Arbeidsmarktonderzoek Haven- en Industriecomplex Rotterdam

Transcriptie

1 Arbeidsmarktonderzoek Haven- en Industriecomplex Rotterdam Eindrapport Opdrachtgevers: Havenbedrijf Rotterdam, gemeente Rotterdam en Deltalinqs SEOR Kees Zandvliet Rotterdam, maart 2015

2

3 Arbeidsmarktonderzoek Haven- en Industriecomplex Rotterdam Eindrapport Opdrachtgevers: Havenbedrijf Rotterdam, gemeente Rotterdam en Deltalinqs Contactpersoon Kees Zandvliet Adres SEOR, Erasmus Universiteit Rotterdam Marconistraat AK ROTTERDAM Telefoon Fax

4 COLOFON Dit rapport doet verslag van onderzoek dat is uitgevoerd in opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam en de gemeente Rotterdam. De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij SEOR BV. Het gebruik van het materiaal in dit rapport is toegestaan, mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in welke vorm dan ook is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van SEOR BV. Het onderzoek is uitgevoerd door SEOR BV. Dit rapport is een uitgave van SEOR BV Marconistraat 16, 3029 AK Rotterdam

5 Voorwoord September 2014 heeft het Havenbedrijf Rotterdam, mede namens de gemeente Rotterdam en Deltalinqs, SEOR opdracht gegeven voor het uitvoeren van een onderzoek naar de arbeidsmarkt van het Haven- en Industriecomplex Rotterdam, voor de periode Het onderzoeksteam bestond uit Kees Zandvliet (projectleider), Matthijs de Jong en Susan Tjong. Het telefonische veldwerk is uitgevoerd door Diana Arakelyan, Busranur Koroglu, Hester Kuilboer en Corine van Leeuwen. Het onderzoek is begeleid door: Natalie Backx Maarten van Kooij Cees Alderliesten Adviseur Sociale Infrastructuur HIC - HR Havenbedrijf Rotterdam Strategisch Adviseur gemeente Rotterdam Beleidsadviseur Arbeidsmarkt - Deltalinqs We bedanken hen voor de prettige samenwerking en nuttige suggesties voor verbetering en aanvulling van concepten van dit rapport. We bedanken de bedrijven die via het invullen van de enquête en/of een interview aan het onderzoek hebben bijgedragen.

6

7

8 Inhoudsopgave Samenvatting... i 1. Inleiding Achtergrond van het onderzoek Doel van het onderzoek en onderzoeksthema s Opzet van het onderzoek... 2 Wegingsprocedure Opzet van het rapport Arbeidsvraag HIC Rotterdam in perspectief Inleiding Werkgelegenheid... 5 Conclusies representativiteit Vacatures in de regio Rijnmond per beroepsgroep Verwachte baanopeningen komende 2 jaar Trends in de vraag naar arbeid HIC en achtergronden Trends in totale vraag naar arbeid HIC Achtergronden Trends op middellange termijn naar beroepsniveau Conclusies (verwachte) vraag naar arbeid Het regionale aanbod Inleiding Trends in de beroepsbevolking Nieuw aanbod van schoolverlaters (verwachte uitstroom uit het onderwijs) Het werkloze en werkzoekende aanbod Conclusies Aansluiting vraag en aanbod Inleiding Belangrijkste knelpunten huidige situatie Verwachtingen Aanpassingsmechanismen Conclusies Handelingsperspectieven voor beleidsmakers... 43

9 5.1 Belangrijkste aandachtsgebieden Handelingsperspectieven Literatuur Bijlage 1 Verantwoording onderzoek B1.1 Enquête onder bedrijven B1.2 Aannames doorstroom in onderwijs Bijlage 2 Tabellen en figuren bij hoofdstuk Inlening extern personeel Bijlage 3 Tabellen en figuren bij hoofdstuk

10 Samenvatting Achtergrond, doel en opzet onderzoek Relevante partijen op de arbeidsmarkt beschikken over veel kennis en inzicht in de (regionale) arbeidsmarkt. Niettemin is er behoefte aan actualisatie hiervan, onder meer om de consequenties van de recessie voor de korte en lange termijn ontwikkelingen in kaart te brengen en een actueel beeld van de bestaande en verwachte verhoudingen tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt van het Rotterdams havengebied te krijgen. Het doel van het onderzoek is dus een betrouwbaar beeld te verkrijgen, zowel kwantitatief als kwalitatief, van de arbeidsmarktontwikkelingen in het HIC Mainport Rotterdam. Daarbij focust het onderzoek op technische en logistieke beroepen in drie clusters, te weten Industrie en Maintenance, Transport en logistiek en Maritieme dienstverlening en voorts de verwachtingen voor de korte (komende 2 jaar) en middellange termijn (4 tot 5 jaar). Figuur 1 Aantal werkzame personen per activiteit, gebied en in steekproefkader (ledenlijsten) Bron: LISA Bedrijvenregister Rijnmond, ledenlijst Deltalinqs, Fenex en VRC, bewerking SEOR Het onderzoek is gebaseerd op beschikbare regionale data over vraag, aanbod en aansluitingsproblemen op de arbeidsmarkt en aanvullend een enquête onder de leden van Deltalinqs, Fenex en VRC, en negen interviews met HR managers van enkele vooraanstaande bedrijven uit de drie clusters. De steekproef van bedrijven is redelijk representatief voor het havengebied en in iets mindere mate voor de havenrelevante werkgelegenheid, zoals blijkt uit de overlap in figuur 1. De benaderde bedrijven zijn voor het overgrote deel i

