Voorwoord. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Voorwoord. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December 2009 1"

Transcriptie

1 Voorwoord Na de cursus Spreken bij uitvaarten vanuit het humanistisch verbond en naast mijn werk in een hospice had ik wel even genoeg van de dood, zo dacht ik. De dood blijft mij echter intrigeren en achtervolgen. Hierbij herken ik me in de woorden van Fons Elders (1999, p.26): Als ik probeer de absolute tijdelijkheid van mijn bestaan tot mij te laten doordringen, is het effect soms beangstigend, soms bevrijdend, maar altijd intrigerend. Nadenken over mijn eigen sterfelijkheid en die van anderen brengt me aan het wankelen. De vraag Wie of wat vangt mij op als ik val? uit het proefschrift Denken over de dood van Christa Anbeek (1994) raakte mij dan ook zeer. Ik herken het gevoel te gaan vallen, en het verlangen naar houvast. In het volgende citaat van Patricia de Martelaere vind ik iets van deze houvast: De boodschap is: meegaan met de stroom, of het nu de stroom van het leven is of die van de dood, want: enkel wie ophoudt spartelend naar houvast te zoeken leert de dragende kracht van het water kennen (2001, achterflap). Houvast door los te laten. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

2 Graag zou ik een aantal mensen willen bedanken. Allereerst mijn ouders, die ervoor gekozen hebben om een leven op de aarde te zetten, wat mijn leven is geworden. Zij hebben mij een fijne en liefdevolle jeugd gegeven en daardoor ook de mogelijkheid om me te ontwikkelen en deze studie af te ronden. Ook wil ik mijn vriend bedanken voor zijn steun en voor alle ontspannende momenten. Mijn konijnen, en mijn nichtje Fiep bedank ik voor de vreugde die zij mij geven. Tenslotte: mijn zus, vriendinnen, zwagers, schoonzus en schoonouders voor het meeleven tijdens mijn studieperiode. Ook wil ik mijn respondenten bedanken voor hun prachtige verhalen. En tenslotte bedank ik mijn begeleidster, Christa Anbeek en mijn meelezer Ton Jorna voor hun kritische opmerkingen, tips en bemoedigingen. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

3 Inleiding Wie vangt mij op als ik val? Gedachten over je eigen sterfelijkheid kunnen je aan het wankelen brengen, je kunt het gevoel hebben dat je valt. In haar proefschrift Denken over de dood schrijft Christa Anbeek dat vooral confrontaties met de dood druk kunnen uitoefenen op de betekenis van het leven. Ervaringen rondom de dood kunnen, (...), nogal wat vragen oproepen die de betekenis van het leven onduidelijk maken. (Anbeek, 1994, p.2). C. van Maele heeft het in dit geval over grenservaringen of breukervaringen. Het zijn de momenten waarop de vanzelfsprekendheden wegvallen, vaste patronen worden doorbroken. Het zijn momenten waarop zinvragen aan de orde zijn. (Maele, 2000, p.134). Het geconfronteerd worden met je eigen sterfelijkheid ziet Maele als een ultieme grenservaring. De zinvragen die dan naar boven komen, kunnen mensen in een soort existentiële aardbeving doen terecht komen. (Maele, 2000, p.134). Anbeek vraagt zich in het voorwoord van haar proefschrift (Anbeek, 1994) af wie of wat haar in het geval van zo n existentiële aardbeving zou kunnen opvangen. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

4 Naast dat ook ik mijzelf afvraag wat mij bij het nadenken over mijn eigen sterfelijkheid houvast zou kunnen bieden, vraag ik mij tevens af op welke manier ik anderen tot steun zou kunnen zijn bij deze ultieme grenservaring. In mijn werk in het hospice en als humanistisch geestelijk verzorgster heb ik, wanneer het gaat over de sterfelijkheid van de ander, vaak het gevoel met lege handen te staan. Tijdens de raadsliedenconferentie van 3 oktober 2008 welke als titel De kunst van het afscheid nemen droeg, benoemde Wilma Reinders dit ook: Vaak blijven we met lege handen achter als we afscheid moeten nemen. En net als ik vraagt ook zij zich af wat je als humanistisch geestelijk verzorger te bieden hebt: Geldt dit ook voor humanistische raadslieden? Er is immers geen troostrijke religie voor humanisten om aan te bieden aan mensen. Of kunnen humanistisch geestelijk verzorgers op andere manieren steunen bij verliesverwerking en afscheid nemen? En hoe dan? ( Literatuur Tijdens mijn zoektocht naar de vraag hoe je als humanistisch geestelijk verzorger iemand die geconfronteerd wordt met zijn eigen sterfelijkheid tot steun kunt zijn, kwam ik maar weinig Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

5 relevante literatuur tegen. Er is de laatste jaren veel geschreven over wat je mensen kunt bieden die geconfronteerd worden met hun eindigheid. De meeste van de hedendaagse literatuur rondom sterven en dood is echter niet specifiek op geestelijke begeleiding, maar op hulpverlening in het algemeen gericht. Ook is deze literatuur vaak niet specifiek vanuit een humanistisch levensbeschouwelijk kader geschreven. Literatuur die wel geheel aansluit bij mijn vraag bestaat allereerst uit twee onderzoeksverslagen. Het eerste onderzoek Levend naar het einde. Kwalitatief onderzoek naar Palliatieve zorg binnen de praktijk van het Humanistisch geestelijk werk (De Kruyf, 1999) behandelt de vraag hoe er omgegaan wordt met-, hoe er gesproken en gedacht wordt over- en hoe er gehandeld wordt ten aanzien van- sterfelijkheid. Dit onderzoek richt zich op humanistisch geestelijk verzorgers die werkzaam zijn binnen de palliatieve zorg. Het tweede onderzoeksverslag Op weg naar een zelfgekozen levenseinde (Van den Bogaard, 2008) behandelt een onderzoek naar ervaringen, denkbeelden en overwegingen van humanistisch geestelijk verzorgers rond het begeleiden van mensen met een doodswens. Daarnaast vond ik ook in het artikel Aandacht voor levensvisie in een palliatieve context: humanistisch-vrijzinnige kijk op sterven en dood van Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

6 de psycholoog C. Maele (1997), in het boek Over leven en dood (Elders, 1997) en bij Jaap van Praag (Grondslagen van humanisme, 1989) enkele interessante informatie over humanistisch geestelijke begeleiding rondom sterven en dood. Vraagstelling De bovenstaande literatuur was echter niet toereikend en inspirerend genoeg om mijn vraag, wat je iemand kunt bieden die geconfronteerd word met zijn sterfelijkheid te beantwoorden. Daarom ben ik verder gaan zoeken. Uiteindelijk ben ik uitgekomen bij drie hedendaagse auteurs, die schrijven over stervensbegeleiding in het algemeen en waarvan er twee een katholieke achtergrond en één een boeddhistisch achtergrond hebben. De auteurs zijn: Carlo Leget, Marinus van den Berg en Christine Longaker. In veel van wat zij schrijven vind ik antwoorden op de vraag wat ik iemand zou kunnen bieden en herken ik ook het humanistisch geestelijk werk. Er zijn echter ook verschillen. In dit onderzoek zal ik dat wat deze drie auteurs schrijven over wat je iemand kunt bieden in een begeleidingscontact rondom sterven en dood vergelijken met dat wat humanistisch geestelijke verzorgers bieden. Op deze manier hoop ik een beeld te krijgen op welke manier je, als Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

7 humanistisch geestelijk verzorger, iemand, die nadenkt over zijn eigen dood, tot steun kunt zijn. De vraagstelling die ik in dit onderzoek zal proberen te beantwoorden luidt: Hoe verhoudt dat wat Christine Longakker, Carlo Leget en Marinus van den Berg schrijven over het begeleiden rondom sterven en dood zich tot dat wat humanistische geestelijk verzorgers, werkzaam in de zorg, bieden in een individueel begeleidingscontact waarin het sterven en de dood van de ander centraal staat. Drie auteurs De eerste auteur die ik heb gekozen is Carlo Leget, de auteur van Ruimte om te sterven (Leget, 2003) en Van levenskunst tot stervenskunst (Leget, 2008). In zijn laatste boek schrijft hij dat hij niet geprobeerd heeft om een nieuwe theorie voor geestelijke verzorgers te ontwerpen (Leget, 2008, p.12). Toch inspireert hij met zijn hernieuwde uitwerking van het, van oorsprong christelijke, ars-moriendimodel ook humanistisch geestelijk verzorgers. Ook Marinus van den Berg staat bekend om zijn inspirerende boeken over omgaan met sterven en dood. Leget en Van den Berg zijn beide van oorsprong katholiek. Tenslotte heb ik gekozen voor iemand vanuit een ander levensbeschouwelijk kader, namelijk de boeddhistische. Ik zal Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

8 ingaan op dat wat Christine Longakker geschreven heeft over omgaan met sterven en dood en het bieden van emotionele en spirituele steun. Het verschil in levensbeschouwelijk kader lijkt het eerste grote verschil te zijn tussen de auteurs (ook onderling) en humanistisch geestelijk verzorgers. De levensbeschouwelijke achtergrond staat echter in de visies van de auteurs niet op de voorgrond. Het begeleiden van de ander staat voorop. Dat is ook de reden waarom ik, als humanist, er veel in kan herkennen, en deze visies mij ook inspireren. Op sommige punten echter ga ik niet helemaal met mijn auteurs mee en vaak heeft dit te wel te maken met het levensbeschouwelijk kader. Bijvoorbeeld wanneer Van den Berg het heeft over het samen bidden met een ander en Longaker over het mediteren voor een ander. Tegelijkertijd besef ik me dat zij, ten opzichte van het omgaan met de dood, juist hierdoor meer in handen hebben dan ik, als humanist. Wat heb je als humanist in handen om de ander op te vangen? Om de ander op het wankele punt van kijken naar je eigen dood tot steun te zijn? Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

9 Veertien thema s Uit de visies van de drie auteurs heb ik, als antwoord op de vraag wat je iemand in een individueel begeleidingscontact kunt bieden, een veertiental thema s gekristalliseerd. De drie auteurs denken niet precies hetzelfde over deze thema s, maar zij komen zozeer overeen dat zij wel op deze manier vergeleken en geanalyseerd kunnen worden. Op deze wijze ben ik tot een analysemodel van veertien thema s gekomen. Deze thema s zijn: Innerlijke ruimte, Innerlijke ruimte in jezelf, een gesprek, bevestigen en aanvaarden, luisteren en beluisteren, woorden van de ander, woorden vanuit persoonlijke levensbeschouwing, metaforen en symbolen, bezinning, nabij zijn, onmacht delen, rituelen en humor. De thema s heb ik vervolgens vergeleken met de weinige relevante literatuur over dat wat humanistisch geestelijk verzorgers bieden in een begeleidingscontact rondom sterven en dood. En vandaaruit heb ik een aantal hypotheses opgesteld over dat wat humanistisch geestelijk verzorgers in een begeleidingscontact rondom sterven en dood bieden. Zeven respondenten Om de visies te vergelijken met dat wat humanistisch geestelijk verzorgers bieden in een begeleidingscontact rondom sterven en Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

