Is de stappenteller een effectief meetinstrument voor gedragsverandering bij inactieve senioren?

Transcriptie

1 Is de stappenteller een effectief meetinstrument voor gedragsverandering bij inactieve senioren? Henja van Dinter Modulaire opleiding geriatriefysiotherapie ; Avansplus; ZWOLLE

2 Samenvatting De helft van de Nederlanders beweegt te weinig, terwijl bewegen bijdraagt aan een blijvende gezondheid, energie geeft en bovendien erg leuk kan zijn. Bewegen betekent niet alleen sporten, ook een wandeling tussen de middag of boodschappen doen op de fiets zijn activiteiten die passen bij een actieve leefstijl. Voor de onvoldoende actieve senioren in de leeftijd van 65 tot 70 jaar uit de gemeente Berkelland in Gelderland is in 2010 het beweegproject Berkelland Natuur(lijk) Actief opgezet met als doel om deze sedentaire senioren te stimuleren tot een actievere leefstijl in het dagelijks leven. Hierbij is gebruik gemaakt van het Stimulerings Model voor een Actief Leven door middel van Leefstijlactiviteiten. In deze methode wordt gewerkt met een exercise counselor, iemand die de senioren begeleidt gedurende dit project. In deze methode worden middels exercise counseling en met behulp van een stappenteller, ouderen ondersteund om meer te bewegen in het dagelijks leven. Als norm voor voldoende bewegen wordt het criterium van stappen per dag gehanteerd. De norm is een alternatief voor De Nederlandse Norm Gezond Bewegen, die uitgaat van 30 minuten matig intensief bewegen per dag gedurende tenminste 5 dagen per week. Tweederde van de deelnemers, die bij aanvang niet aan deze norm voldoet, laat een duidelijke toename zien van het aantal stappen. Tweederde hiervan laat zoveel vooruitgang zien, dat zij aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen voldoet. Het is gebleken dat een combinatie van de stappenteller en de exercise counselor motiverend werken ten behoeve van de gedragsverandering. Deelnemers ervaren na afloop een betere fitheid. Bij de fitheidtest zijn de volgende kenmerken gemeten te weten bloeddruk, body mass index en taille-heup ratio, handvaardigheid, lenigheid schoudergordel, been- en armkracht en uithoudingsvermogen. Na één jaar is een lichte verbetering te zien van deze fitheidaspecten. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 2

3 Inleiding en achtergrond Voldoende beweging en lichaamsactiviteit bij senioren staan volop in de belangstelling. Nederland telde op één januari ,6 miljoen ouderen (65 jaar en ouder), dit is 16% van de Nederlandse bevolking en de verwachting is dat dit tot 2039 zal toenemen tot 26% 1. Door de vergrijzing binnen Nederland wordt een toename verwacht van het aantal mensen met ziekten en functiestoornissen. Een toename van ziekten en functiestoornissen brengt ook hogere kosten voor behandeling met zich mee 1. Het is daarom belangrijk dat senioren zo lang mogelijk zelfstandig, onafhankelijk en gezond blijven. Beperkingen als gevolg van lichaamsinactiviteit kunnen onder andere verholpen worden door meer te gaan bewegen in het dagelijks leven 2. De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) gaat er vanuit dat voor senioren dagelijks dertig minuten matig intensief bewegen 3 gedurende vijf dagen per week voldoende is om de gezondheid te onderhouden. Voor senioren met een chronische aandoening kan de NNGB aangepast worden aan de fysieke mogelijkheden. Als alternatief voor de NNGB hanteert men ook wel de stappennorm. De gedachte hierachter is dat met het dagelijks zetten van stappen de gezondheid van ouderen wordt onderhouden 4. Het Groninger Actief Leven Model (GALM ) beoogt senioren tussen de 55 en 65 jaar te stimuleren sportief actief te worden én te blijven 5. Omdat in kleine gemeenten en gemeenten met veel kleine kernen vaak de faciliteiten en organisatorische capaciteit ontbreken om een beweegproject volgens de methode GALM uit te voeren is vanaf 2007 het Stimulerings Model voor een Actief Leven door middel van Leefstijlactiviteiten (de SMALL methode) ontwikkeld. SMALL is ontwikkeld door het Interfacultair Centrum voor Bewegingswetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen (RuG-BW),in samenwerking met het Nederlands Instituut voor Sport en Bewegen (NISB). Bij de methode SMALL worden onvoldoende actieve senioren tussen de 65 en 70 jaar gedurende een jaar gestimuleerd actief te worden in het dagelijks leven door het aanbieden van beweegactiviteiten en begeleiding. Dit wordt gedaan met behulp van exercise counseling. Als feedback hulpmiddel wordt een stappenteller gebruikt. De nadruk bij exercise counseling ligt op het motiveren van de deelnemers om hun gedrag te veranderen, daar zelf actief bij betrokken te zijn en daarvoor zelf de verantwoordelijkheid te dragen. Hierbij gaat het om duurzame gedragsverandering, waarbij deelnemers geleerd wordt om te gaan met terugval 6. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 3