11 werkzaam in relevante (haven gebonden) activiteiten, in het beheergebied van het Havenbedrijf Rotterdam. Het steekproefkader omvat 22 procent van de haven gerelateerde werkgelegenheid in Rijnmond, en rond 40 procent van de werkgelegenheid in het beheergebied van Havenbedrijf Rotterdam. Vraagzijde Het beheergebied van het Havenbedrijf omvat 30 procent van de werkgelegenheid in Rijnmond. Kenmerkend voor de haven zijn de sterke vertegenwoordiging van de petrochemie, de chemische industrie, onderdelen van de metaal-, machine- en transportmiddelenindustrie en (haven)logistieke activiteiten, vervoer over water, op- en overslag en maritieme dienstverlening. Ondanks grootscheepse veranderingen en reorganisaties verwachten de onderzochte bedrijven op korte (2 jaar) en middellange termijn (4 à 5 jaar) een toename van de vraag naar arbeid. Dit geldt voor alle clusters: Industrie en maintenance, Transport en logistiek en Maritieme dienstverlening. Industrie en maintenance verwachten dat deze toename zich op korte termijn vooral zal manifesteren via een toename van de inleen en minder via de aanstelling van eigen personeel. Doordat onderaannemers deels buiten de regio zijn gevestigd, zal een deel van de vraag zich in andere regio s manifesteren. De toename van de vraag wordt volgens de respondenten vooral bepaald door de economische groei. Verder voorziet men een positief effect op de arbeidsvraag van technologie en maintenance en een ongunstig effect van globalisering en demografie. De relevante activiteiten in het havengebied verwachten de komende jaren per jaar baanopeningen voor technische functies en eveneens voor logistieke functies. Het gaat daarbij vooral om middelbaar geschoolden (60 à 70 procent van het totaal aantal baanopeningen) en hooggeschoolde functies (30 à 20 procent). Voor de middellange termijn wordt een bestendiging van de upgrading van het werk verwacht, vooral in technische beroepen (zie figuur 2). Onder invloed van technologische vernieuwing en automatisering is er sprake van geleidelijk proces van transitie, waarbij vooral de werkgelegenheid voor laaggeschoolden afneemt in alle clusters. Tegelijkertijd neemt de behoefte aan technisch geschoold personeel (en IT ers) in Transport en logistiek en Maritieme dienstverlening toe. De transitie wordt op middellange termijn dus vooral zichtbaar in een dalende werkgelegenheid in logistieke beroepen en een toename van technische beroepen (zie figuur 2). ii

12 Figuur 2 Verwachte trend in het aantal baanopeningen op middellange termijn naar beroepsgroep en beroepsniveau ( ) saldo positieve en negatieve verwachtingen (a) (b) (a) Alle respondenten, ongewogen resultaten. (b) Verschil tussen het percentage respondenten dat een toename van het aantal baanopeningen verwacht, minus het percentage respondenten dat een afname van het aantal baanopeningen verwacht. Bron: SEOR Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam 2014 Aanbodzijde De omvang van de beroepsbevolking in de regio Rijnmond blijft de komende jaren nagenoeg stabiel. Het opleidingsniveau van de beroepsbevolking neemt toe door de uitstroom van laagopgeleide ouderen en de instroom van relatief hoog (en middelbaar) opgeleide jongeren. Dit is een voortzetting van de trend die in het afgelopen decennium al is waargenomen (zie figuur 3). De nog altijd toenemende participatie van ouderen draagt de komende jaren bij aan de stabilisatie van de omvang van de beroepsbevolking. De verschillen in participatie tussen hoog/middelbaar geschoolden en laaggeschoolden nemen toe. Door de hoge participatie van hoogopgeleiden neemt de stille (inactieve) reserve in deze groep af. De participatie van niet westerse allochtonen neemt toe, waardoor de achterstand op autochtonen geleidelijk afneemt, maar de participatie van deze groep ligt nog altijd lager dan die van autochtonen. De uitstroom uit het onderwijs (het aantal gediplomeerde schoolverlaters) blijft redelijk op peil. Tegelijk neemt de belangstelling voor technisch onderwijs op alle niveaus (mbo, hbo, wo) licht toe. Toch blijven de bedrijven bezorgd om de onvoldoende belangstelling voor het werk in de haven (technisch en logistiek), vooral onder de niet autochtone Rotterdamse bevolking. Er is op dit moment een omvangrijk werkloos werkzoekend aanbod in de regio, ook van technisch geschoolden. Ten opzichte van het landelijke beeld zijn laaggeschoolden hierin sterk oververtegenwoordigd en hooggeschoolden (vanaf mbo niveau 4) (sterk) ondervertegenwoordigd. iii

13 Figuur 3 Omvang potentiële beroepsbevolking Rotterdam naar opleidingsniveau 2001 en 2013 (aantallen x 1.000) Bron: CBS Statline Aansluiting vraag en aanbod Er is in de regio (dus) sprake van een fors overschot aan laaggeschoolden, ook in technische en logistieke beroepen, terwijl de overschotten op middelbaar en hoog opleidingsniveau beperkt zijn (zie figuur 4). Tegelijkertijd is er sprake van tekorten aan aanbod in enkele specifieke beroepsgroepen. Het gaat daarbij om een beperkt regionaal aanbod op mbo niveau 4 en tekorten in specifieke beroepen als materiaalkundigen, werktuigbouwkundigen en elektronicamonteurs. Het tempo van economisch herstel bepaalt vooral of en zo ja in welke mate zich op korte of middellange termijn ook op andere segmenten (binnen techniek en/of logistiek, maar ook IT) wervingsproblemen gaan voordoen, in het bijzonder in het havengebied, omdat het opleidingsprofiel van de vraag in het havengebied gemiddeld hoger is dan elders in de economie. De relatief hoge vervangingsvraag in technische beroepen is een gegeven voor de komende jaren die ook bijdraagt aan mogelijke spanning op de arbeidsmarkt. De veranderingen in het opleidingsprofiel van vraag en aanbod lopen mogelijk onvoldoende parallel, waardoor zich vooral op het middelbare segment (mbo 3 en 4) tekorten gaan manifesteren. Dit klemt te meer omdat de gesignaleerde transities (meer behoefte aan technisch geschoolden op middelbaar en hoog niveau) van belang zijn voor het handhaven van de positie van het Rotterdamse HIC. Waar arbeidsmobiliteit normaal gesproken bijdraagt aan een optimale allocatie van arbeid, vereist deze in technische beroepen specifieke aandacht. Doordat technische kennis en vakvaardigheid noodzakelijk zijn voor de uitvoering van het werk, heeft de werkgever verhoudingsgewijs minder iv

14 Technische en industrieberoepen Transportberoepen Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam alternatieven voor het vervullen van technische banen. Elke vorm van uitstroom uit het vakgebied werkt daarom ongunstig uit. Deze verliezen hebben zich in de afgelopen jaren, onder invloed van de economische crisis voorgedaan en hoewel dit geenszins betekent dat de technisch geschoolden die in niet technisch werk terecht zijn gekomen voor het vak verloren zijn, is mogelijk additionele actie nodig om terugstroom (zij instroom) te bevorderen (werk naar werk). Ook verlies dat zich voordoet in de overgang van school naar werk (technisch gediplomeerden die terecht komen in niet technisch werk) verdient in dit verband aandacht. Van belang is dat imago voor deze groep werkenden geen rol, speelt, maar dat de arbeidsmarkt onvoldoende functioneert, omdat men geen geschikte (technische) vacature heeft kunnen vinden, kort na het verlaten van de school. Figuur 4 Aantal NWW naar beroepsgroep en beroepsniveau (technisch, logistiek) en duur inschrijving (a) hogere beroepen middelbare beroepen lagere beroepen elementaire beroepen wetenschappelijke beroepen kortdurend langdurig hogere beroepen middelbare beroepen lagere beroepen elementaire beroepen (a) Kortdurend is korter dan 12 maanden. Bron: UWV. arbeidsmarktinformatie, bewerking SEOR v