10 dood heb ik zeven humanistisch geestelijk verzorgers in een interview gevraagd naar dat wat zij bieden. De antwoorden heb ik daarna vergeleken met de door mij opgestelde veertien thema s. Hoofdstuk indeling In hoofdstuk 1 zal ik mijn probleemstelling nader uitwerken. Ook wordt in dit hoofdstuk de onderzoeksopzet en uitvoering beschreven. In hoofdstuk 2 zal ik de visies van de drie auteurs weergeven en de veertien thema s benoemen en uitwerken. In hoofdstuk 3 vergelijk ik deze veertien thema s met beschouwingen over humanistisch geestelijke begeleiding rondom sterven en dood. Ook zal ik in dit hoofdstuk een aantal vooronderstellingen opstellen. De uitwerking van de analyse en vergelijking van de interviews is te vinden in hoofdstuk 4. In het laatste hoofdstuk, de conclusie, zal ik aan de hand van deze vergelijking een antwoord geven op mijn vraagstelling en een aantal suggesties doen voor vervolgonderzoek. Tot slot Naast mijn verwondering over het leven en de dood is een onderliggende persoonlijke vraag van dit onderzoek: Wat doe Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

11 je nu eigenlijk als geestelijk verzorger? Ik zie dit onderzoek voor mij persoonlijk als een vervolg op de zoektocht naar een antwoord op deze vraag. Een vraag, die misschien nooit helemaal beantwoord zal worden, omdat, juist het onbenoembare ook bij het vak van geestelijke verzorging hoort. Zoals één van mijn respondenten zei: De magic kun je niet verwoorden. Toch blijf ik proberen om woorden te vinden voor dat wat je doet, dat wat je een ander biedt, zeker wanneer iemand geconfronteerd word met zijn eigen sterfelijkheid. Met dit onderzoek hoop ik dan ook een bijdrage te leveren aan het inzichtelijk maken van wat humanistisch geestelijk verzorgers bieden in een contact rondom sterven en dood. En zodoende ook zelf meer in handen te hebben om de ander, en mezelf op te vangen. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

12 Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

13 Hoofdstuk 1, methodologische verantwoording De probleemstelling die ik zal onderzoeken, zal ik in 1.1 weergeven en uitwerken. In 1.2 zal ik ingaan op de manier waarop dit onderzoek is opgezet en zal worden uitgevoerd. 1.1 Probleemstelling Vraagstelling Hoe verhoudt dat wat Christine Longakker, Carlo Leget en Marinus van den Berg schrijven over het begeleiden rondom sterven en dood zich tot dat wat humanistische geestelijk verzorgers, werkzaam in de zorg, bieden in een individueel begeleidingscontact waarin het sterven en de dood van de ander centraal staat? Doelstelling Dit onderzoek heeft tot doel inzicht te krijgen in de manier waarop dat wat humanistisch geestelijk begeleiders bieden rondom sterven en dood zich verhoudt tot dat wat er hedentendage door auteurs met andere levensbeschouwelijke Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

14 achtergronden geschreven wordt over wat er geboden zou kunnen worden. Terminologie De zorg Om dit onderzoek niet te uitgebreid te laten worden heb ik er voor gekozen een afbakening te maken en alleen de humanistisch geestelijk verzorgers die werkzaam zijn in de zorg in mijn onderzoek op te nemen. Onder zorg versta ik dan alle zorginstellingen waar humanistisch geestelijk verzorgers werkzaam zijn, zoals ziekenhuizen; verzorgingshuizen; verpleeghuizen; revalidatiecentra en psychiatrische ziekenhuizen. Begeleidingscontact Wanneer ik spreek over een individueel begeleidingscontact, dan heb ik het over het contact dat een geestelijk verzorger heeft met een patiënt, cliënt of bewoner. Tilly de Kruyf maakt in haar onderzoek Levend naar het einde (De Kruyf, 1999) onderscheidt tussen micro-, macro-, en mesoniveau. Onder Microniveau verstaat zij het direct patiënten contact en diens netwerk. Onder Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

15 het macroniveau verstaat zij deelname aan het publieke en/of politieke debat en de betekenis van de beroepsvereniging en onder mesoniveau het contact met collega geestelijk verzorgers, andere beroepsgroepen en de directie of het management van een instelling. Ik richt mij in dit onderzoek op het micro niveau, en dan alleen op direct patiënten contact. Sterven en dood Ik kies er in dit onderzoek voor om me niet alleen te richten op het begeleiden van stervenden, maar ook op het begeleiden van mensen die zonder dat zij stervende zijn, nadenken over hun eigen dood en sterven. Zodoende heb ik geprobeerd om mijn vraag ook open te houden voor andere werkvelden dan de zorg. Dit in verband met mogelijk vervolgonderzoek. De ander De ander is, omdat ik mij tot de zorg beperk, in dit geval een cliënt, patiënt of bewoner in de instelling waar de humanistisch geestelijk verzorger werkzaam is. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

16 1.2 Opzet en uitvoering Kwalitatief onderzoek Dit onderzoek is kwalitatief van opzet. Kwalitatief onderzoek is een vorm van empirisch onderzoek dat gekenmerkt wordt door een open en flexibele informatieverzameling waarbij ingespeeld kan worden op wat zich onverwachts voordoet.(maso en Smaling, 2003). In dit onderzoek heb ik allereerst de literatuur van de drie door mij gekozen auteurs geanalyseerd. Als antwoord op de vraag wat je in een begeleidingscontact, waarin het sterven en de dood van de ander centraal staat, kunt bieden, heb ik aan de hand van deze analyse veertien thema s geformuleerd. Deze veertien thema s heb ik vervolgens gebruikt als analysemodel om daarmee de uit zeven open interviews voortgekomen data te vergelijken. Werving respondenten Mijn eerste idee voor dit onderzoek was om casuïstiek op te vragen. Naar aanleiding van een oproep op en een naar alle humanistisch geestelijk verzorgers in de zorg ontving ik twee casussen. Omdat ik op deze manier niet voldoende data had verzameld, Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

17 ben ik overgestapt op interviews. Om respondenten voor een interview te werven heb ik allereerst de twee humanistisch geestelijk verzorgers aangeschreven die casuïstiek naar mij hadden opgestuurd. Daarnaast heb ik gebruik gemaakt van mijn netwerk, om zodoende nog een aantal humanistisch geestelijk verzorgers aan te schrijven. Daaruit zijn uiteindelijk zeven contacten ontstaan, waarmee ik een afspraak heb gemaakt om een interview af te nemen. Open Interview Voor het verzamelen van gegevens heb ik gebruik gemaakt van mondelinge interviews met een open halfgestructureerde opzet. Het eerste deel van mijn interview bestond uit een aantal feitelijke vragen. Naast dat ik hierdoor informatie over mijn respondenten verzamelde, bleek dit ook een goede manier om rapport op te bouwen: om aan elkaar, en aan de manier van interviewen te wennen. Het tweede deel van het interview bestond uit de beginvraag: Wat biedt jij als humanistisch geestelijk verzorger in een individueel begeleidingscontact waarin het sterven en dood van de ander centraal staat? waarna ik inging op dat wat de respondent naar voren bracht. Het Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

18 interview duurde gemiddeld ongeveer 60 minuten en vond plaats op de werkplek van de humanistisch geestelijk verzorger. Interne validiteit De interne validiteit van dit onderzoek kan verkleind zijn door het analyseren van de data van de literatuur en de interviews. Door het opstellen van een analysemodel maak ik, als onderzoeker, ondanks dat ik dicht bij de auteurs probeer te blijven, bepaalde keuzes en een bepaald onderscheidt. Door een andere onderzoeker zouden er andere keuzes kunnen worden gemaakt. Ditzelfde geldt voor de analyse van de interviews. Door mijn analyse is er ook sprake van enige interpretatie. Daarnaast heb ik, door de open structuur van het interview geen navraag gedaan naar de thema s. Wanneer respondenten niets over een bepaald thema hebben verteld, weet ik dus niet zeker of zij deze ook niet herkennen in hun werk. Externe validiteit Het aantal respondenten van mijn onderzoek is, naar mijn idee, niet dusdanig dat het een goede weergave is van de gehele populatie van humanistisch geestelijk verzorgers. In die zin is de externe validiteit van dit onderzoek dus klein. Dat ik niet meer Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

19 respondenten heb geïnterviewd, komt enerzijds door tijd gebrek en anderzijds door weinig respons. Toch hoop ik, ook aan de hand van de data van de zeven respondenten, iets te kunnen zeggen over wat humanistisch geestelijk verzorgers bieden rondom sterven en dood. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

20 Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

21 Hoofdstuk 2, drie auteurs, veertien thema s In dit hoofdstuk zal ik de visies van de drie auteurs: Carlo Leget, Marinus van den Berg en Christine Longaker uiteenzetten. Daarna geef ik in 2.2 de door mij opgestelde veertien thema s weer. Op deze manier probeer ik een antwoord te formuleren op de vraag wat de auteurs schrijven over wat je een ander in een individueel begeleidingscontact, waarin het thema sterven en dood centraal staat, kunt bieden. 2.1 Drie auteurs Marinus van den Berg In moeilijke tijden van het leven, en zeker wanneer je jezelf geconfronteerd ziet met sterven en dood heb je de moed van een ontdekkingsreiziger nodig. Je hebt moed nodig om de weg die je moet gaan aan te kunnen. Op je weg kom je hopelijk ook anderen tegen die jou moed kunnen voeden, zo zegt Van den Berg. (Van den Berg, 2003, p.10/11). Soms geven ze heel praktische handreikingen en dan weer steken ze je eenvoudig de hand toe. Het zijn mensen die zich trachten in te leven en zich Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