4 Het doel van dit project is om te onderzoeken of exercise counseling leidt tot duurzame gedragsverandering bij ouderen. Het project Berkelland Natuur(lijk) Actief (BNA) gaat de effecten van de methode SMALL meten op het aantal stappen en op fitheidskenmerken zoals bloeddruk, body mass index (BMI), taille-heup ratio, handvaardigheid, lenigheid schoudergordel, been- en armkracht en uithoudingsvermogen van sedentaire bewoners van 65 tot 70 jaar uit de gemeente Berkelland. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 4

5 Methode De gemeente Berkelland heeft gekozen voor de methode SMALL 7 versie 4.0. In het project zijn senioren gedurende een jaar door het aanbieden van activiteiten en begeleiding met behulp van een stappenteller en exercise counseling gestimuleerd actief te worden in het dagelijks bestaan. Dit werd georganiseerd met behulp van een vooraf opgesteld stappenplan. Hieronder zijn deze stappen beschreven. 1. Benadering jarigen In de gemeente Berkelland zijn senioren tussen de 65 en 70 jaar aangeschreven met informatie over het project (Bijlage A). Deze senioren kwamen uit verschillende kernen en kleine kernen van de gemeente Berkelland: Borculo, Eibergen, Neede en Ruurlo en de kleine kernen Geesteren, Gelselaar, Haarlo en Rekken. Adressen werden verstrekt via de gemeente. De bijbehorende telefoonnummers werden opgezocht en opgeschreven door leerlingen van de plaatselijke middelbare school. Het project was bedoeld voor mensen die wilden gaan bewegen en dat op dat moment nog niet of te weinig deden. Dit werd bepaald door de Stage of Change score (SOC, bijlage B) te inventariseren. Deze score geeft inzicht of ouderen onvoldoende bewegen. De senioren konden via een antwoordkaart aangeven of ze wel of niet wilden deelnemen aan het project. De mensen die deze kaart niet hadden teruggezonden werden na twee weken telefonisch benaderd door vrijwillige ouderenvoorlichters/ouderenadviseurs met als doel om senioren met een SOC score van twee of drie te enthousiasmeren voor deelname. Zij waren hiervoor ingeschakeld door de welzijnsorganisatie stichting Betula (dit is een organisatie voor zorg en welzijn in Berkelland) 8. De ouderenvoorlichters/ouderenadviseurs kregen hiervoor een training van SMALL medewerkers. Partners van deelnemers, die niet tot de doelgroep behoorden, maar wel mee wilden doen, werden op een wachtlijst geplaatst. De eigen bijdrage voor dit project bedroeg 37, Eerste bijeenkomst: fitheidtest en stappenteller uitleg (+/- een week na benadering) De organisatie, stichting Betula en Sport Federatie Berkelland(SFB) had voor de deelnemers, die zich hadden aangemeld een stappenteller, de YAMAX Digiwalker SW-200 (Afbeelding 1)aangeschaft. Tijdens de eerste bijeenkomst werd de fitheidtest afgenomen. Een fysiotherapeut, bekend met het SMALL veiligheidsprotocol 9, was Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 5