15 Handelingsperspectief beleid Uitdaging is de balans tussen handhaving en verbetering van de concurrentiepositie van de Rotterdamse haven en versterking van de binding tussen haven en de Rotterdamse bevolking. De voor het handhaven van de concurrentiepositie noodzakelijke transitie gaat gepaard met een stijgend opleidingsprofiel van technische en logistieke beroepen in het havengebied. Tegelijkertijd is er sprake van onbenut (technisch) talent in de niet westerse allochtone (Rotterdamse) bevolking. En verder draagt uitstroom uit het vakgebied naar verwachting vooral op de technische arbeidsmarkt bij aan vergroting van de spanning op de arbeidsmarkt. Voor de komende jaren blijft daarom aandacht voor de volgende thematiek gewenst: Benutting van onbenut Rotterdams talent door middel van niveau verhogende opleiding en training in lijn met de behoefte van de arbeidsmarkt in het havengebied (vakscholing via alle relevante vormen van omscholing, herscholing en bijscholing). Vergroting van de belangstelling voor het werk in de Rotterdamse haven in het bijzonder in technische en logistieke beroepen. Bevordering van mobiliteit van werk naar werk binnen techniek en logistiek (loopbaanbeleid) en naar techniek en logistiek (zij-instroom) en reductie van uitstroom uit het vak. Via bevordering van de (terug)stroom naar technisch werk ontstaan elders baanopeningen die ook door niet technisch geschoolden kunnen worden vervuld. Het bieden van voldoende werkzekerheid in het havengebied (lange termijn perspectief) in combinatie met voldoende mogelijkheid voor flexibele inzet van arbeid. Er is behoefte aan de ontwikkeling van nieuwe concepten die inkomenszekerheid en flexibiliteit combineren. Reductie mobiliteitsbelemmeringen (reistijd woon-werk, reiskosten). Aandacht voor de concrete invulling van het Sociaal Akkoord en de Participatiewet. vi

16 1. Inleiding 1.1 Achtergrond van het onderzoek Beleidscontext In de Havenvisie 2030 wordt de ambitie uitgesproken dat ook op lange termijn bedrijven in de haven op alle niveaus aan goed gekwalificeerd personeel komen, mede doordat onderwijs en het bedrijfsleven in de haven goed op elkaar aansluiten. Structurele monitoring van vraag en aanbod op de (regionale) arbeidsmarkt wordt cruciaal geacht voor adequate sturing op de realisatie van de genoemde opgaven en om de strategie met de regionale beleidspartners (convenantpartners, havenbedrijfsleven, onderwijsveld, gemeente) de juiste richting te geven. Daarnaast is actuele kennis over HRM bij bedrijven in het HIC van belang voor versterking van de concurrentiepositie van de Rotterdamse haven op de factor arbeid in de Hamburg-Le Havre range. Bestaande inzichten in arbeidsmarkt en rol onderzoek Mede op basis van bestaand onderzoek hebben de relevante partijen op de arbeidsmarkt veel kennis en inzicht in de (regionale) arbeidsmarkt. Toch wordt een gat waargenomen tussen de ontwikkelingen en analyses op lange en korte termijn. Mogelijk mede onder invloed van de recessie komen veel bedrijven niet toe aan strategische personeelsplanning. Ook bestaat er geen integraal inzicht in de consequenties van de recessie voor de korte en lange termijn vraag naar arbeid. De monitoring van de arbeidsmarkt wordt bemoeilijkt door het ontbreken van voldoende betrouwbare actuele data over de arbeidsmarkt. De omgeving lijkt sneller te veranderen dan tot voor kort verwacht. Voorliggend onderzoek is bedoeld om in de informatieleemte te voorzien en de basis voor de arbeidsmarktstrategie in het HIC te versterken. 1.2 Doel van het onderzoek en onderzoeksthema s Het doel van het onderzoek is: Een betrouwbaar beeld te verkrijgen, zowel kwalitatief als kwantitatief, van de arbeidsmarktontwikkelingen en de knelpunten in het HIC Mainport Rotterdam In het licht van de hiervoor geschetste beleidscontext dient het onderzoek bruikbare en voldoende gedetailleerde handelingsperspectieven op te leveren voor beleidsmakers in de stad en regio. Het gaat om inzicht in trends op korte en middellange termijn, maar tevens om de betekenis van achterliggende verklarende factoren, om de ontwikkelingen ook in lange termijn perspectief te kunnen plaatsen. In het onderzoek staan drie clusters centraal: Industrie en maintenance; Transport en logistiek; Maritieme dienstverlening. 1

17 En twee tijdsmomenten: 1. Peildatum eind ; 2. Verwachte ontwikkelingen in de komende 2 jaar ( ). Het gaat verder om vraagkant en aanbodkant van de arbeidsmarkt, waar nodig uitgesplitst naar relevante kenmerken (functiegroep, functieniveau, opleidingsniveau, leeftijd, e.d.): 1. Vraagkant: Aantal banen; Aantal personeel; Aantal stageplaatsen (BBL, BOL) Aantal (verwachte) baanopeningen vanwege uitbreiding of vervanging; Verwachte instroom schoolverlaters en zij-instroom; Belangrijke HR thema s, mede in relatie tot de bedrijfsstrategie. 2. Aanbodkant (naar relevante kenmerken zoals niveau en richting): Aantal (gediplomeerde) schoolverlaters; Beschikbaar niet werkzaam aanbod (potentieel zij-instroom, werkloos werkzoekenden). Analoog aan het onderzoek in voorgaande jaren focust het onderzoek op een analyse van vraag en aanbod in specifieke activiteiten, beroepen en opleidingsrichtingen (relevant vanuit het HIC). Deze gap -analyse wordt in dit rapport geplaatst in de brede context van de arbeidsmarkt in de regio en het beheersgebied van het Havenbedrijf Rotterdam. 1.3 Opzet van het onderzoek Deze rapportage is gebaseerd op: Beschikbare statistische gegevens over de arbeidsmarkt (CBS, LISA, UWV, gemeente, etc.); Een aanvullende enquête onder werkgevers uit de relevante sectoren; Interviews met HR managers uit de relevante activiteiten 2. Een nadere verantwoording van het onderzoek is opgenomen in bijlage 1. Wegingsprocedure De gegevens die in dit rapport worden gepresenteerd zijn tot regioniveau herleid op basis van de respondenten die zijn gevestigd in het beheersgebied van Havenbedrijf Rotterdam. Weging heeft plaats gevonden op basis van het aantal werkzame personen. 1 Er is gemeten in de periode september december. Gevraagd is naar het actuele werknemersbestand, de situatie per 1 januari 2014 en de verwachte situatie per 1 januari Een deel van de geïnterviewden wenste anoniem te blijven. Om die reden zijn geen namen van bedrijven en personen in het rapport opgenomen. De via de interviews verzamelde informatie is in dit rapport verwerkt, voor zover het algemene ontwikkelingen betreft. Meer branche- of bedrijfsspecifieke aspecten zijn hierin niet meegenomen. 2