22 openstellen voor de manier waarop jij nu met je leven omgaat. (Van den Berg, 2003, p. 11). Na zijn studies aan de Katholieke Theologische Hogeschool Utrecht en aan de Universiteit van Yale in New Haven (VS) is Marinus van Den Berg (geboren in 1947) acht jaar pastor in het verpleeghuis Randerode in Apeldoorn geweest. In 1984 werd hij pastoraal vormingswerker voor de gezondheidszorg in Almelo. Een functie die hij vijftien jaar uitoefende. Sinds 1 juni 1998 is hij geestelijk verzorger in Antonius IJsselmonde te Rotterdam en sinds 1 oktober 2008 bij het regionaal palliatief centrum Cadenza te Rotterdam. ( zie auteurs). De levensbeschouwelijke achtergrond van Marinus van den Berg is het katholieke geloof. In de inleiding van de gedichtenbundel Om levensmoed (Van den Berg, 2001) geeft hij een omschrijving van dat wat geloof voor hem inhoudt. Geloven is voor mij geroepen zijn tot dit leven en mensen serieus nemen. (Van den Berg, 2001, p. 7). Dit is een zeer brede omschrijving. Deze brede visie zie je ook in de rest van zijn denkbeelden terug. Naast zijn werk, en geïnspireerd door zijn werk als geestelijk verzorger heeft Van den Berg ook verscheidene Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

23 boeken geschreven. Om te onderzoeken wat Marinus van den Berg schrijft over wat je een ander rondom het thema sterven en dood zou kunnen bieden, heb ik gekozen om gebruik te maken van acht boeken en één artikel van zijn hand. De acht door mij uitgekozen boeken zijn allen geschreven voor een breed publiek: voor verzorgenden, naasten, stervenden, en een ieder die geïnteresseerd is in dit onderwerp. In zijn betoog lijkt er daardoor weinig onderscheid te bestaan tussen wat je als verzorgende of naasten zou kunnen bieden en wat je als geestelijk verzorger zou kunnen bieden. Naast zijn uiteenzetting in het artikel Fragment uit een pastoraal dagboek maakt Van den Berg in de overige literatuur alleen enkele opmerkingen over dat wat je als geestelijk verzorger specifiek zou kunnen bieden. Zijn boeken zijn echter wel gebaseerd op zijn ervaringen als geestelijk verzorger. In zijn boeken schrijft Van den Berg over uiteenlopende onderwerpen, welke je kunt tegenkomen wanneer je geconfronteerd word met je eigen sterven of dat van een ander. Voor mijn onderzoek heb ik gekeken naar wat Van den Berg schrijft over wat je een ander in een begeleidingscontact kunt bieden, wanneer diegene over zijn eigen sterven en dood nadenkt. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

24 Wanneer Van den Berg over het pastoraat spreekt, zegt hij het volgende: Pastor zijn is: die verlegenheid, die stunteligheid, die onmacht toelaten tot jezelf, zodat er een ruimte geboren kan worden in jezelf, waardoor je een ander kunt ontvangen. (Van Den Berg, 1980, p.48). Hij ervaart:...dan ook steeds meer vreugde en rijkdom in het pastoraat naarmate ik meer leer om minder te leven van vanzelfsprekendheden en meer verbazend, verwonderend, tastend, onbevangen, meegaand met de ander, zonder zelf als arrivé, als de alwetende, mee te trekken. (Van den Berg, 1980, p.46). Hier zet Van den Berg uiteen dat je niet altijd iets hoeft te bieden aan de ander. Juist je verlegenheid, en het verwonderd en tastend tegemoet treden van de ander kan ook tot steun zijn Carlo Leget Net als Marinus van den Berg heeft ook Carlo Leget (geboren in 1964) een katholieke achtergrond. Hij studeerde theologie aan de Katholieke Theologische Universiteit Utrecht. Na zijn promotie in 1997 op de studie Living with God: Thomas Aquinas on the Relation between Life on Earth and Life after Death, specialiseerde hij zich in de ethiek. Momenteel is hij als universitair docent medische ethiek verbonden aan de afdeling Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

25 Ethiek, Filosofie en Geschiedenis van de Geneeskunde van het Academisch Medisch Centrum St. Radboud te Nijmegen. In zijn huidige onderzoek richt hij zich vooral op ethiek en spiritualiteit binnen de palliatieve zorg. ( De twee boeken die Carlo Leget tot nu toe heeft geschreven zal ik beide gebruiken voor dit onderzoek. Zijn laatste boek Van levenskunst tot stervenskunst, over spiritualiteit in de palliatieve zorg (Leget, 2008) kan gezien worden als een verdere verdieping en concretisering van zijn eerste boek Ruimte om te sterven (Leget, 2003). De hoofdstukken van dit eerste boek, welke de christelijke spiritualiteit beslaan, laat ik voor mijn onderzoek achterwege. Hierdoor laat ik een deel van de levensbeschouwelijke identiteit van Leget achterwege, waardoor hij dichter bij het humanisme komt te staan dan dat hij werkelijk doet. Zijn visie is echter bedoeld voor een breed publiek, en in zijn tweede boek komt de christelijke spiritualiteit niet als zodanig genoemd naar voren. Ter verdieping van de boeken zal ik ook gebruik maken van het artikel Retrieving the ars moriendi tradition (Leget, 2007), wat een duidelijke samenvatting geeft van Leget zijn denkbeelden, en van de briefwisseling tussen Leget en Van den Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

26 Berg in het artikel Grenzen om leven bevraagd (Leget, 2008). Hierin worden verschillende aspecten verkend van de wens tot levensbeëindiging. Het contact tussen Leget en Van den Berg is niet vreemd, want voor zijn studie van zijn eerste boek heeft Leget gewerkt in een van de verpleeghuizen van het Antonius IJsselmonde in Rotterdam, waar ook Marinus van den Berg werkzaam is. Het contact tussen deze twee auteurs zou een verklaring kunnen zijn voor de overeenkomsten tussen beide visies. Toch slaat Leget met zijn theorie ook een heel eigen weg in. Net als Van den Berg zijn de boeken van Leget geschreven voor een breed publiek. Net als ruimte om te sterven is dit boek geschreven voor een breed publiek van zieken, naaste en zorgverleners. (Leget, 2008, p.12). Hij bedoelt hier alle zorgverleners behalve de geestelijk verzorgers. Ondanks dat hij zich bij hun beroepspraktijk wil aansluiten, zegt hij expliciet dat het niet zijn bedoeling is om een nieuwe theorie voor geestelijk verzorgers te ontwerpen. (Leget, 2008, p.12). Wel geeft hij in delen van deze boeken weer wat de taak van een geestelijk verzorger op bepaalde momenten kan zijn. Voor dit laatste zal ik naast de twee boeken en de artikelen ook gebruik maken van het artikel Innerlijke ruimte en levenseinde, Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

27 pastoraat en de omgang met morele problemen in de terminale zorg (Leget, 2000). In dit artikel legt Leget uit hoe de rollen van hermeneut, spiritueel begeleider en liturg van de geestelijk verzorger, bij kunnen dragen aan het scheppen van ruimte, en aan het omgaan met morele problemen rond het levenseinde. (Leget, 2000, p.521). Voor het opstellen van zijn theorie, of zoals hij het zelf noemt, een model voor stervens- en levenskunst, is Leget tijdens zijn studieperioden op zoek gegaan naar een model dat gemakkelijk te onthouden is en toch voldoende flexibel is om de veelvormigheid van de werkelijkheid recht te doen. (Leget, 2003, p.17). Hij kwam uiteindelijk uit bij een vernieuwde vorm van het middeleeuwse ars-moriendimodel. Binnen het arsmoriendimodel is innerlijke ruimte het kernbegrip (Leget, 2008, p. 72). Deze innerlijke ruimte kan, volgens Leget, helpen om een balans te vinden in de vijf spanningsvelden van het arsmoriendimodel. Deze vijf spanningsvelden zijn: ik en de ander; doen en laten; vasthouden en loslaten; vergeven en vergeten; geloven en weten. Dit zijn thema s in het leven van mensen, die wanneer iemand geconfronteerd wordt met zijn of haar eigen sterven vaak een belangrijke rol gaan spelen. In zijn boeken omschrijft Leget deze spanningsvelden, hoe je er door middel Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

28 van innerlijke ruimte mee om kunt gaan en hoe je innerlijke ruimte kunt verkrijgen. Carlo Leget beschrijft in Van levenskunst tot stervenskunst ook zes toegangen om tot innerlijke ruimte te geraken. Deze toegangen zijn: humor, het lichaam, het gevoelsleven, deugden, spirituele tradities en stilte. Daarnaast stelt hij dat ook de vijf spanningsvelden, vijf manieren zijn om aan de innerlijke ruimte te werken. Alle toegangen tot innerlijke ruimte die ik hier bespreek, zijn verschillende wegen die naar hetzelfde centrum leiden. (Leget, 2008, p.105). Deze toegangen zijn manieren om je eigen innerlijke ruimte te vergroten, om zo de ander ook ruimte te kunnen geven. Tevens zijn het voorbeelden van manieren waarop je de innerlijke ruimte van de ander kunt aanroepen. Het helpen vergroten van deze innerlijke ruimte is het belangrijkste wat je iemand kunt bieden. Leget pleit in zijn eerste hoofdstuk van Van levenskunst tot stervenskunst voor een omgaan met de dood die streeft naar een zo goed mogelijke zorg rond het levenseinde, maar die tevens oog blijft houden voor de onmogelijkheid om de dood in te passen. (Leget, 2008, p.40). Hij wil de spanning van het omgaan met de dood, en de onmogelijkheid om er mee om te Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

29 gaan uit houden. Hij schrijft. Bevlogen palliatieve zorg moet gecombineerd worden met kritische waakzaamheid. De mantel van palliatieve zorg kan niet bedoeld zijn om te verstikken of te verstoppen. Wanneer hij losjes, liefdevolle en met enige humor, trots en flair wordt omgeslagen, is het op dit moment het beste dat we te bieden hebben aan het einde van het leven. (Leget, 2008, p.44). Net als Van den Berg pleit ook Leget dus voor een voorzichtige benadering van begeleiding rondom sterven en dood Christine Longaker Toen de Amerikaanse Christine Longaker vijf jaar getrouwd was, werd haar man ziek, en enkele tijd later stierf hij. De ervaringen rondom het ziek zijn en het sterven van haar man zijn voor Longaker aanleiding geweest om zich te verdiepen in stervensbegeleiding. Zodoende heeft zij meegeholpen met het opzetten van het Hospice of Santa Cruz County in Californïe, waar ze later lange tijd directrice van is geweest. Sinds 1980 is Longaker ook leerling van Sogyal Rinpoche. Sogyal Rinpoche is een Tibetaanse monnik, die onder andere het boek Het Tibetaanse boek van leven en sterven heeft geschreven. Longaker is negen jaar de hoofdcoördinator geweest van de Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