6 aanwezig als coördinator. De fitheidtest werd afgenomen door medewerkers van de SFB met hulp van scholieren van de plaatselijke middelbare school, die hun maatschappelijke stage hiermee vervulden. Eerst hadden de senioren uit Eibergen en Neede hun eerste bijeenkomst, een week later was de eerste bijeenkomst voor de senioren uit Borculo en Ruurlo. De test bestond uit de volgende onderdelen: invullen medische vragenlijst(bijlage C), bloeddrukmeting, bepaling Body Mass Index(BMI), berekening taille-heup ratio, handvaardigheidtest, test lenigheid schoudergordel, been- en armkracht en steptest (uithoudingsvermogen) (Bijlage D). Per deelnemer werd de norm berekend 10. Deze norm is gerelateerd aan de leeftijd en het geslacht. De grenswaarden voor risico s op gezondheidsklachten bij de bloeddruk, de BMI en de taille-heup ratio zijn in tabel 1 te zien. Tabel 1. Grenswaarden voor een verhoogd en ernstig verhoogd risico 10. Verhoogd risico Ernstig verhoogd risico Bloeddruk Systole (mmhg)ᴬ Diastole (mmhg) BMI(kg/m2)ᴮ 27,5 31,5 Taille-heup ratio Mannen 0,99 1,03 Vrouwen 0,84 0,90 ᴬ mmhg = millimeter kwik; ᴮ kg/m2= kilogram/vierkante meter Tevens maakten de deelnemers kennis met hun exercise counselor en ontvingen zij een deelnemersmap en de stappenteller met uitleg hoe deze te gebruiken. Ook maakten zij met hun exercise counselor de afspraak voor het eerste telefonische counselinggesprek. Daags na de fitheidtest zijn de deelnemers begonnen met het noteren van de stappen. De deelnemers kregen de opdracht om acht weken lang hun stappen dagelijks te noteren. Deze waarden werden per deelnemer in de computer ingevoerd in een zogenaamd digitale stepmonitor. Ook was er een omrekentabel voor zwemmen, fietsen, tuinieren en fitness. De stappenteller kan namelijk niet in het water gebruikt worden en geeft ook niet het juiste aantal stappen weer bij de overige eerder Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 6

7 genoemde activiteiten (Bijlage E). De eigen bijdrage van 37,50 werd geïnd door de medewerker van Betula (Bijlage F). Afbeelding 1. Stappenteller YAMAX Digiwalker SW-200. Afbeelding ontleend van: gezonder-leven/ 3. Leefstijl Actief Introductieprogramma (Duur: acht weken, aansluitend op fitheidtest) In dit acht weken durend programma vond steeds om de week een groepsactiviteit van een uur plaats en in de tussenliggende week de SMALL counseling. De groepsactiviteit was een mix van buiten- en binnenactiviteiten. Deze activiteiten waren nordic walking, fitness, dynamic tennis en afhankelijk van de dorpskern fietsen/wandelen of een uur gymnastiek. Alle aspecten van motorische fitheid (uithoudingsvermogen, kracht, lenigheid en coördinatie) waren in het programma vertegenwoordigd, waarbij kracht en uithoudingsvermogen de hoogste prioriteit hadden. Bij de counseling werd gebruik gemaakt van een interactieve coachingsmethodiek die ontwikkeld is door het RuG-BW in samenwerking met het Centrum voor Beweging en Onderzoek Groningen(CBO). Met behulp van de Self determination theorie 11 en Goal setting principes werden de senioren begeleid bij het gedragsveranderingsproces. Het lichamelijke activiteitenpatroon van de deelnemers werd gemonitord door de stepmonitorsoftware. De deelnemers kregen feedback en advies over het gedragsveranderingsproces door hun counselors. De deelnemers werden gestimuleerd hun eigen grenzen te verkennen en met de counselor gezamenlijk beweegdoelen te formuleren, rekening houdend met de persoonlijke wensen, behoeften en Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 7

8 mogelijkheden. Op deze manier verschoof de motivatie om te gaan én blijven bewegen naar het intrinsieke vlak en zou de gedragsverandering beter beklijven. Het eerste gesprek was telefonisch en de overige drie counselinggesprekken werden groepsgewijs gedaan, in groepen van zes tot negen personen. Tijdens het vierde counselinggesprek werd tevens een evaluatieformulier over de eerste drie maanden ingevuld door de deelnemers. Een tussenverslag werd gemaakt van de uitkomsten van de fitheidtest, vragenlijst gezondheidsproblemen, stappenscores en evaluatieformulieren. Dit om de kwaliteit van het project te waarborgen en de betrokken partijen een overzicht van de resultaten te geven. 4. Leefstijl Actief Vervolgprogramma (8-9 maanden) Tijdens het vierde counselinggesprek werd bepaald hoe de deelnemers na de intensieve begeleidingsperiode verder gingen. Dit kon zijn met dezelfde groep (zonder counselor), individueel, bij een bestaande vereniging of een combinatie van deze. In deze periode vond het vijfde counselinggesprek plaats (zes maanden na aanvang project). De deelnemers hielden dan twee weken voorafgaand aan deze bijeenkomst hun stappenscores bij en gaven deze door aan hun counselors. In dit gesprek kwam naar voren wat de persoonlijke beweegnorm voor iedere deelnemer was. En werden de deelnemers gestimuleerd het nieuw verworven beweeggedrag op de lange termijn vast te houden. 5. Afsluitende fitheidtest, evaluatie en update SMALL counseling Voor de deelnemers was aan het eind van het project de afsluitende fitheidtest. Tijdens deze laatste bijeenkomst werd een evaluatieformulier met vragen over het hele project en ook weer de medische vragenlijst ingevuld. De SOC score werd tijdens het laatste counselinggesprek geïnventariseerd. Voorafgaand werden weer twee weken de stappenscores bijgehouden en aan de counselors doorgegeven. In het gesprek kwam ter sprake hoe de deelnemers naar hun toekomst keken wat betreft het belang van het blijven bewegen in het dagelijks leven. Ook werd nagevraagd hoe een ieder dat wilde gaan realiseren. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 8