18 1.4 Opzet van het rapport Het rapport is thematisch opgezet. Hoofdstuk 2 beschrijft en analyseert de vraagzijde, waarbij we de voor het onderzoek relevante activiteiten plaatsen in regionaal perspectief en daarna inzoomen op de specifiek relevante beroepsgroepen. De huidige situatie, trends in recente jaren en verwachtingen voor de korte en middellange termijn worden besproken. Hoofdstuk 3 beschrijft de aanbodzijde van de arbeidsmarkt. Hier gaan we uit van het regionale aanbod. We bespreken eerst de verwachte ontwikkeling in omvang van de beroepsbevolking naar relevante kenmerken. Daarna gaan we in detail in op de deelname aan en uitstroom uit het relevante onderwijs (technisch en logistiek) op mbo, hbo en wo niveau. We sluiten af met een analyse van het werkloze en werkzoekende aanbod, waarbij we ook weer inzoomen op de technische en logistieke beroepen. Hoofdstuk 4 bevat de analyse van de aansluiting tussen vraag en aanbod. We gebruiken de informatie uit de enquête over moeilijk vervulbare vacatures en UWV informatie over de spanning op de arbeidsmarkt voor indicaties van bestaande knelpunten. Daarna gaan we in op de verwachte ontwikkelingen voor wat betreft baanopeningen en verwachte uitstroom uit het onderwijs. In hoofdstuk 5 bespreken we de handelingsperspectieven voor beleid, die volgen uit de analyse van de ontwikkelingen op de relevante arbeidsmarkt. 3

19 2. Arbeidsvraag HIC Rotterdam in perspectief 2.1 Inleiding Vanuit het perspectief van de arbeidsmarkt is het noodzakelijk om het zogenoemde Haven- en Industriecomplex Rotterdam nader te duiden. Het complex omvat economische activiteiten die direct aan de haven gerelateerd zijn, dan wel direct of indirect aan de havenlocatie zijn verbonden en gevestigd zijn in het beheergebied van het Havenbedrijf Rotterdam. Dit omvat activiteiten in de sfeer van transport en logistiek, industrie en maintenance en maritieme dienstverlening. We sluiten ons in dit onderzoek aan bij de definitie die in de Havenmonitor (Nijdam, e.a., 2014) wordt gehanteerd. Deze definitie is vanuit arbeidsmarktperspectief complex, omdat het deels gaat om activiteiten die niet specifiek zijn gebonden aan de regio, terwijl tegelijkertijd vergelijkbare activiteiten die wel in de regio zijn gevestigd niet in de definitie worden meegenomen. Analyses van de arbeidsmarkt concentreren zich veelal op een specifieke regio, een specifieke economische activiteit, dan wel specifieke beroepsgroepen en/of opleidingscategorieën, en zelden op een mix van deze invalshoeken. Door de bedrijven die actief zijn in havengebonden activiteiten wordt ook een beroep gedaan op bedrijven die (soms voor een belangrijk deel) gevestigd zijn buiten de regio. Dit geldt bijvoorbeeld voor activiteiten in het (weg en spoor)vervoer en maintenance, maar ook voor maritieme dienstverlening (expediteurs, e.d.). De vraag naar arbeid van deze toeleveranciers wordt dus niet altijd zichtbaar in regionale arbeidsmarktgegevens. Hierna plaatsen we de activiteiten in het havengebied in regionaal perspectief, waarbij we tevens ingaan op de representativiteit van het steekproefkader vanuit het perspectief van regio, sector en bedrijfsomvang. Daarna bespreken we de vacatures vanuit zowel regionaal perspectief, als vanuit de focus van dit onderzoek. Vervolgens bespreken we de verwachte baanopeningen op korte termijn (komende 2 jaar) en de verwachtingen over de vraag naar arbeid op de middellange termijn (4 à 5 jaar). In de slotparagraaf zetten we de belangrijkste conclusies op een rij. 4

20 2.2 Werkgelegenheid In figuur 2.1 hebben we de betekenis van het steekproefkader grafisch weergegeven. De gedetailleerde gegevens waarop de figuur is gebaseerd zijn te vinden in bijlage B2.1. De volgens de Havenmonitor relevante activiteiten (blauwe vlak) omvatten de vakjes (a) tot en met (d) in de figuur 3. Alle bedrijven die in het beheergebied van het Havenbedrijf zijn gevestigd (groene vlak) omvatten de vakjes (b), (c), (e) en (f). Het steekproefkader (de benaderde leden Deltalinqs, Fenex en VRC, oranje vlak) betreffen relevante activiteiten die in havengebied zijn gevestigd (c) of daarbuiten (d), deels niet relevante activiteiten die wel in het havengebied zijn gevestigd (f) en deels niet relevante activiteiten die ook buiten het havengebied zijn gevestigd (g). Figuur 2.1 Aantal werkzame personen per activiteit, gebied en in steekproefkader (ledenlijsten) Bron: LISA Bedrijvenregister Rijnmond, ledenlijst Deltalinqs, Fenex en VRC, bewerking SEOR Over de representativiteit van de benaderde bedrijven) kan het volgende worden geconcludeerd: De benaderde bedrijven zijn voor het overgrote deel actief in activiteiten die relevant zijn, uitgaande van de definities in de Havenmonitor (vakjes (c) en (d) in figuur 2.1); De bedrijven zijn ook voor het overgrote deel gevestigd in het beheergebied van Havenbedrijf Rotterdam (vakjes (c) en (f)), (exclusief Dordrecht); In termen van werkgelegenheid (werkzame personen), omvat het steekproefkader 22 procent van de haven gerelateerde werkgelegenheid in Rijnmond, en rond 40 procent van de werkgelegenheid in het beheergebied van Havenbedrijf Rotterdam. 3 De meest recente Havenmonitor (december 2014) bevat gegevens over De hier gepresenteerde gegevens zijn ontleend aan het Bedrijvenregister van begin