30 Rigpa Fellowship, de Amerikaanse associatie die onder leiding van Rinpoche het boeddhistisch onderricht wil bevorderen. Nadat ze gestopt was met het werk in de hospice-beweging, heeft Longaker talloze cursussen in heel Amerika, Canada en Europa gegeven over de zorg aan stervenden. Tegenwoordig werkt ze met Rinpoche nauw samen bij het ontwikkelen van uitgebreid onderricht en training via Programma voor Educatie en Training in Spirituele Zorg. Dit programma wil door middel van het mededogen en de wijsheid uit het boeddhisme tegemoet komen aan de behoeften van de hedendaagse mens. (Longaker, 1997, p.316). Naast de vele cursussen en seminars die Longaker heeft gegeven en geeft, heeft ze in 1997 een boek geschreven over haar gedachten over stervensbegeleiding. De titel van dit boek luidt Het licht van afscheid, hoop vinden in leven en sterven. Dit boek zal de bron zijn voor mijn onderzoek. Het boek is bedoeld voor een ieder die geïnteresseerd is in hoe ze zich zo goed mogelijk kunnen voorbereiden op hun eigen dood en die vertrouwen en moed willen ontwikkelen om een echte steun te zijn voor anderen. (Longaker, 1997, p.15/16). In het voorwoord van het boek schrijft Sogyal Rinpoche: Er zullen veel dingen in dit boek zijn die u zullen inspireren en steunen bij het vinden Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

31 van de moed, het mededogen en de vaardigheid om mensen bij te staan die erg ziek of stervende zijn, maar ook bij uw eigen zoektocht naar uw diepste wezen, uw ultieme geboorterecht als mens. (Longaker, 1997, p.12). Longaker heeft haar boek vanuit een boeddhistische visie geschreven. In de documentaire Zorg met compassie (2006, geeft Longaker een uiteenzetting over wat deze visie, wanneer het gaat over sterven en dood voor haar inhoudt: Naar mijn gevoel, ik weet nog niet of ik het geloof, maar zoals ik het nu aanvoel is de dood niet het einde, maar de overgang naar een andere vorm van bestaan. Binnen de boeddhistische leer wordt de dood gezien als een bardo. Bardo s zijn overgangsperiodes. De dood is het meeste duidelijke bardo van het leven. Hoewel de aanwijzingen om iemand te begeleiden rondom sterven en dood wel gebaseerd zijn op deze visie, staat het er tegelijkertijd ook los van. De aanwijzingen van Longaker zijn ook behulpzaam, wanneer je zelf en de ander niet gelooft in de bardo van wording. Longaker stelt ook dat je je in je begeleiding altijd moet aansluiten bij de denk en belevingswereld van de ander, en dat je voorzichtig moet zijn met het vertellen van je eigen visie. (Longaker, 1997, p.15/16). Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

32 Of we nu atheïst, jood, christen, moslim, hindoe, of boeddhist zijn, en of we nu wel of niet in reïncarnatie geloven, het belangrijkste is dat we een goed hart ontwikkelen door onze egoïstische trekjes te temmen, en onszelf tegenover anderen oefenen in een constante houding van mededogen, liefde en vergevingsgezindheid. Door een goed hart te ontwikkelen, zijn we in staat om onze relaties met anderen te helen, vrede in deze door problemen geplaagde wereld te brengen en de dood zonder angst onder ogen te zien. (Longaker, 1997, p.15). Rinpoche spreekt in dit geval van een diepe liefde, los van gehechtheid, die komt vanuit je innerlijke essentie. Deze essentie is de inherente bron of kiem van verlichting in ons wezen, die alleen tot volle bloei kan komen als we onze gehechtheid aan onze valse identiteit hebben opgegeven en door meditatie hebben geleerd hoe we dit heldere licht en de allesdoordringende ruimte van onze ware natuur kunnen herkennen en in stand kunnen houden, zo schrijft Longaker (Longaker, 1997, p.56). Deze innerlijke essentie kun je bereiken door meditatie, door je voor te bereiden op je eigen dood en door de vier taken van leven en sterven door te werken. Deze taken zijn: het lijden doorgronden en transformeren; een Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

33 verbinding maken, relaties helen en loslaten; spiritueel op de dood voorbereiden; het leven zingeven. In haar boek geeft Longaker allereerst een aantal aanwijzingen hoe je deze taken zelf kunt doorlopen, om daarnaast ook een aantal aanwijzingen te geven hoe je een ander kunt begeleiden in het doorlopen van deze taken. De eerste taak kun je aangaan, door middel van meditatie. Een ander kun je hierin begeleiden door bij de ander aanwezig te zijn, naar de ander te luisteren, woorden van de ander terug te geven en te tongelen. Tongelen is een vorm van meditatie, een beoefening van mededogen, zoals Longakker het noemt. Dit kun je doen waar de ander bij is, maar je kunt het ook doen als je niet bij de ander in de buurt bent. Voor de tweede taak is het belangrijk dat je echt contact maakt met de mensen om je heen, dat je daar een verbinding mee maakt, en ook dat je onafgemaakte zaken afrond. Een ander kun je hierin begeleiden door in gesprek te gaan over sterven en dood en zijn onafgemaakte zaken. Doormiddel van een eigen spirituele beoefening kun je de derde taak, het je spiritueel op de dood voorbereiden, doorlopen. Een ander kun je aanmoedigen om ook een spirituele beoefening te kiezen. Of je kunt een spirituele beoefening, bijvoorbeeld de pwoha, voor de ander doen. Bij de laatste taak gaat het over zin Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

34 geven aan je leven. Je kunt de ander helpen bij het ontdekken van zin aan zijn leven. Wanneer er geen woorden (meer) zijn kun je toch een vorm van communicatie, en zingeving vinden. Longaker geeft hiervoor een aantal handreikingen. Deze handreikingen zijn: aanraken, oogcontact, humor en spel, muziek of zang, gebeden of spirituele beoefening aan de ander wijden, liefde en positieve gedachten sturen en onafgemaakte zaken afronden. (Longaker, 1997, p.200/201). Op die manier kun je de ander helpen om zin in dit moment te vinden Veertien thema s Om te komen tot een analysemodel heb ik de gedachten van de auteurs ingedeeld in veertien thema s. Binnen de visies van de verschillende auteurs over wat je een ander kunt bieden vond ik, naast verschillen, namelijk veel overeenkomsten. De verschillen die ik tegenkwam, hebben voornamelijk verband met de levensbeschouwelijke kaders van de auteurs. Deze verschillen heb ik zoveel mogelijk proberen te verwoorden binnen de thema s. Omdat niet elk thema door iedere auteur duidelijk benoemd wordt zullen bij sommige thema s niet alle auteurs aan Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

35 bod komen. Ook komt eenzelfde aanwijzing van eenzelfde auteur soms vaker terug. Dit komt ook omdat sommige thema s nauw verwant zijn met elkaar. Ook maak ik, zoals Leget wel doet, geen onderscheid tussen dat wat zorgverleners in het algemeen en dat wat geestelijk verzorgers bieden. Ik ben me er van bewust dat ik door een indeling in thema s te maken de visies van de auteurs vereenvoudigd weergeef. Daarom heb ik geprobeerd om de thema s een open karakter te geven, zodat de complexiteit van het begeleiden van een ander op het wankele gebied van de dood, wat ook binnen de visies van de auteurs duidelijk wordt, niet verloren gaat. 1. Innerlijke ruimte Het belangrijkste wat je volgens Leget iemand die in aanraking komt met zijn eigen sterfelijkheid kunt bieden is het vergroten van diens innerlijke ruimte. Onder innerlijke ruimte verstaat hij een gemoedstoestand waarin iemand al zijn gevoelens en gedachtes in alle vrijheid en rust er kan laten zijn. (Leget, 2008, p. 89). Hij geeft in zijn visie een aantal aanwijzingen waarmee en waardoor je deze innerlijke ruimte kunt vergroten, bij jezelf, en bij de ander (zie thema 2). Deze aanwijzingen zullen binnen de verschillende thema s terugkomen. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

36 Longaker heeft het over een innerlijke essentie. Longaker omschrijft deze essentie als een helder licht en een allesdoordringende ruimte. (Longaker, 1997, p. 56). Het is een houding van mededogen, liefde en vergevingsgezindheid, tegenover jezelf en de ander. Deze innerlijke essentie kun je bereiken door meditatie, door je voor te bereiden op je eigen dood, en door de vier taken van leven en sterven door te werken. Het helpt een ander, bij het omgaan met zijn sterfelijkheid, om te streven naar deze innerlijke essentie. De innerlijke ruimte van Leget lijkt overeen te komen met wanneer Longaker het heeft over de innerlijke essentie. Het gaat beide over een ruimte en een houding waarin en waardoor je alle gevoelens en gedachtes er in liefde mag laten zijn. Je kunt een ander tot steun zijn wanneer je dit zowel bij jezelf (zie thema 2) als ook bij de ander probeert te bevorderen. Van den Berg heeft het erover dat mensen die helpend zijn, mensen zijn die zich openstellen voor de manier waarop jij nu met je leven omgaat. (Van den Berg, 2003, p.11). Hoewel Van den Berg het niet zo duidelijk stelt als Longaker en Leget, denk ik hierdoor dat ook hij onderschrijft dat je een ander innerlijke ruimte kunt bieden. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

37 Volgens de auteurs, en dan voornamelijk Leget en Longaker, biedt het steun om de innerlijke ruimte van de ander te helpen vergroten. Een innerlijke ruimte waar er plaats is voor alle gevoelens gedachtes, los van gehechtheid. Het proberen te vergroten van iemands innerlijke ruimte is, zoals Leget en Longaker ook aangeven, niet gemakkelijk. Het is een streven, een proberen. Vanuit mijn ervaring in het hospice, weet ik dat wanneer iemand geconfronteerd word met zijn dood, de pijn en de angst soms zo groot zijn, dat het moeilijk is om ze toe te laten. Het is angstig om jezelf open te stellen. Wel heb ik ook ervaren, dat wanneer het wel gebeurt, er ontspanning en rust bij de ander ontstaat. Even mag alles er zijn. Vaak zijn dit echter maar momenten, en word de innerlijke ruimte die ontstaan was, al snel weer kleiner. Iemand helpen bij het vergroten van zijn innerlijke ruimte is een precair gebeuren. De volgende thema s, zijn naast losstaande thema s ook aanwijzingen hoe je bij kan dragen aan het vergroten van iemand zijn innerlijke ruimte. Of althans een situatie kan scheppen, waarin het mogelijk is dat iemand meer innerlijke ruimte ervaart. Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