9 Dataverwerking De uitkomsten van de fitheidtesten, medische vragenlijsten, de evaluatieformulieren, de SOC scores en de stappenscores werden verwerkt met SPSS 19.0, Statistical Package for the Social Scienses van IBM. Bij de verwerking van de stappenscores werden alleen die scores meegenomen, waarbij meer dan de helft (per kern) van de deelnemers hun stappenscores hadden doorgegeven. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 9

10 Resultaten Inclusie Uiteindelijk hadden 106 mensen zich aangemeld om deel te nemen aan het project BNA. Op de dag van de eerste bijeenkomst hadden 50 personen zich afgemeld. In totaal waren er 56 deelnemers op de eerste bijeenkomst. De organisatie had de deelnemers via de exercise counselor gevraagd om extra deelnemers te werven. Dit leverde vier extra deelnemers op, welke niet direct tot de doelgroep behoorden. Zij werden in groepen verdeeld over vier kernen van de gemeente Berkelland (Eibergen, Borculo, Neede en Ruurlo). De resultaten van de benadering is weergegeven in figuur 1. Figuur 1. Resultaten inclusie senioren gemeente Berkelland. SMALL Berkelland senioren benaderd per brief 995 antwoordkaarten terug gestuurd (geen deelname) 623 mensen niet kunnen bereiken (geheim/foutief nummer of niet thuis ) mensen wel bereikt 106 mensen aangemeld voor project BNA 56 deelnemers aanwezig eerste bijeenkomst vier extra deelnemers na eerste bijeenkomst Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 10

11 Fitheidtest De kenmerken van de deelnemers die hebben meegedaan aan de eerste én aan de afsluitende fitheidtest zijn te zien in tabel 2. In deze tabel is te zien dat na één jaar driekwart van de deelnemers de maximale SOC score van 5 heeft en dat er een afname is in de gezondheidsklachten. Tabel 2. Kenmerken deelnemers die zowel aan eerste en afsluitende fitheidtest hebben meegedaan (n=39). begin eind Geslacht (%)* Leeftijd (jaar) Stage of Change (SOC in %) Gezondheidsklachten * % = percentage man vrouw Gemiddelde leeftijd 67,1 68,1 leeftijdsrange SOC 2 15 SOC SOC SOC 5 75 Problemen met hart Regelmatig pijn in hartstreek/borst 3 0 Vaak erg moe/last van duizeligheid Te hoge bloeddruk Bloeddruk onder controle Bot of gewrichtsafwijking Andere lichamelijke problemen Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 11

12 Tijdens de eerste en de afsluitende fitheidtest zijn drie gezondheidsaspecten gemeten, bloeddruk, BMI en taille-heup ratio. In tabel 3 staan de gemiddelde waarden van de gemeten gezondheidsaspecten en in de kolommen ernaast staat vermeld welk percentage van de deelnemers in een verhoogd of ernstig verhoogd risico vallen met hun waarden. Alleen de gegevens van de deelnemers die aan de eerste én aan de laatste fitheidtest hebben deelgenomen zijn in de tabel opgenomen. In de tabel is te zien dat de gemiddelde waarden licht verbeterd zijn. De systolische bloeddruk is bij een groot deel van de deelnemers met een verhoogd risico afgenomen. Tabel 3. Gezondheidsaspecten bloeddruk, BMI en taille-heup ratio resultaten deelnemers (n = 39). Gemiddelde waarden Verhoogd risico (%)* Ernstig verhoogd risico (%) Begin Eind Begin Eind Begin Eind Bloeddruk Diastole (mmhg)ᴬ Systole (mmhg) 81,4 148,9 80,1 145, BMI (kg/m2)ᴮ 27, Taille-heup ratio Mannen Vrouwen 0,96 0,89 0,94 0, * % = percentage; ᴬ mmhg = millimeter kwik; ᴮ kg/m2 = kilogram/vierkante meter Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 12