21 Het steekproefkader is daarmee redelijk representatief voor het havengebied en in iets mindere mate voor de havenrelevante werkgelegenheid. In de regio Rijnmond zijn volgens de laatste meting van het Bedrijvenregister ruim een half miljoen mensen werkzaam (ruim 515 duizend personen). Dit betreft natuurlijk alle economische activiteiten, van landbouw tot cultuur. Het gaat in het arbeidsmarktonderzoek HIC in de eerste plaats om de vraag hoe de werkgelegenheid in het havengebied is te karakteriseren. Daarnaast is het vanuit het onderzoek gewenst om vast te stellen in welke mate de in het onderzoek betrokken bedrijven representatief zijn voor de havenrelevante activiteiten en het beheergebied van het Havenbedrijf. Dat wil zeggen: hoeveel procent van de Rijnmondse werkgelegenheid in de relevante activiteiten is in het onderzoek betrokken? Tabel 2.1 bevat de relevante cijfers, uitgaande van het SBI 2-digit niveau (bedrijfstak) 4. Bijlage B2.1 bevat gegevens voor alle sectoren. De tabel laat zien dat in Rijnmond, uitgaande van de ruime definitie (SBI 2 digit niveau), in totaal ruim 140 duizend personen werkzaam zijn in havenrelevante activiteiten 5, dit is 30 procent van de werkgelegenheid in de regio Rijnmond. Ruim de helft van deze werkgelegenheid is gelokaliseerd bij de bij Deltalinqs, Fenex en/of VRC aangesloten bedrijven. De werkgelegenheid in het beheergebied kan als volgt worden gekarakteriseerd. Omvangrijke activiteiten die sterk zijn vertegenwoordigd in het beheergebied van het Havenbedrijf zijn vooral de petrochemie en chemische industrie, en voorts onderdelen van de metaal, machine-industrie en transportmiddelenindustrie, vervoer over water, op- en overslag en dienstverlening voor het vervoer (maritieme dienstverlening). Daarentegen zijn activiteiten als de voedingsmiddelenindustrie, Maintenance (reparatie) en Utility (energie) minder sterk aanwezig in het gebied. Van deze activiteiten zijn vooral de petrochemie en chemie, vervoer over water, op- en overslag, dienstverlening voor het vervoer goed vertegenwoordigd in het steekproefkader (meest rechtse kolom). De voedingsmiddelenindustrie, elektrotechnische industrie, transportmiddelenindustrie, vervoer over land en verhuur zijn enigszins ondervertegenwoordigd in het steekproefkader. De metaalindustrie, machine-industrie en bijvoorbeeld Maintenance (onderhoud en reparatie) zijn daarentegen niet of nauwelijks (één op één) in het steekproefkader vertegenwoordigd, hoewel het aandeel van deze activiteiten in de werkgelegenheid in het beheergebied van het Havenbedrijf relatief groot is. 4 In de Havenmonitor zijn in diverse gevallen activiteiten geselecteerd op meer gedesaggregeerd niveau (bedrijfsgroepen, soms tot 5-digit). De in de tabel 2.1 weergegevens werkzame personen omvatten dus ook enkele activiteiten binnen de genoemde sectoren die in de Havenmonitor niet worden meegeteld. 5 Met de aantekening dat de sectoren openbaar bestuur (douane) en levensbeschouwelijke organisaties (werkgeversen werknemersorganisaties) hierin niet zijn meegeteld. 6

22 Tabel 2.1 Bedrijfstak (SBI 2-digit) Mate waarin relevante werkgelegenheid Rijnmond in onderzoek is betrokken (a) Aantal werkzame personen RIjnmond Waarvan in beheergebied Havenbedrijf Waarvan in steekproefkader 06 Winning van aardolie en aardgas 38 58% 0% 10 Vervaardiging van voedingsmiddelen % 11% 16 Primaire houtbewerking en vervaardiging van artik. van hout % 0% 17 Vervaardiging van papier, karton en papier- en kartonwaren % 0% 19 Vervaardiging van cokesovenproducten en aardolieverwerking % 35% 20 Vervaardiging van chemische producten % 81% 22 Vervaardiging van producten van rubber en kunststof 823 3% 0% 23 Vervaardiging van overige niet-metaalhoudende minerale prod % 6% 24 Vervaardiging van metalen in primaire vorm % 0% 25 Vervaardiging van prod. van metaal (geen machines en app.) % 7% 27 Vervaardiging van elektrische apparatuur % 13% 28 Vervaardiging van overige machines en apparaten % 0% 29 Vervaardiging van auto's, aanhangwagens en opleggers % 0% 30 Vervaardiging van overige transportmiddelen % 20% 33 Reparatie en installatie van machines en apparaten % 0% 35 Productie, distributie, handel in elektriciteit, aardgas % 1% 38 Afvalinzameling en -behandeling; voorbereiding tot recycling % 16% 42 Grond-, water- en wegenbouw (geen grondverzet) % 5% 45 Handel in en reparatie van auto s, motorfietsen, aanhangers % 2% 46 Groothandel en handelsbemiddeling (niet in auto's e.d.) % 3% 49 Vervoer over land % 10% 50 Vervoer over water % 30% 52 Opslag en dienstverlening voor vervoer % 47% 77 Verhuur en lease van auto's, consumentenartikelen, machines % 19% 80 Beveiliging en opsporing % 37% 81 Facility management, reiniging en landschapsverzorging % 5% Totaal % 17% (a) De bedrijfstakken openbaar bestuur en levensbeschouwelijke organisaties e.d. zijn niet meegenomen. Deze sectoren zijn relevant vanwege de douane (openbaar bestuur) en werkgevers- en werknemersorganisaties. Bron: LISA Bedrijvenregister Rijnmond, bewerking SEOR 7

23 Het hiervoor geschetste beeld wordt vertekend doordat: Een deel van de leden van Deltalinqs/Fenex/VRC buiten het beheergebied is gevestigd, en een deel ook buiten de regio Rijnmond; Middelgrote en grote bedrijven (soms sterk) zijn oververtegenwoordigd in de genoemde ledenbestanden en kleine bedrijven (sterk) ondervertegenwoordigd; Ongeveer 10 procent van de bedrijven in het steekproefkader niet kon worden teruggevonden (niet kon worden gekoppeld) in LISA 6. Dit betekent dat diverse industriële activiteiten en in bijzonder Maintenance wel in de steekproef zijn vertegenwoordigd, maar dit betreft dan bedrijven die ofwel buiten de regio Rijnmond zijn gevestigd, of in havengebied zijn gevestigd, maar niet konden worden getraceerd in het LISA Bedrijvenregister 7. Conclusies representativiteit Het steekproefkader kan worden beschouwd als: Representatief voor de petrochemie, chemie, vervoer over water, op- en overslag, dienstverlening voor het vervoer (expediteurs, cargadoors) en beveiliging en opsporing, gevestigd in het beheergebied van het Havenbedrijf; Indicatief voor een beperkt aantal andere relevante activiteiten (zoals voeding, elektro, vervoer over land, verhuur); Indicatief voor andere relevante activiteiten, uitgaande van bedrijven die buiten de regio zijn gevestigd. Voor vertaling van de respons naar populatie aantallen is waar nodig gebruik gemaakt van een ophoogfactor. Deze kan voor het representatieve deel van de steekproef redelijk nauwkeurig worden bepaald. Voor het indicatieve deel van de steekproef hanteren we een grofmazige ophoogfactor. Bij het ophogen wordt uitgegaan van de werkgelegenheid (het aantal werkzame personen) en niet het aantal bedrijven. Dit mede omdat kleine bedrijven zijn ondervertegenwoordigd in de (bruto) steekproef. Via het steekproefonderzoek kan dus een redelijk indicatief, en in enkele gevallen representatief beeld worden geschetst van de vraag naar arbeid in het HIC Rotterdam. Vergelijking met het (relevante) aanbod in de regio vereist een nadere duiding van deze vraag in Rijnmonds perspectief. Vraag naar technisch geschoold personeel komt namelijk ook van bedrijven buiten het beheergebied en buiten de havenrelevante activiteiten. Op dit punt gaan we nu eerst in. 6 We hebben daarbij niet alleen gekoppeld op naam, maar ook op afkortingen van bedrijfsnaam, postcode en adres. Dat we sommige bedrijven niet kunnen matchen kan met diverse aspecten te maken hebben, waaronder tussentijdse naamswijzigingen, fusies, overnames, e.d. 7 De werkgelegenheid bij deze bedrijven is dan niet bekend en niet meegeteld. 8