38 2.Innerlijke ruimte in jezelf..om een ander te helpen om zijn of haar innerlijke ruimte te vergroten is het nodig om zelf ook over deze innerlijke ruimte te beschikken. (Leget, 2008, p.72). Om je innerlijke ruimte, of die van een ander te vergroten zijn er, volgens Leget, allereerst vijf toegangswegen. Deze wegen zijn: humor, het lichaam, het gevoelsleven, deugden, spirituele tradities en stilte. Humor biedt ruimte doordat het betekenissen aan het wankelen maakt, waardoor er relativering mogelijk is. Wanneer je weet wat je lichaam doet, en welke invloed het heeft op een ander, vergroot je ook je innerlijke ruimte. Om je innerlijke ruimte te vergroten is het tevens belangrijk dat je je kunt laten raken, dat je een gevoeligheid hebt voor de dingen om je heen. Om tot innerlijke ruimte te komen is het daarnaast belangrijk dat je deugdzaam kunt zijn, dat je een bepaalde vrijheid hebt om het voor jou juiste midden te kiezen. Volgens Leget is het daarnaast belangrijk om gesteund te worden vanuit een spirituele traditie. Door de verhalen vanuit deze traditie kun je je perspectief verruimen. Als laatste toegangsweg noemt Leget stilte. Stilte biedt ruimte doordat je daardoor kunt thuiskomen bij jezelf, je rust en warmte bij jezelf kan vinden. Naast deze toegangswegen zijn ook de vijf spanningsvelden van het ars-moriendimodel Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

39 toegangen tot innerlijke ruimte. Deze spanningsvelden zijn: Ik en de ander; doen en laten; vasthouden en loslaten; vergeven en vergeten; geloven en weten. Door een juiste balans te zoeken in de verschillende spanningsvelden kun je innerlijke ruimte creëren. Longaker beschrijft in haar visie dat je door te leren mediteren, door je voor te bereiden op je eigen dood, en door de vier taken van leven en sterven te doorwerken, je in contact kunt komen met je innerlijke essentie. Vanuit deze eigen innerlijke essentie kun je de ander tot steun zijn, en kun je een ander ook in contact laten komen met zijn innerlijke essentie. De eerste taak die je moet doorwerken is je lijden doorgronden en transformeren. Dit kun je doen door te mediteren. De tweede taak vraagt aan je om verbinding te maken, om relaties te helen en los te laten. Longaker geeft aan dat het belangrijk is om werkelijk contact te hebben en ook onafgemaakte zaken af te ronden. Dit lijkt overeen te komen met het aangaan van de spanningsvelden vasthouden en loslaten en vergeven en vergeten van het ars-moriendimodel. De uitoefening van de derde taak zou je kunnen vergelijken met de toegangsweg van de spirituele tradities van Leget. De derde taak is namelijk het je spiritueel op de dood voorbereiden. Longaker stelt dat je dit Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

40 kunt doen door middel van spirituele beoefening: meditatie, gebed, religieuze liederen of een fragment uit een heilig geschrift. Tenslotte gaat de vierde taak over zin geven aan je leven. Het is volgens Longaker belangrijk om betekenis aan je leven te kunnen geven. Ook over dit thema spreekt Van den Berg zich, in vergelijking tot Leget en Longaker minder expliciet uit. Wel schrijft hij dat hij meer vreugde en rijkdom in het pastoraat ervoer naarmate hij zich meer verbazend, onbevangen, verwonderd en tastend opstelde ten opzichte van de ander. (Van den Berg, 1980, p.11). En om de ander te ontmoeten is het belangrijk je open te stellen voor de ander. Uit deze korte aanwijzingen, over de houding van iemand die een ander begeleid, denk ik te kunnen zeggen dat ook Van den Berg het onderschrijft dat je zelf ook een bepaalde vorm van ruimte moet hebben om de ander ruimte te bieden. Alledrie de auteurs benadrukken het belang van het creëren van ruimte in jezelf, om de ander tot steun te zijn. Innerlijke ruimte voor je eigen gevoelens, gedachten, los van gehechtheid, waardoor je deze ruimte ook aan een ander kunt bieden. Door Leget en Longaker worden een aantal aanwijzingen genoemd hoe je deze innerlijke ruimte kunt Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

41 creëren. Deze wegen en taken kun je ook gebruiken om ruimte bij de ander te creëren en zullen dan ook binnen verschillende thema s terugkomen. Zoals Leget en Longaker deze toegangswegen en taken omschrijven, zijn het niet alleen aanwijzingen voor een confrontatie met sterfelijkheid, maar voor het gehele leven. De manier om om te gaan met sterfelijkheid, lijkt voor hen gelijk te zijn aan de manier van omgaan met het leven. Stervenskunst én levenskunst, zoals Leget het noemt. En een kunst kun je het, naar mijn idee zeker noemen. De manier van leven, en sterven, die Leget en Longaker als ideaal beschouwen, is naar mijn idee niet altijd en voor iedereen te bereiken. Het lijkt een ideaal beeld, waar je, naar mijn idee soms alleen maar kleine stapjes naar toe kunt zetten. En waarschijnlijk en hopelijk kunnen die kleine stapjes voor jezelf ook bijdragen aan het zetten van kleine stapjes voor de ander, zodat je diegene tot steun kunt zijn. In de toegangswegen en taken zie je ook het levensbeschouwelijke kader van de auteurs naar voren komen. Zo legt Leget nadruk op stilte en op het belang van een spirituele traditie en heeft ook Longaker het over het belang van spirituele beoefening. Wel laten beide auteurs, naast dat Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

42 Longaker enkele aanwijzingen geeft, ruimte voor persoonlijke invulling van deze spiritualiteit. 3. Een gesprek: in gesprek gaan over de dood, over spanningsvelden, het levensverhaal en het verlangen naar de dood. Al de volgende door mij opgestelde thema s zouden ook binnen dit thema kunnen vallen. Want een gesprek houdt erg veel in, o.a. luisteren, responderen en teruggeven. Dat ik hier toch een apart thema van maak, is omdat Van den Berg en Longaker aangeven dat het in gesprek gaan over, het praten over sterven en dood, tot grote steun kan zijn. Van den Berg schrijft dat spreken over de dood contact tot stand brengt en verdriet in beweging brengt. (Van den Berg, 1993, p. 38). Ook Longaker stelt dat het praten over sterven en dood tot steun kan zijn. De tweede taak, het maken van verbindingen, relaties helen en loslaten staat zelfs in het teken van goede gesprekken. Leget spreekt zich niet zozeer uit over in gesprek gaan over de dood in het algemeen, als wel over het in gesprek gaan over de vijf spanningsvelden. Hij stelt dat het praten over de thema s binnen de spanningsvelden ruimte kan bieden om een balans te zoeken. Iets wat, wanneer iemand terugkijkt op zijn leven, belangrijk Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

43 kan zijn. Ook acht Leget het tot steun dat de ander zijn levensverhaal kan vertellen, zoals duidelijk wordt bij het spanningsveld ik en de ander. Door het vertellen van je verhaal kan er ruimte ontstaan. (Leget, 2003, p.46/47). Binnen dit thema zijn Van den Berg en Leget de enige die zich expliciet uitspreken over het in gesprek gaan over een verlangen naar de dood. Van den Berg geeft aan dat dit verlangen moet kunnen worden uitgesproken en moet worden aanvaard. Hij stelt bovendien, dat wanneer iemand verlangt om te sterven, wanneer iemand vraagt om euthanasie dat je moet leren luisteren naar de vraag achter de vraag. (Van den Berg, 2003, p.128). Van den Berg gaat er van uit dat er achter het verlangen om te sterven een verhaal zit van die ander, en dat het allereerst belangrijk is om daar naar te luisteren. Soms, zo ervaar ook ik in het hospice, zeggen mensen dat ze dood willen, terwijl als je goed luistert, ze dit zeggen omdat ze bang zijn om dood te gaan. Naast het luisteren naar de vraag achter de vraag kun je, volgens Van den Berg ook informatie geven. Het is van grote waarde dat een patiënt de mogelijkheden kent, dat hij weet wat hij kan verwachten en waarop hij mag rekenen. (Van den Berg, 2003, p.131). In het artikel Grenzen om leven bevraagd (Leget, 2008, p.43) schrijft Leget dat het belangrijk is dat je tijd en Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

44 aandacht neemt om te luisteren naar het verdriet en het verlangen naar de dood van de ander. Alledrie de auteurs zeggen dat een gesprek over sterven en dood tot steun kan zijn voor iemand die geconfronteerd wordt met zijn eigen sterven en dood. Naar mijn idee is dit echter alleen steunend als de ander behoefte heeft aan zo n gesprek. Sommige mensen willen helemaal niet spreken over hun naderende dood. Omdat de auteurs het belang van een gesprek over sterven en dood benadrukken, lijkt het bijna alsof ze hier geen ruimte voor laten. Wanneer je echter iemand zijn innerlijke ruimte wilt vergroten, zul je hem ook de ruimte moeten laten om ergens niet over te praten. Ook de auteurs zullen dit onderschrijven. Door Leget en Van den Berg word daarnaast verteld dat het ingaan op iemand zijn verlangen om te sterven ook belangrijk is. Dit verlangen moet erkend en aanvaard worden. En er moet geluisterd worden naar de vraag achter de vraag. Ook kan er informatie gegeven worden. 4. Bevestigen en aanvaarden Van den Berg schrijft: Ik ben tot het inzicht gekomen dat een mens die deze weg moet gaan en terugkijkt op zijn leven, Josette Haspels, De magic kun je niet verwoorden, scriptie uvh, December

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget

Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Spirituele zorg Wat kun je ermee? Carlo Leget Palliatieve zorg Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van het leven verbetert van patiënten en hun naasten die te maken hebben met een levensbedreigende

Nadere informatie

Iedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het?