13 Motorische Fitheid De scores van de onderdelen van de eerste motorische fitheidtest zijn te zien in figuur 2. De uitkomst van het onderdeel armkracht is opvallend goed. Na één jaar is de motorische fitheid opnieuw gemeten. In figuur 3 zijn de scores te zien van het aantal deelnemers, die zowel tijdens de eerste als tijdens de laatste test onder de norm scoorden. Er trad op alle onderdelen, met uitzondering van de armkracht, een verbetering op. Figuur 2. Scores in percentages van de fitheidtest oktober 2010 door 56 deelnemers Scores oktober 2010 onder gemiddeld Gemiddeld boven gemiddeld Figuur 3. Fitheidtest oktober 2010 versus 2011, scores van deelnemers in percentages welke onder de norm scoorden. ( n = 39) ondernormgrafiek 2010 versus Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 13

14 Exercise counseling na introductieperiode (stappenscores) Het gemiddeld aantal stappen is over de eerste zes weken gemiddeld met 24,5% toegenomen (figuur 4). Het gemiddelde aantal stappen van alle deelnemers samen steeg van stappen bij aanvang tot stappen in de zesde week. De kern Eibergen laat een uitschieter zien in de zesde week (figuur 5). In de zevende week was het gemiddeld aantal stappen veel lager. Figuur 4. Verloop gemiddeld aantal stappen totale groep (n = 58) over 7 weken Figuur 5. Verloop gemiddeld aantal stappen in de verschillende kernen gemiddelde stappen per kern week 1 week 2 week 3 week 4 week 5 week 6 week 7 borculo (n=15) eibergen (n=17) ruurlo (n=9) neede (n=17) Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 14

15 Exercise counseling na één jaar (stappenscores) Er hebben 41 deelnemers deelgenomen aan het laatste counselinggesprek. In totaal hebben 37 deelnemers hun stappenscores ingeleverd. In de analyse zijn geen stappenscores opgenomen van deelnemers, die tijdens het project uitgevallen zijn. Het patroon van de vooruitgang in stappen is zichtbaar in alle kernen. Bij het doorgeven van de laatste stappenscores was er één kern, waarvan maar één deelnemer de stappen had doorgegeven. In overleg met het landelijk GALM/SMALL team is besloten om de scores niet afzonderlijk per kern, maar van de hele gemeente weer te geven (figuur 6). Het gemiddeld aantal stappen is vooruitgegaan met 37,8% ten opzichte van week één en 10,0% ten opzichte van week vijf (9.708 stappen). Het aantal stappen steeg van gemiddeld stappen bij aanvang van het project tot gemiddeld stappen één jaar na start van het project. Dit komt neer op gemiddeld 30 minuten per dag meer bewegen. Bovenstaande waarden zijn gemiddelden. De waarden bij start van het project liepen uiteen van tot stappen per dag (week 1). De waarden na één jaar liepen uiteen van tot stappen per dag (september 2011). Van de 37 deelnemers voldeed bij aanvang driekwart niet aan de stappennorm. Tweederde laat na afloop van het project een duidelijke vooruitgang zien van meer dan 500 stappen gemiddeld. Van dit aantal haalt tweederde de stappennorm. Figuur 6. Verloop gemiddeld aantal stappen totale groep (n = 37) bij start project, na zes maanden en na één jaar Gemiddeld aantal stappen + 37,8 % * Gemiddeld aantal stappen Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 15