24 2.3 Vacatures in de regio Rijnmond per beroepsgroep In sommige gevallen is er een duidelijke relatie tussen een beroepsgroep en een economische activiteit. Zo is het overgrote deel van medisch geschoold personeel werkzaam in zorg en welzijn. Bij veel beroepen is de relatie tussen (beroeps)opleiding en sector echter veel diffuser. Dit geldt in het bijzonder voor diverse economisch administratieve beroepen en opleidingen, die in veel verschillende sectoren zijn terug te vinden. Uit de vacaturegegevens van UWV valt het volgende te concluderen: 1. In november 2014 stonden ruim 4 duizend vacatures open (zie figuur B2.1 in bijlage 2): Ruim de helft van de openstaande vacatures betreft middelbare functies en ruim 10 procent hoge functies; Ruim de helft van de openstaande vacatures betreft zogenaamde technische en industrieberoepen (in totaal bijna vacatures); Bij de technische en industrieberoepen betreft ruim de helft van de openstaande vacatures functies op middelbaar niveau, ongeveer 10 procent hoge functies, bijna 20 procent lage functies en ruim 10 procent elementaire functies (productiemedewerkers); Het aantal openstaande vacatures voor transportberoepen is relatief beperkt (163). 2. Op jaarbasis zijn er in het afgelopen jaar in de regio Rijnmond ongeveer 33 duizend nieuwe vacatures ontstaan (baanopeningen). Dit betrof ruim 16 duizend vacatures voor technische en industrieberoepen (zie figuur B2.2 in bijlage 2) en ruim 2 duizend vacatures voor zogenaamde transportberoepen. Bij technische en industrieberoepen gaat het op elementair niveau uitsluitend om productiemedewerkers. Bij de lagere beroepen zijn bouwvakkers en metaalarbeiders de beroepsgroepen waarin veel vacatures zijn ontstaan in Op middelbaar niveau worden monteurs, aannemers/installateurs, elektromonteurs en bankwerkers en lassers het meest gevraagd en in de hogere beroepen zijn werktuigbouwkundig ontwerpers (en bedrijfshoofden) en elektrotechnische ontwerpers (en bedrijfshoofden) de meest gevraagde beroepen (zie tabel 2.2). Bij transportberoepen gaat het hoofdzakelijk om vraag naar chauffeurs. Daarnaast zijn in enige mate laders en lossers (elementair niveau) en administratieve transportemployés (middelbaar beroep) gevraagd. Een belangrijk deel van het door logistieke bedrijven gevraagde (administratieve) personeel is opgenomen onder andere beroepsgroepen, zoals de economischadministratieve en informaticaberoepen. 9

25 Tabel 2.2 Aantal ontstane vacatures (baanopeningen) technisch en industriële beroepen naar niveau en beroepsgroep (Arbeidsmarktregio Rijnmond, 2014) Beroepsniveau Beroepsgroep ROA Aantal ontstane vacatures 2014 Technische en industrieberoepen Elementaire beroepen Productiemedewerkers Lagere beroepen Bouwvakkers Metaalarbeiders 707 Monteurs en controleurs elektrotechnische producten 204 Weg- en waterbouwkundige arbeiders 201 Mechanisch operators 168 Assembleurs 146 Confectiearbeiders 20 Middelbare beroepen Monteurs Aannemers en installateurs Elektromonteurs Bankwerkers en lassers Productieplanners 342 Weg- en waterbouwkundige vakkrachten 239 Elektronicamonteurs 209 Procesoperators 186 Hogere beroepen Werktuigbouwkundig ontwerpers en hoofden technische dienst Elektrotechnisch ontwerpers en bedrijfshoofden 566 Architecten en bouwkundig projectleiders 278 Weg- en waterbouwkundig ontwerpers en projectleiders 240 Technisch-bedrijfskundig medewerkers 108 Procestechnologen 98 Bedrijfshoofden metaalbewerking 24 Wetenschappelijke beroepen Materiaalkundigen 134 Weg- en waterbouwkundigen 26 Werktuigbouwkundigen 20 Natuurwetenschappers 7 Elektrotechnici 0 Transportberoepen Elementaire beroepen Laders en lossers 263 Lagere beroepen Chauffeurs Middelbare beroepen Administratieve transportemployés 291 Schippers en conducteurs 101 Hogere beroepen Vliegers, scheepskapiteins en leidinggevenden transport 22 Bron: UWV, Om vraag en aanbod adequaat te kunnen vergelijken is het dus nodig om voor de relevante beroepsgroepen, zoals onderscheiden in de vragenlijst, vast te stellen welk deel van de regionale werkgelegenheid in de steekproef is vertegenwoordigd. Er is onvoldoende gedetailleerd gegevensmateriaal beschikbaar om dit nauwkeurig in kaart te brengen 8. Op basis van beschikbare gegevens en informatie kan met enige omzichtigheid worden geconcludeerd: 8 Het CBS publiceert geen gegevens over de relatie tussen beroep en sector, ook niet op landelijk niveau. Via Eurostat is alleen een indeling in een beperkt aantal zeer divers samengestelde beroepsgroepen beschikbaar. Informatie op beroepsniveau is wel beschikbaar via ROA en op basis van vacatures via UWV. 10