Iedere tijd heeft zijn handvatten. Ultieme huisartsenzorg? Palliatieve zorg. Hoe noemen we het? Ultieme huisartsenzorg? Iedere tijd heeft zijn handvatten NHG, 23 Mei 2013 Prof dr Carlo Leget, Universiteit voor Humanistiek www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Hoe noemen we het? Palliatieve zorg is een

Nadere informatie

Als niet alles is wat het lijkt

Als niet alles is wat het lijkt Als niet alles is wat het lijkt praten met patiënten en naasten over zingeving en betekenisgeving Merijn van der Werf, huisarts i.o. Joep van de Geer geestelijk verzorger, onderzoeker spirituele zorg MCL

Nadere informatie

rouw, verliesverwerking en spiritualiteit Oncologiedagen 2014

rouw, verliesverwerking en spiritualiteit Oncologiedagen 2014 rouw, verliesverwerking en spiritualiteit Oncologiedagen 2014 Jacqueline van Meurs: geestelijk verzorger/consulent spirituele zorg Gerda Bronkhorst: oncologieverpleegkundige/verpleegkundig consulent palliatieve

Nadere informatie

Zeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa

Zeven hulpbronnen van vertrouwen. Door: Carlos Estarippa Zeven hulpbronnen van vertrouwen Door: Carlos Estarippa Geïnspireerd door het boek van Bertie Hendriks Dagboek van de Ziel. De zeven levensfasen (Hendriks, 2013) wil ik in onderstaand artikel beschrijven

Nadere informatie

Spiritueel dagboek. Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits

Spiritueel dagboek. Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits Spiritueel dagboek Met teksten en inzichten van MORYA zoals opgetekend door Geert Crevits Voorwoord: Een spiritueel dagboek 5 Waarom een spiritueel dagboek? 7 Om bewuster te leven en te handelen Aandachtspunten

Nadere informatie

Oasemoment 'Leer mij hoe ik bidden moet' Emmaüsparochie - donderdag 26 juni 2014

Oasemoment 'Leer mij hoe ik bidden moet' Emmaüsparochie - donderdag 26 juni 2014 Oasemoment 'Leer mij hoe ik bidden moet' Emmaüsparochie - donderdag 26 juni 2014 Muziek: Klokkengelui Gedicht Gij badt op enen berg alleen, en... Jesu, ik en vind er geen waar 'k hoog genoeg kan klimmen

Nadere informatie

Spiritualiteit in de laatste levensfase

Spiritualiteit in de laatste levensfase Spiritualiteit in de laatste levensfase Tilly de Kruyf Wout Huizing Congres palliatieve zorg voor mensen met dementie Ede 4 april 2016 Trainingswinkel www.netwerklevensvragen.nl/trainingswinkel Presentaties

Nadere informatie

muziek CD Secret Garden, nummer 3 song from a secret garden

muziek CD Secret Garden, nummer 3 song from a secret garden Sessie Suzanne van Horssen, 1 e Nationale congres voor hospicezorg Sessie: Helpen bij afscheid nemen Hoe help je mensen bij afscheid nemen van dit leven? Daarvoor moet je weten wat er mogelijk is en vooral

Nadere informatie

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman

Compassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?

Nadere informatie

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15

Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 Het huis van de angst en het huis van de liefde Preek van Jos Douma over Romeinen 8:15 U hebt de Geest niet ontvangen om opnieuw als slaven in angst te leven, u hebt de Geest ontvangen om Gods kinderen

Nadere informatie

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is.

De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008. Het wonder komt ongemerkt je geest binnen wanneer die even pas op de plaats maakt en stil is. De Robijn Nieuwsbrief Januari 2008 Lieve mensen, Allereerst wens ik iedereen een vreugdevol nieuw jaar toe. Misschien begin je dit jaar met de beste voornemens, zoals altijd en heb je bewust gekeken naar

Nadere informatie

Werkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme

Werkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme Werkstuk Levensbeschouwing Boeddhisme Werkstuk door een scholier 1997 woorden 8 april 2001 5,1 112 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing 1) Geef een korte omschrijving wat het boeddhisme volgens jou voor

Nadere informatie

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14

Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Zondag 22 mei 2011 - Kogerkerk - 5e zondag van Pasen - kleur: wit - preek Deuteronomium 6, 1-9 & 20-25 // Johannes 14, 1-14 Gemeente van onze Heer Jezus Christus, Twee prachtige lezingen vanochtend. Er

Nadere informatie

Ik geloof, geloof ik. Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw. Mijn naam en klas:

Ik geloof, geloof ik. Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw. Mijn naam en klas: Ik geloof, geloof ik Levensbeschouwelijk dossier Griftland college Bovenbouw Mijn naam en klas: Bezinningsmomenten In de godsdienstlessen stonden de afgelopen jaren verhalen centraal en de verschillende

Nadere informatie

Pastoraat wat is dat?

Pastoraat wat is dat? Pastoraat wat is dat? Eigenlijk best een lastige vraag! Pastoraat daar zijn heel veel dikke boeken over geschreven. Maar na het lezen weet je het soms nog niet!? Daarom mogen jullie een paar minuten daar

Nadere informatie

Geef. nooit op! Gods beloften voor jou MIRANDA TOLLENAAR

Geef. nooit op! Gods beloften voor jou MIRANDA TOLLENAAR Geef Gods beloften voor jou nooit op! MIRANDA TOLLENAAR Geef nooit op! Tollenaar, Miranda ISBN 978-90-6353-630-5 NUR 713 Boekverzorging: Studio Vrolijk, Margreet Kattouw De bijbelteksten in deze uitgave

Nadere informatie

Aandacht voor zingeving bij leven, ziekte en gezondheid

Aandacht voor zingeving bij leven, ziekte en gezondheid Aandacht voor zingeving bij leven, ziekte en gezondheid Dienst Geestelijke Verzorging Ik vind het best, ik vind het best, als je niet komt maar smst, of als je op het internet, een leuk gesprekje met mij

Nadere informatie

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten

Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.

Nadere informatie

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou!

DEEL 1. WERKBOEK 5 Eigen keuze. 2015 Monique van Dam YOU: De keuze is aan jou! DEEL 1 1 WERKBOEK 5 Eigen keuze Inhoud 2 1. Hoe zit het met je keuzes? 3 2. Hoe stap je uit je automatische piloot? 7 3. Juiste keuzes maken doe je met 3 vragen 9 4. Vervolg & afronding 11 1. Hoe zit het

Nadere informatie

Voltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018

Voltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018 Voltooid leven: het leven in eigen hand? Drachten, 13 november 2018 Welke gedachten en associaties roept voltooid leven bij u op? 1. Wanneer denkt u dat u over uw eigen leven zou zeggen het is voltooid?

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

DISCIPELSCHAP BIJBELSTUDIE VGSU BLOK

DISCIPELSCHAP BIJBELSTUDIE VGSU BLOK DISCIPELSCHAP BIJBELSTUDIE VGSU BLOK 4 2010-2011 INHOUD Inleiding... 5 Avond 1... 6 Avond 2... 8 Avond 3... 10 Avond 4... 12 3 4 INLEIDING Een ieder die niet zijn kruis draagt en achter Mij aankomt, die

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Lisa Westerman Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Lisa Westerman... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Lisa,

Nadere informatie

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen

wat is passend? naar aanleiding van Paulus brief aan de Kolossenzen wil ik dat uitwerken voor 4 categorieën vier kringen vandaag wil ik dit gebod toepassen op het geloofsgesprek onderwerp van de gemeenteavond komende week onze overtuiging is dat zulke gesprekken hard nodig zijn voor de opbouw van onze gemeente tegelijk is

Nadere informatie

Module 1. Bewustwording.

Module 1. Bewustwording. Module 1. Bewustwording. Dag 3. Visioning Ontdek wat jouw ziel te zeggen heeft over jouw bestemming en werk. Je staat op het punt om te gaan luisteren naar de wijsheid van je ziel als het gaat over jouw

Nadere informatie

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster

[PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster [PILOT] Aan de slag met de Hoofdzaken Ster! Hoofdzaken Ster Copyright EffectenSter BV 2014 Hoofdzaken Ster SOCIALE VAARDIGHEDEN VERSLAVING DOELEN EN MOTIVATIE 10 9 8 10 9 8 7 6 4 3 2 1 7 6 4 3 2 1 10 9

Nadere informatie

1 Korintiёrs 1:9. Marcus 10:45. Handelingen 4:12. Johannes 17:3. 1 Korintiёrs 3:16. Johannes 15:9,10. Psalm 32:8

1 Korintiёrs 1:9. Marcus 10:45. Handelingen 4:12. Johannes 17:3. 1 Korintiёrs 3:16. Johannes 15:9,10. Psalm 32:8 [1] [2] [3] Johannes 3:16 1 Korintiёrs 1:9 Johannes 3:19 God wil met ons omgaan God wil met ons omgaan Zonde brengt scheiding [4] [5] [6] Romeinen 3:23 Marcus 10:45 Romeinen 5:8 Zonde brengt scheiding

Nadere informatie

Oefeningen voor inkeer en verstilling

Oefeningen voor inkeer en verstilling Oefeningen voor inkeer en verstilling Oefeningen voor inkeer en verstilling In de christelijke traditie zijn veel voorbeelden te vinden van oefeningen die een hulp kunnen zijn voor het gebedsleven. Hieronder

Nadere informatie

Bij u schuil ik, u bent mijn schild,

Bij u schuil ik, u bent mijn schild, Bij u schuil ik, u bent mijn schild, in uw woord stel ik mijn hoop. Psalm 119:114 inleiding Laten we eerlijk zijn: het is niet zo eenvoudig om regelmatig uit de Bijbel te lezen en te bidden. Onze volle

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

THEMAONTMOETINGEN. Er zijn ontmoetingen rondom vier thema s: Waardevol opvoeden Zelfbewust zijn Investeren in je relatie Leven met verlies

THEMAONTMOETINGEN. Er zijn ontmoetingen rondom vier thema s: Waardevol opvoeden Zelfbewust zijn Investeren in je relatie Leven met verlies THEMAONTMOETINGEN Ieder mens heeft weleens vragen die hij niet zomaar kan beantwoorden. Bijvoorbeeld over wie je bent of wilt zijn, hoe je je relatie kunt versterken, hoe je omgaat met verlies of over

Nadere informatie

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN

MANIEREN OM MET OUDERPARTICIPATIE OM TE GAAN Blijf kalm; Verzeker je ervan dat je de juiste persoon aan de lijn hebt; Zeg duidelijk wie je bent en wat je functie is; Leg uit waarom je belt; Geef duidelijke en nauwkeurige informatie en vertel hoe

Nadere informatie

Een Visioen van Liefde

Een Visioen van Liefde Een Visioen van Liefde Orthen, april 2012 WIE ZIJN WIJ? De oorsprong van de gemeenschap San Salvator ligt in de rooms-katholieke traditie, en voelt zich van daaruit verbonden met de Bijbel, geïnspireerd

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Johan Vosbergen Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Johan Vosbergen... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Johan,

Nadere informatie

Workshop communicatie

Workshop communicatie Workshop communicatie Feedback is collegiale ondersteuning of toch niet? Wat wil de beroepsvereniging betekenen voor Verzorgenden en Verpleegkundigen? Wij willen onze beroepsgroepen in staat stellen hun

Nadere informatie

Geloof en (on-)rust in de palliatieve fase

Geloof en (on-)rust in de palliatieve fase Geloof en (on-)rust in de palliatieve fase Lezing door Etje Verhagen, psycholoog en geestelijk verzorger, 8-10-2014, minisymposium palliatieve zorg Netwerk regio IJssel Vecht Hoort bij een PowerPointpresentatie