16 Vragenlijsten deelnemers na drie maanden en na één jaar De vragenlijst, drie maanden na aanvang project werd in totaal door 53 deelnemers ingevuld, 27 mannen en 26 vrouwen. Na één jaar zijn 41 ingevulde vragenlijsten in ontvangst genomen, 22 mannen en 19 vrouwen. In tabel 4 zijn algemene kenmerken vermeld, waarbij opvalt dat het cijfer wat de deelnemers zichzelf geven voor de ervaren gezondheid en eigen fitheid bij drie maanden en bij één jaar niet veel van elkaar verschilt. Ook valt op dat bijna alle deelnemers al aan andere activiteiten deelnamen. Tabel 4. Kenmerken van de deelnemers na 3 maanden en na één jaar. Na 3 maand n = 53 Na 1 jaar n = 41 Gemiddelde leeftijd(jaar) 67(SD 1,9) 68(SD 1,9) Gemiddeld cijfer voor de ervaren gezondheid (1-10) 7,3(SD 0,85) 7,5(SD 0,49) Gemiddeld cijfer beoordeling eigen fitheid (1-10) 6,9(SD 0,9) 7,1(SD 0,65) Percentage deelgenomen aan alle lessen 55 - Percentage één les gemist 34 - Aantal deelnemers dat ook andere activiteiten deed naast Berkelland Natuurlijk Actief SD = standaard deviatie Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 16

17 Leefstijl Actief Vervolgprogramma (8-9 maanden) Na de intensieve introductieperiode werd in de vier kernen van de gemeente Berkelland dynamic tennis nog extra drie keer gratis aangeboden, waarvoor ook mensen via de krant uitgenodigd werden. Het was dus niet enkel voor deelnemers van BNA project. De trainingen werden door tafel- en dynamic tennis vereniging Litac uit Lichtenvoorde verzorgd. In deze kernen van de gemeente Berkelland is een dynamic tennis groepje ontstaan. In Ruurlo is een particulier groepje ontstaan. In Borculo en Eibergen heeft dynamic tennis zich aangesloten bij de bestaande badmintonvereniging aldaar en de mensen uit Neede hebben zich kunnen aansluiten bij de bestaande vereniging in Noordijk. Een groot aantal deelnemers van de groep Neede had wekelijks of tweewekelijks afgesproken om te gaan fietsen of wandelen. In Eibergen, Borculo en Ruurlo zijn geen groepen zoals in Neede ontstaan. Voor de meeste deelnemers was de verplichting van acht weken genoeg en ging een ieder individueel of met eigen partner verder. In tabel 5 is hiervan een overzicht te zien. Tabel 5. Overzicht voortzetting activiteiten na introductiefase door 53 deelnemers in percentages(%). %* Vervolg activiteiten programma met dezelfde groep 13 Zelfstandig verder gegaan met bewegingsactiviteiten 23 Lid geworden van een sportvereniging 13 Combinatie van bovenstaande 3 51 * % = percentage De genoemde bewegingsactiviteiten zijn: wandelen, nordic walking, fietsen, fitness, zwemmen, kegelen, klootschieten, dynamic tennis, gymnastiek, tennis, tafeltennis, traplopen, folklore dansen. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 17

18 Waardering counselinggesprekken na introductiefase en na één jaar. De algehele indruk van de gesprekken was bij 63% van de deelnemers goed. Gemiddeld werden de gesprekken gewaardeerd met het rapportcijfer 7.7. Uit tabel 6 is af te lezen hoe de verschillende aspecten van de gesprekken zijn beoordeeld na de introductiefase en na één jaar. Achter ieder aspect staat aangegeven hoeveel procent van de deelnemers het hiermee eens was. Het valt op dat hoewel de gesprekken stimuleren tot meer bewegen, er niet daadwerkelijk door een ieder ook meer bewogen wordt. Tabel 6. Evaluatie counselinggesprekken van de deelnemers na introductiefase en na één jaar. Mee eens 2010 (%)* n=53 Mee eens 2011 (%) n = 41 Gesprekken stimulerend om meer te gaan bewegen in het dagelijks leven Gesprekken plezierig Gesprekken informatief Gesprekken nuttig Gesprekken belastend 8 8 Frequentie van gesprekken goed Duur van gesprekken goed Door gesprekken meer gaan bewegen * % = percentage Onder het hoofdstuk opmerkingen van de eerste evaluatie kwamen verschillende aspecten naar voren en geven een weerspiegeling van bovenstaande weer. De meeste opmerkingen waren positief over het project, over de exercise counseling en het motiverende gebruik van de stappenteller. Er waren echter ook deelnemers, die het dragen van de stappenteller juist lastig vonden. Andere opmerkingen hadden betrekking op de uitkomsten van de fitheidtest. Wanneer bij alle onderdelen van de eerste fitheidtest boven de norm werd gescoord, zou er volgens de deelnemers geen verbeterdoel aanwezig zijn. Na één jaar gaf de meerderheid van de deelnemers aan dat het continue dagelijks meer bewegen tijdens het vervolgprogramma werd verhinderd door blessures, ziektes of vakantie. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 18