26 De meerderheid van technische beroepen op middelbaar niveau is te vinden in de industrie, de energiesector en de bouw (indicatie op basis van externe bronnen: ongeveer 60 procent) 9 ; De meerderheid van logistieke beroepen is te vinden in industrie en transport (indicatie: ongeveer 60 procent); Hogere technische en logistieke beroepen zijn verspreid over meer sectoren. Naast industrie, energie, bouw en transport gaat het om gespecialiseerde zakelijke diensten (onderzoek en advies), overheid en onderwijs (indicatie: het HIC omvat 30 tot 40 procent van totale regionale vraag naar dit type beroep); Bij elementaire beroepen (ongeschoold werk) is het aandeel van industrie, energie, bouw en transport in directe zin beperkt (het HIC omvat ongeveer 15 procent van deze beroepen). We concluderen dat uitgaande van de via UWV geregistreerde vraag naar arbeid, technische beroepen een belangrijke beroepsgroep vormen op de regionale arbeidsmarkt. Uit eerdere en andere analyses van de (regionale) arbeidsmarkt is de essentiële betekenis van deze beroepen voor Rotterdam, Rijnmond en in het bijzonder het Rotterdamse havengebied al eerder aangetoond. Vacatures in steekproef Ongeveer 60 procent van de bedrijven in de Industrie en maintenance heeft op het moment van enquêteren openstaande vacatures. Dit geldt voor 30 procent van de bedrijven in de Transport en Logistiek en 35 procent van de bedrijven in de Maritieme dienstverlening 10. In totaal gaat het in het havengebied eind december om 500 openstaande vacatures, waarvan 110 voor de zogenaamde overige functies (niet technisch of logistiek). Dit aantal van 500 betreft grofweg 10 procent van het regionale aantal openstaande vacatures. Gegeven het aandeel van de werkgelegenheid, wijst dit op een gemiddeld lagere vacaturegraad dan elders in de regio. Dat er minder vacatures in dit gebied zijn hangt samen een relatief laag personeelsverloop in Industrie en maintenance en de inzet van flexibele arbeid (inleen), zoals uit de enquête blijkt. In Industrie en maintenance staan (vrijwel) uitsluitend vacatures open voor technische functies, in ongeveer gelijke mate op middelbaar en hoog niveau (zie figuur 2.2). In Transport en logistiek gaat het om technische en logistieke functies, voor het merendeel op middelbaar niveau. In de Maritieme dienstverlening gaat het hoofdzakelijk om vacatures voor logistieke functies, in ongeveer gelijke mate op middelbaar en hoog niveau. In deze sector zijn er ook enkele vacatures voor technische functies. 9 Het gaat hier om grove indicaties om de betekenis weer te geven, we hebben geen nauwkeurige analyse van externe data uitgevoerd. Zie in het bijzonder Volkerink, e.a. (2013). 10 We sluiten niet uit dat als gevolg van selectiviteit het percentage bedrijven met vacatures is overschat. Door de oververtegenwoordiging van grote bedrijven is de kans op het voorkomen van vacatures groter. Door ophoging op basis van werkgelegenheid is de schatting van het aantal vacatures iets betrouwbaarder. 11

27 Figuur 2.2 Aantal openstaande vacatures bij relevante activiteiten in het havengebied per cluster en beroepsrichting (peildatum november 2014) (a) Weging op basis van respondenten gevestigd in havengebied. Bron: SEOR Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam Verwachte baanopeningen komende 2 jaar De enquête geeft een beeld van de verwachte vraag de komende jaren voor bedrijven in zeehavengebonden activiteiten in het havengebied. Het gaat dan op jaarbasis om baanopeningen voor technische functies en eveneens baanopeningen voor logistieke functies in het Havengebied. Bij de technische functies gaat het dus om grofweg 10 procent van de totale regionale vraag naar technici, afgaande op het totaal aantal baanopeningen in de regio in Voor enkele specifieke functies (procesoperators in het bijzonder) is het aandeel van het HIC echter bijna 100 procent. Bij logistieke functies gaat het om een groter aandeel, waarvoor echter vanwege het ontbreken van een aansluitende beroepsindeling (bij UWV vacatures) geen goede indicatie kan worden gegeven. Baanopeningen voor technische functies zijn vooral te vinden in de industriële activiteiten, de utility bedrijven, contractors (maintenance, bouw) en havenservicebedrijven, maar ook in de containeroverslag. Baanopeningen voor logistieke functies komen vooral voor bij expediteurs, cargadoors, stuwadoors en havenservicebedrijven. De enquêtegegevens en interviews wijzen voorts uit dat bij technische functies: 12

28 Het gevraagde opleidingsniveau in het havengebied gemiddeld hoger is dan in de regio. Er worden nauwelijks baanopeningen verwacht voor laaggeschoolden. Ruim 60 procent van de verwachte vraag betreft mbo-3 en -4 en een derde functies op hbo/wo niveau (zie figuur 2.3); Het aantal verwachte baanopeningen uitgedrukt als percentage van de werkgelegenheid ligt op laag beroepsniveau onder het personeelsverloop. Dit wijst op een doorgaande trend van afnemende werkgelegenheid (voor laaggeschoold technisch personeel), die wordt opgevangen via het natuurlijke verloop. Per saldo is er op middelbaar en hoger beroepsniveau sprake van een zich stabiliserende tot licht toenemende werkgelegenheid in technische functies in het Havengebied. Bij logistieke functies doen zich vergelijkbare trends voor. Ook hier is sprake van upgrading van de vraag, door het toegenomen belang van IT en het verdwijnen van laaggeschoold werk (data entry, e.d.). Bij deze functies gaat het bij 15 procent van de verwachte baanopeningen om laaggeschoolde functies (mbo-2 of lager), bij twee derde om mbo niveau 3 en 4 en bij ongeveer 20 procent om hoge functies. Figuur 2.3 Verwachte baanopeningen naar beroepsniveau (a) (b) Weging op basis van respondenten gevestigd in havengebied. Bron: SEOR Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam 2014 Baanopeningen houden verband met: Uitbreidingsvraag, als gevolg van groei van de werkgelegenheid (deze kan ook negatief zijn); Vervangingsvraag als gevolg van vertrek van personeel vanwege pensionering, baanwisselingen of anders (ziek, arbeidsongeschikt, werkloos of inactiviteit); Tijdelijke banen (voor minder dan 1 jaar). 13

