZAKEN

DE 3 GEZONDE VOEDINGSMIDDELEN DIE DARMKLACHTEN VEROORZAKEN GRATIS CHEAT SHEET DE 3 GEZONDE VOEDINGSMIDDELEN DIE DARMKLACHTEN VEROORZAKEN Welkom! Wouter hier... ik ga jouw grootste zorg uitklaren indien je hier nieuw bent... WIE BEN IK EN WAAROM ZOU JE NAAR MIJ

Nadere informatie