19 Het kostte moeite om daarna weer de draad op te pakken. De stimulans om weer te beginnen kwam van de coach, die contact opnam om stappen te gaan noteren twee weken voorafgaand aan een groepsgesprek. Ook was er de opmerking dat tuinwerk veel extra stappen kreeg en zwaar huishoudelijk werk niet. Dit werd als oneerlijk en demotiverend beschouwd. Alle deelnemers die aan het laatste groepsgesprek hebben deelgenomen, gaven aan bewust te zijn van het belang van het blijven bewegen in het dagelijks leven. Enkele deelnemers gaven aan dat door hun deelname partners en/of vrienden ook meer gingen bewegen en sommigen een stappenteller hadden aangeschaft. De invloed van deelname aan het project na introductiefase en na één jaar is te zien in tabel 7. Opvallend is dat de positieve effecten tijdens het vervolgprogramma, waarbij de deelnemers zelfstandig hun activiteiten moesten voortzetten zijn afgenomen. Tabel 7. Effect deelname van de deelnemers na introductiefase en na één jaar. Effect deelname na introductiefase (n = 53) Effect deelname na één jaar (n = 41) ja enigszins nee ja enigszins nee Heeft deelname uw lichamelijke conditie verbeterd? (%)* Heeft deelname geleid tot meer sociale contacten? (%) Heeft deelname uw gezondheid verbeterd? (%) Heeft deelname geleid tot meer bewegen (%) * % = percentage Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 19

20 Discussie Tweederde van de deelnemers, die bij aanvang niet voldeden aan de stappennorm, boeken significante vooruitgang. Tweederde van dit aantal behaalt nu de stappennorm. De SOC score is flink toegenomen, 75% van de deelnemers scoort de maximale waarde van vijf. De deelnemers geven aan dat de stappenteller en de exercise counselor motiverend werken voor het positief veranderen van hun beweeggedrag. Het geheel aantal stappen is gestegen van gemiddeld stappen bij aanvang van het project tot gemiddeld stappen één jaar na start van het project. Dit komt neer op gemiddeld 30 minuten meer bewegen per dag. Dit geldt voor de deelnemers die hun stappenscores hebben doorgegeven gedurende het gehele project. De gebruikte methode SMALL, versie 4.0, is ontwikkeld in het voorjaar van 2009 nadat de versies 1.0, 2.0 en 3.0 in respectievelijk 2006, 2007 en 2008 in 25 projecten in 18 gemeenten in Nederland zijn geëvalueerd en aan de hand daarvan aanpassingen hebben ondergaan. Over de eerste negen projecten van SMALL versie 1.0 is een evaluatie uitgevoerd 12. Het is zeker aan te bevelen om de resultaten van het BNA project naast die van andere projecten te leggen en te vergelijken. Ook kan beoordeeld worden of er verbeterpunten zijn voor toekomstige projecten. Doordat de vragenlijsten anoniem ingevuld zijn de uitkomsten van de evaluatie over de introductiefase en na één jaar slecht met elkaar te vergelijken. Het is aan te bevelen om de deelnemers een nummer te geven, welke bij de beide vragenlijsten identiek zijn. Op deze manier zijn de gegevens wel te vergelijken en is de anonimiteit gewaarborgd. Tijdens het project zijn er deelnemers om diverse redenen uitgevallen. Het is aan te bevelen om een uitvalonderzoek te doen om zodoende uitval bij toekomstige projecten te minimaliseren. Na de vele afmeldingen op de dag van de fitheidtest zijn de deelnemers door de organisatie gevraagd om buren, kennissen of familieleden uit te nodigen voor deelname in de hoop de financiële tegenvaller te compenseren. Dit leverde vier extra deelnemers op, welke niet aan de eerste fitheidtest hebben deelgenomen. De data van de afsluitende fitheidtest van deze deelnemers zijn daardoor niet meegenomen in de resultaten. Doordat deze deelnemers niet allemaal tot de doelgroep met de SOC score twee of drie behoren is de homogeniteit van de groepen minder. Hierdoor is het voor de counselor lastiger gebleken om het oefenprogramma zo af te stellen dat het voor de beginnende bewegende deelnemer niet te zwaar is en voor de geoefende bewegende deelnemers niet te licht. Dit is met name gebleken bij de activiteiten Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 20