Nadere informatie

Als genezing niet meer mogelijk is

Als genezing niet meer mogelijk is Algemeen Als genezing niet meer mogelijk is www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG043 / Als genezing niet meer mogelijk is / 06-10-2015 2 Als

Nadere informatie

Algemene inleiding Inleiding bij het theoretisch deel Hoofdstuk I: Definities Inleiding... 11

Algemene inleiding Inleiding bij het theoretisch deel Hoofdstuk I: Definities Inleiding... 11 INHOUDSTAFEL Algemene inleiding... 8 Inleiding bij het theoretisch deel... 10 Hoofdstuk I: Definities... 11 Inleiding.... 11 1. Definitie palliatieve zorg... 11 2. Holistische benadering in de palliatieve

Nadere informatie

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen

GODS GEZIN. Studielessen voor 4-7 jarigen GODS GEZIN Studielessen voor 4-7 jarigen 2003 Geschreven door Beryl Voorhoeve en Judith Maarsen Oorspronkelijk bedoeld voor studie in kleine groepen in de Levend Evangelie Gemeente Gebruikte Bijbelvertaling

Nadere informatie

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule

1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule Werkboek Inhoudsopgave: 1.Inleiding: De Plug & Play Business Formule 2. Het H.A.R.T. model 2.1. H.A.R.T. staat voor: 2.1.1. Mijn verhaal over oprechte communicatie 2.1.1: Hoofd Gebruik de rest van deze

Nadere informatie

Praktijk voor zingevingsvragen bij levenseinde, rouw en verlies

Praktijk voor zingevingsvragen bij levenseinde, rouw en verlies Praktijk voor zingevingsvragen bij levenseinde, rouw en verlies Als ervaringsdeskundige bied ik je een ruim hart een open blik onbevangen luisteren voorbij de hindernissen De reis door het leven is geen

Nadere informatie

Christendom. Wat uit dit geloof spreekt je aan?

Christendom. Wat uit dit geloof spreekt je aan? Christendom In Christendom zijn de Bijbel en Jezus het belangrijkste. In de wereld is het de grootste godsdienst, gevolgd door de Islam. In het Christendom geloven de mensen in één God, die uit Drie Personen

Nadere informatie

De week van Springmuis.

De week van Springmuis. De week van Springmuis. Vandaag is het verhaal verteld over Springmuis. Het verhaal is afkomstig van een legende van de Noord Amerikaanse vlakte-indianen. Het verhaal gaat over onzekerheid, het verlangen

Nadere informatie

Geestelijke verzorging

Geestelijke verzorging Geestelijke verzorging Zorg met aandacht - Aandacht voor wat u gelooft Onlangs bent u opgenomen in het Havenziekenhuis. Opname in een ziekenhuis kan vragen en emoties oproepen. Het kan prettig zijn om

Nadere informatie

Die overkant was een streek waar veel niet-joodse mensen woonden. Vreemd gebied.

Die overkant was een streek waar veel niet-joodse mensen woonden. Vreemd gebied. e Opstandingskerk - 15 maart 2015 4 zondag van de veertig dagen - Laetare Lezing: Johannes 6, 1-15 Gemeente van Christus, Het is kort voor het paasfeest. Jezus gaat naar de overkant van het Meer van Galilea.

Nadere informatie

Spirituele zorg: complex, of misschien toch ook simpel?

Spirituele zorg: complex, of misschien toch ook simpel? Spirituele zorg: complex, of misschien toch ook simpel? Onderzoek uitgevoerd voor Dr. Annemiek Schep-Akkerman onderzoeker lectoraat Zorg en Zingeving, Hogeschool Viaa, Zwolle Special Interest Group Spirituele

Nadere informatie

[IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.]

[IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.] 2011 Life Coach Désirée Snelling Berg Desirée [IN 3 STAPPEN JE EX TERUG.] Leer de technieken om met behulp van je onderbewuste en het universum je ex weer terug te krijgen. Inleiding Het is geen geheim

Nadere informatie

-1- Mijn geluk wordt niet veroorzaakt door iets van buiten het is mijn staat van Zijn

-1- Mijn geluk wordt niet veroorzaakt door iets van buiten het is mijn staat van Zijn Test geluk en levenskunst Beantwoord elke stelling met ja/eens of nee/oneens -1- Mijn geluk wordt niet veroorzaakt door iets van buiten het is mijn staat van Zijn -2- Ik ben niet zo gevoelig voor lof of

Nadere informatie

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be

Inspectie RK Godsdienst Griet Liebens 0486/724946 griet.liebens@telenet.be 1 inspectie-begeleiding RK godsdienst basisonderwijs Tulpinstraat 75 3500 Kiewit-Hasselt 011 264408 godsdienstbao@dodhasselt.be Collegiale consultatie Godsdienst Lager onderwijs Rijkhoven Kleine Spouwen

Nadere informatie

De vier onmetelijke vermogens van de geest

De vier onmetelijke vermogens van de geest De vier onmetelijke vermogens van de geest Geluk is alleen mogelijk als er liefde is. Ware liefde heeft het vermogen iedere situatie waarin we ons bevinden te genezen en te veranderen, en ons leven een

Nadere informatie

Instructie 1. Heb jij je voelsprieten uitstaan? De relatie met je cliënt

Instructie 1. Heb jij je voelsprieten uitstaan? De relatie met je cliënt Instructie 1 De relatie met je cliënt Heb jij je voelsprieten uitstaan? Met behulp van dit werkblad onderzoek je of je je voelsprieten hebt uitstaan naar de cliënt. Kies een cliënt en vul met die cliënt

Nadere informatie

"Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling

Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets meer Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling 1 "Bidden, meditatie en mindfulness: over vorm, inhoud en iets "meer" Introductie: - aanleidingen en achtergronden - vraagstelling 2 Aanleidingen en achtergronden 1 Aanleidingen en achtergronden 2 Aanleidingen

Nadere informatie

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen.

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen. Theoreasy de theorie is eenvoudig. Je gaat ontdekken dat het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen denken en doen dé sleutel is tot a beautiful way of life. Als je nog steeds hoopt dat oplossingen

Nadere informatie

Het dubbelgebod en de zin van ons bestaan (22 februari 2009)

Het dubbelgebod en de zin van ons bestaan (22 februari 2009) 1 Het dubbelgebod en de zin van ons bestaan (22 februari 2009) De achtergrond van de vraag naar het belangrijkste gebod De vraag waar wij vanochtend mee te maken hebben is de vraag naar het grote of anders

Nadere informatie

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven.

TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. TITEL ACTIVITEIT + beschrijving: filosofisch gesprek over geloven. Beginsituatie: De lln doen als inleiding op het project rond geloven en de kerkwandeling, een filosofisch gesprek. Er komen verschillende

Nadere informatie

Bewustwording dag 1 Ik aanvaard mezelf zoals ik nu ben.

Bewustwording dag 1 Ik aanvaard mezelf zoals ik nu ben. Het meditatieprogramma duurt veertig dagen en bestaat uit tien affirmaties. Het is fijn om gedurende dit programma een dagboek bij te houden om je bewustwordingen en ervaring op schrijven. Elke dag spreek

Nadere informatie

Inhoud Inleiding Een nieuw beroep, een nieuwe opleiding Een nieuwe start bouwt voort op het voorgaande Relaties aangaan Omgaan met gevoelens

Inhoud Inleiding Een nieuw beroep, een nieuwe opleiding Een nieuwe start bouwt voort op het voorgaande Relaties aangaan Omgaan met gevoelens Inhoud Inleiding 9 1 Een nieuw beroep, een nieuwe opleiding 11 1.1 Het beroep Social Work 11 1.2 Beelden over leren mentale modellen 15 1.3 Competentiegericht leren 16 1.4 Een open leerhouding 17 1.5 Leren

Nadere informatie

Handreiking bij een spirituele zoektocht.

Handreiking bij een spirituele zoektocht. Handreiking bij een spirituele zoektocht. Deze handreiking hoort bij: Oud- en nieuw- katholiek. De spirituele zoektocht van die andere katholieken. Door Joris Vercammen. Valkhof pers 2011. Het boek is

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten.

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Want God zal hen troosten. Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Het echte geluk is voor mensen die verdriet hebben. Wat is dat voor uitspraak op een dag als vandaag? We herdenken vandaag onze geliefde doden. Mensen

Nadere informatie

Geestelijke verzorging

Geestelijke verzorging Dienst Geestelijke Verzorging Geestelijke verzorging Algemene informatie >> wie ben ik? waarom gebeurt dit? wat maakt mijn leven zinvol? Wie dit soort vragen heeft of met zijn ziel onder de arm loopt,

Nadere informatie

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen...

Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Waar de hemel de aarde raakt daar wordt de mens bewogen... Ton Schulten Woord vooraf Al van jongs af heeft Ton Schulten zich aangetrokken gevoeld tot schilderkunst en vormgeving. Op 53-jarige leeftijd

Nadere informatie

ZEGENING VAN... Zorg dragen voor elkaar behoort tot het meest menselijke van ons bestaan.