29 Uitgaande van de enquêtegegevens kunnen voor de drie clusters de volgende trends en ontwikkelingen worden waargenomen: In de industrie en maintenance is de werkgelegenheid in 2014 afgenomen met ongeveer 1 procent. Dit geldt voor alle grootteklassen. Wel ligt het personeelsverloop (vertrek) lager dan gemiddeld in de bedrijven in de steekproef. Deze trend zet zich naar verwachting voort in de komende jaren, in combinatie met de hiervoor genoemde upgrading van het werk. Verder moet rekening worden gehouden met een verhoging van het personeelsverloop vanwege het opstarten van nieuwe activiteiten op Maasvlakte II en sluiting van activiteiten in andere delen van het havengebied. In de transport en logistiek is de werkgelegenheid in 2014 met ongeveer 2 procent gegroeid in het middenbedrijf (10 tot en met 99 werkzame personen) en in het grootbedrijf (100 werkzame personen of meer). Voor het komende jaar wordt vooral een groei verwacht bij het middenbedrijf, resulterend in een relatief groot aantal verwachte baanopeningen. In het grootbedrijf lijkt de werkgelegenheid afgaande op het personeelsverloop en het verwachte aantal baanopeningen, mogelijk iets af te nemen. Dit hangt voor een belangrijk deel ook samen met de verschuiving van activiteiten naar Maasvlakte II. In de maritieme dienstverlening is in 2014 de werkgelegenheid in het middenbedrijf toegenomen en in het grootbedrijf stabiel gebleven. Voor het komende jaar verwachten alle bedrijven een aantal baanopeningen dat boven het normale personeelsverloop ligt, waardoor ook hier groei van de werkgelegenheid valt te verwachten. Ook hier lijkt zich een verschuiving richting middenbedrijf voor te doen. Op basis van de beschikbare data kan wel een redelijk betrouwbare schatting van het verwachte aantal baanopeningen worden gemaakt. We kunnen echter niet vaststellen in hoeverre deze samenhangen met uitbreidingsvraag, vervangingsvraag en personeelsverloop Trends in de vraag naar arbeid HIC en achtergronden Trends in totale vraag naar arbeid HIC Zoals gebruikelijk ontwikkelen niet alle bedrijven in een sector zich op dezelfde wijze, omdat marktposities voortdurend veranderen. Het ene bedrijf wint marktaandeel ten koste van de concurrenten, waardoor ook de werkgelegenheidsontwikkelingen en verwachtingen tussen bedrijven verschillen. Per saldo verwachten de respondenten de komende jaren een toename van de vraag naar arbeid (zie figuur 2.4). Vooral op middellange termijn wordt een toename van de vraag verwacht. De komende 2 jaar neemt de vraag ook toe. Daarbij gaat het vaker om aanstelling van eigen personeel; de verwachte toename van de inleen ligt wat lager dan de verwachte toename van de vraag naar werknemers (zie figuur 2.5). 11 Dit komt doordat respondenten de vraag over het aantal baanopeningen verschillend hebben geïnterpreteerd. Sommige hebben vermoedelijk alleen de (verwachte) uitbreidingvraag vermeld, andere het totaal aantal baanopeningen. 14

30 Figuur Verwachte ontwikkelingen in de totale vraag naar arbeid op korte (2 jaar) en middellange termijn (4 tot 5 jaar) (a) toename stabilisatie afname 10 0 komende 2 jaar komende 4 à 5 jaar (a) Alle respondenten, ongewogen Bron: SEOR Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam 2014 Figuur Verwachte ontwikkelingen in de vraag naar arbeid op korte termijn (komende 2 jaar) naar type arbeid (a) toename stabilisatie afname 10 0 eigen werknemers ingeleende arbeid (a) Alle respondenten, ongewogen. Bron: SEOR Arbeidsmarktonderzoek HIC Rotterdam

31 Er zijn opmerkelijke verschillen tussen de clusters (zie figuur B2.3 in bijlage 2). De Industrie en maintenance verwachten per saldo minder vaak een toename van de vraag naar arbeid dan de andere clusters. Bovendien voorzien zij dat deze toename de komende 2 jaren vooral betrekking zal hebben op de inleen, en niet op de vraag naar eigen personeel. Op middellange termijn verwachten zij iets vaker een toename van de vraag naar eigen personeel. De Transport en logistieke sector verwacht per saldo vaker een groei van de werkgelegenheid, in een tempo dat de komende 2 jaar en op middellange termijn ongeveer gelijk is. De inleen groeit hier in beperkte mate de komende jaren. In de Maritieme dienstverlening verwachten de respondenten op middellange termijn vaker een groei van de vraag naar arbeid dan de komende 2 jaren. Hier betreft het vooral vraag naar eigen personeel. De inleen neemt volgens de respondenten per saldo wat minder vaak toe. In de Industrie en Maintenance is inlening meer regel dan uitzondering, vooral in de vorm van subcontracting. Maar ook in Transport en Logistiek komt dit in enige omvang voor. In de Maritieme dienstverlening worden hoofdzakelijk uitzendkrachten ingezet bij de inleen van externe arbeid (zie bijlage 2 voor verdere details) Achtergronden Volgens de respondenten wordt de ontwikkeling in de vraag naar arbeid in hoge mate bepaald door de algehele economische ontwikkeling (zie figuur B2.4 in bijlage 2). Verder verwacht men per saldo een klein positief effect van technologische ontwikkelingen en maintenance en een klein negatief effect van globalisering (internationale concurrentie) en demografische ontwikkelingen. Het feit dat technologie een positief effect heeft, kan betekenen dat het hierbij niet alleen gaat om arbeidsbesparende technologie, maar ook om de introductie van nieuwe productiemiddelen en productiemethoden, die gepaard gaan met een toenemende vraag naar arbeid. Dit zou bijvoorbeeld kunnen doordat met deze nieuwe technieken extra productie en/of omzet wordt gegenereerd. Dat van internationale concurrentie een negatief effect wordt verwacht duidt er op dat men de eigen concurrentiepositie onvoldoende acht, of in ieder geval dat deze voortdurend aandacht vereist. Van beleid (nationaal en Europees) wordt per saldo vrijwel geen effect verwacht op de vraag naar arbeid. Hier heffen veronderstelde positieve en negatieve effecten elkaar vrijwel op. Het negatieve effect van demografie is moeilijker te duiden. Het is niet waarschijnlijk dat men een afname van de vervangingsvraag verwacht, of een afname van de (binnenlandse) vraag naar de producten. In de interviews is demografie wel aan de orde gesteld. Bedrijven zijn bezorgd om de onvoldoende belangstelling voor en/of kennis van het werk en de beroepen in het havengebied bij de Rotterdamse bevolking, in het bijzonder de allochtone bevolking. De in het havengebied werkzame bevolking vormt bij lange na geen afspiegeling van de Rotterdamse bevolking, mede doordat de werving zich in hoge mate (ook) richt op het nabijgelegen eilandengebied (Voorne Putten, Goeree Overflakkee), waar het aandeel allochtonen lager is dan in Rotterdam. In verschillende interviews is (spontaan) aangegeven dat het versterken van de band tussen stad en haven via vergroting van de instroom van (Rotterdamse) allochtonen op termijn wenselijk en noodzakelijk wordt geacht om te kunnen blijven beschikken over voldoende (gekwalificeerd) arbeidsaanbod. 16