ZEGENING VAN... Zorg dragen voor elkaar behoort tot het meest menselijke van ons bestaan. ZEGENING VAN... Zorg dragen voor elkaar behoort tot het meest menselijke van ons bestaan. Zorg dragen voor elkaar behoort tot het wezen van ons christen-zijn. Stille overweging dagelijks worden we geconfronteerd

Nadere informatie

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN

GELOOFSVRAGEN EN LEVENSVRAGEN WAAROM??? DAAROM!!! Soms sta je met je mond vol tanden, wanneer je kind je met een vraag overvalt. "Waarom zijn de bomen groen?", "Waarom regent het vandaag?" Waarom... waarom..., steeds weer waarom. De

Nadere informatie

Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30

Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30 IN NAVOLGING VAN CLARA Tijdens de presentatie van het boek Clara van assisi, GesChrifTen en oudste bronnen op 30 januari jl. hield Marieke drent, studente TheoloGie (fhtl, utrecht) een boeiende voordracht

Nadere informatie

Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg

Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg Zingeving, spiritualiteit en verpleegkundige zorg Annemieke Kuin humanistisch geestelijk verzorger Westfriesgasthuis, Hoorn Spiritualiteit / Zingeving Aandacht voor eigen spiritualiteit In gesprek gaan

Nadere informatie

Kingdom Faith Cursus ------------------------------------------------------------------------------------------------ HEILIG, HEILIG, HEILIG

Kingdom Faith Cursus ------------------------------------------------------------------------------------------------ HEILIG, HEILIG, HEILIG Kingdom Faith Cursus KF09 ------------------------------------------------------------------------------------------------ HEILIG, HEILIG, HEILIG Colin Urquhart ------------------------------------------------------------------------------------------------

Nadere informatie

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één

levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één levensbeschouwelijke identiteit van catent Scholen zijn als bomen Leven niet alleen Zonder grond en wortels Leeft geen school, niet één De scholen van Catent - afzonderlijk en gezamenlijk - zijn als een

Nadere informatie

Het leven leren leven

Het leven leren leven Rouwbegeleiding in de praktijk Het leven leren leven Karin van der Plas Themabijeenkomst IDPZ 31 oktober Programma Welkom Theorie over rouw Bespreking casus/ luisteroefening Wat is Levenskunst? Tijd voor

Nadere informatie

HET ULTIEME CIRKEL VAN VERVULLING ASSESSMENT

HET ULTIEME CIRKEL VAN VERVULLING ASSESSMENT WIE ZIT HIER ACHTER? WIE ZIT HIER ACHTER? IK BEN SANDRA DERKSEN EN AUTEUR VAN AFVALLEN ALS SPIRITUELE OEFENING LESSEN VOOR EEN LICHT EN VERVULLEND LEVEN EN FOOD FOR THOUGHT. Ik ben de bedenkster van de

Nadere informatie

Relatie <> Religie. Beste Galsem,

Relatie <> Religie. Beste Galsem, RelatieReligie BesteGalsem, Hetfeitdatjouwpatientnuopeenchristelijkevenementisisnietongevaarlijk.Hetgeestelijke levenvanjouwpatientzalgrotesprongenmakennaarhetkampvandevijandtoe.watikjou aanraadisomditnietafteremmen,maaromdittebederven.brengjouwpatientincontactmet

Nadere informatie

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven

ecourse Moeiteloos leren leidinggeven ecourse Moeiteloos leren leidinggeven Leer hoe je met minder moeite en tijd uitmuntende prestaties met je team bereikt 2012 Marjan Haselhoff Ik zou het waarderen als je niets van de inhoud overneemt zonder

Nadere informatie

Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd. Beste mensen,

Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd. Beste mensen, Tekst: Job 16: 20 Thema: Doge jo wol? Bijzonderheden: Tweede zondag in de 40-dagentijd Liturgie: Welkom Gezang 172: 1,3,4 Begroeting Psalm 139: 1,2 Gebed Projektlied: Nieuw leven Kindernevendienst Schriftlezing:

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur

WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT. Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur WORD GROTER DAN DAT WAT JOU KLEIN HOUDT Ann Weiser Cornell en Egbert Monsuur 1 Les één Welkom bij deze e-cursus waarin we je zullen laten zien hoe jij groter kunt worden en je problemen kleiner! Zijn er

Nadere informatie

De eerste liefde van God

De eerste liefde van God De eerste liefde van God Trouwpreek over 1 Johannes 3:16 (ds. Jos Douma) gehouden in de trouwdienst van Jeroen en Marjoke Wij hebben Gods liefde, die in ons is, leren kennen en vertrouwen daarop. God is

Nadere informatie

Ouderenzorg in 2025?

Ouderenzorg in 2025? Ouderenzorg in 2025? https://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=vo9 wlawhe3e Niemand gaat actief de gang naar het verpleeghuis, je wordt opgenomen, ik had geen inspraak 1 IDENTITEIT: wie

Nadere informatie

Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool

Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool Handreiking bij 40 DAGEN GEBED voor groep 4-8 van de basisschool NAAM September 2009 In september en oktober 2009 was de Levend evangelie Gemeente bezig met het onderwerp 40 DAGEN GEBED. Om gemeente breed

Nadere informatie

Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg?

Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? Wat is palliatieve zorg? Waar denk je aan bij palliatieve zorg? 2 Definitie Palliatieve zorg (WHO 2002) Palliatieve zorg is een benadering die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun naasten,

Nadere informatie

WAAR WE VOOR STAAN VERWONDERING ONTMOETING LEVENSKUNST RITUELEN RELIGIEUS GEWORTELD WAT DOE JIJ VANDAAG?

WAAR WE VOOR STAAN VERWONDERING ONTMOETING LEVENSKUNST RITUELEN RELIGIEUS GEWORTELD WAT DOE JIJ VANDAAG? WAAR WE VOOR STAAN 4 VERWONDERING 7 ONTMOETING 8 LEVENSKUNST 11 RITUELEN 12 RELIGIEUS GEWORTELD 17 WAT DOE JIJ VANDAAG? 18 WAAR WE VOOR STAAN Het Apostolisch Genootschap biedt ontmoetingsplaatsen voor

Nadere informatie

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen,

Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Gemeente van onze Heer Jezus Christus, lieve mensen, Afgelopen maandag hebben we met de deelnemers van de kring Eigentijds Bijbellezen Paasverhalen gelezen. Vier verhalen van de opstanding, verteld door

Nadere informatie

Jezus vertelt, dat God onze Vader is

Jezus vertelt, dat God onze Vader is Eerste Communieproject 26 Jezus vertelt, dat God onze Vader is Jezus als leraar In les 4 hebben we gezien dat Jezus wordt geboren. De engelen zeggen: Hij is de Redder van de wereld. Maar nu is Jezus groot.

Nadere informatie

De vierde dimensie van palliatieve zorg: Hoe pakken wij het aan in Nederland? Palliatieve zorg. Problemen met spiritualiteit. Wat is spiritueel?

De vierde dimensie van palliatieve zorg: Hoe pakken wij het aan in Nederland? Palliatieve zorg. Problemen met spiritualiteit. Wat is spiritueel? De vierde dimensie van palliatieve zorg: Hoe pakken wij het aan in Nederland? Brugge, 13 oktober 2009 Dr Carlo Leget, UHD Zorgethiek Universiteit van Tilburg www.zorgethiek.nu Palliatieve zorg Palliatieve

Nadere informatie

Tuin van Heden kleuters (4- en 5-jarigen) Werken met kunst in de paasperiode

Tuin van Heden kleuters (4- en 5-jarigen) Werken met kunst in de paasperiode Tuin van Heden kleuters (4- en 5-jarigen) Werken met kunst in de paasperiode Beleving Kleuters worden in hun omgeving overal geconfronteerd met de uiterlijke verschijnselen van Pasen: paasversieringen,

Nadere informatie

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente

leren omgaan met Diversiteit In je gemeente Geloven kun je niet alleen! Stap 1 Jouw kijk op de wereld 15 min. Kijken in de spiegel naar jezelf Wat vind je van je eigen lichaam? Wat vind je mooi? Als je zou mogen kiezen, welk deel zou je dan weghalen?

Nadere informatie

wil ik het wensen rond overlijden

wil ik het wensen rond overlijden ZO wil ik het wensen rond overlijden Als jij mij vertelt wat je wilt, Zet ik de wereld even stil Om jouw leven gedag te zeggen En jou in ons hart neer te leggen. Wilma van Grieken, teamleider De Vaart(2012)

Nadere informatie

VIEREN MET KINDEREN GEBED OM VERGEVING

VIEREN MET KINDEREN GEBED OM VERGEVING VIEREN MET KINDEREN GEBED OM VERGEVING De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus van elke viering een belangrijke betekenis en functie. De afstand die in het dagelijkse leven tussen God en mens is

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

Verbindingsactietraining

Verbindingsactietraining Verbindingsactietraining Vaardigheden Open vragen stellen Luisteren Samenvatten Doorvragen Herformuleren Lichaamstaal laten zien Afkoelen Stappen Werkafspraken Vertellen Voelen Willen Samen Oplossen Afspraken

Nadere informatie

HOOFDSTUK II: HET BEGRIP SPIRITUALITEIT IN DE PALLIATIEVE ZORG

HOOFDSTUK II: HET BEGRIP SPIRITUALITEIT IN DE PALLIATIEVE ZORG HOOFDSTUK II: HET BEGRIP SPIRITUALITEIT IN DE PALLIATIEVE ZORG INLEIDING In dit hoofdstuk willen we meer ingaan op de kenmerken van spiritualiteit, zodat de betekenis van deze dimensie concreter wordt

Nadere informatie

HOOFDSTUK IV: DE EIGEN SPIRITUALITEIT VAN DE VERPLEEGKUNDIGE

HOOFDSTUK IV: DE EIGEN SPIRITUALITEIT VAN DE VERPLEEGKUNDIGE HOOFDSTUK IV: DE EIGEN SPIRITUALITEIT VAN DE VERPLEEGKUNDIGE INLEIDING In dit hoofdstuk willen we meer aandacht besteden aan de spiritualiteit van de zorgverlener zelf. Literatuurstudies wijzen er immers

Nadere informatie

Solidariteit zonder omwegen (Vrienden zonder grenzen) Werkdocument lesimpulsen Onderbouw

Solidariteit zonder omwegen (Vrienden zonder grenzen) Werkdocument lesimpulsen Onderbouw Solidariteit zonder omwegen (Vrienden zonder grenzen) Werkdocument lesimpulsen Onderbouw Lesimpuls 1 Materiaal: affiche Bespreken van de affiche aan de hand van frames of omkadering Wat zie je op de affiche?

Nadere informatie

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan

Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan Kwaliteit van leven Een hulpmiddel bij de voorbereiding van een zorgplan De zorg en begeleiding van mensen met een verstandelijke beperking moet erop gericht zijn dat de persoon een optimale kwaliteit

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

Verder op weg met Jezus

Verder op weg met Jezus Verder op weg met Jezus Heel goed besef ik de onafheid en de onvolmaaktheid van wat ik geschreven heb. Er is nog zoveel meer te vertellen over Jezus Christus. Er is nog zoveel meer over Hem te weten en

Nadere informatie

Lees Zoek op Om over na te denken

Lees Zoek op Om over na te denken Welkom bij de Online Bijbelcursus van Praise De bijbelcursus is wat voor jou als je: 1. Als je wilt weten wat christenen geloven. 2. Als je meer wilt begrijpen van de bijbel. 3. Als je wilt groeien in

Nadere informatie

Existentiële en spirituele zorg: wanneer het leven niet oneindig blijkt en zingevingsvragen je bezighouden

Existentiële en spirituele zorg: wanneer het leven niet oneindig blijkt en zingevingsvragen je bezighouden Existentiële en spirituele zorg: wanneer het leven niet oneindig blijkt en zingevingsvragen je bezighouden Informatie voor patiënten en naasten Over existentiële en spirituele zorg Natuurlijk weet je dat

Nadere informatie

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!

Nadere informatie