21 nordic walking, fietsen en gymnastiek. De uitkomst van de armkracht tijdens de eerste fitheidtest is erg hoog. Een mogelijke verklaring kan zijn dat de controle op de uitvoering niet goed is geweest. Indien de deelnemer de arm namelijk niet geheel strekt en/of maximaal buigt in de elleboog, dan zullen er meer bewegingen gemaakt worden in hetzelfde tijdsbestek en zal de score hoger uitvallen. Het is aan te bevelen om het belang van controle op de juiste uitvoering van de testonderdelen te benadrukken door de testleider, om zodoende de betrouwbaarheid van de uitkomsten te vergroten. De deelnemers hebben na één jaar een betere score bij diverse onderdelen van de fitheidtest. Het is niet duidelijk geworden of dit daadwerkelijk verbeteringen zijn als gevolg van deelname aan het project of door bekendheid met de test. Doordat er tijdens de eerste en afsluitende fitheidtest andere leerlingen hebben meegeholpen bij de afname van de testonderdelen is het aannemelijk dat hierdoor ruis in de uitkomsten is opgetreden. Uit de resultaten is verder naar voren gekomen dat de meerderheid van de deelnemersgroep uit Neede als enige met elkaar zijn doorgegaan na de introductiefase. Deze groep laat de minste uitvallers zien. Het is aan te bevelen om bij volgende projecten de deelnemers blijvend goed te stimuleren om samen te gaan bewegen na afloop van de introductiefase. Een beperking is dat niet iedereen de stappenscores heeft doorgegeven, omdat het dragen voor hen hinderlijk was of omdat ze de meerwaarde hiervan niet zagen. Voor de dorpskern Ruurlo is daardoor geen gemiddelde berekend over de laatste twee weken van het project, aangezien maar één deelnemer de stappen heeft doorgegeven. Deelnemers hebben aangegeven dat op het moment dat de exercise counselor contact met hen opnam om weer stappen te noteren, men meer is gaan bewegen. Deze opmerking impliceert dat na afloop van het project deelnemers terug gaan vallen in hun oude beweegpatroon. Hieruit blijkt dat de exercise counselor motiverend werkt, maar dat het veranderde beweeggedrag op de lange termijn onder druk komt. Het is aan te bevelen om te onderzoeken of het nieuwe beweeggedrag op de lange termijn, zonder intervisie van de exercise counselor gehandhaafd blijft. Tijdens de verwerking van de stappenscores, welke ingevoerd zijn in de digitale stappenmonitor blijkt dat de weekgemiddelden berekend worden voor de eerste vier weken van de maand. De laatste drie dagen in oktober 2010 vielen op de vrijdag, zaterdag en zondag. Deze dagen zijn niet meegerekend bij de berekening van de weekgemiddelden. Het is aan te bevelen om de software van deze digitale stepmonitor aan te passen, zodat de stappenscores van de laatste dagen van de maand worden meegerekend. De stappenscores laten in de eerste zes weken een stijging zien, met daarna een flinke daling Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 21

22 in de zevende week. Deze daling is door de deelnemers verklaard door de flinke sneeuwval. De uitschieter in de zesde week voor de kern Eibergen is moeilijker te verklaren. De deelnemers hebben aangegeven veel blad geharkt te hebben en voor tuinieren wordt volgens de omrekentabel van de digitale stappenmonitor veel extra stappen toegekend. Het is aan te bevelen voor de ontwikkelaars om kritisch naar deze omrekentabel te kijken en eventueel aan te passen. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 22

23 Conclusie De methode SMALL, versie 4.0, is goed uitvoerbaar en nuttig gebleken voor het project Berkelland Natuur(lijk) Aktief in de gemeente Berkelland. Alhoewel niet exact kan worden vastgesteld hoeveel ouderen onvoldoende lichamelijk actief zijn, heeft het telefonisch benaderen geleid tot deelname van 56 senioren bij aangeschreven senioren. De fitheid van de senioren bij aanvang varieert sterk. Gemiddeld scoort rond 30% van de doelgroep op de verschillende fitheidonderdelen onder de norm. Na afloop scoren minder senioren op de fitheidonderdelen, met uitzondering van de armkracht, onder de norm. De gemiddelde bloeddruk, BMI en taille-heup ratio zijn licht verbeterd. Minder mensen hebben nu een verhoogd of ernstig verhoogd risico op gezondheidsproblemen bij deze drie gezondheidsaspecten. Tweederde van de deelnemers die bij aanvang de NNGB norm niet haalde, laat na een jaar een duidelijke toename zien. Tweederde van dit aantal behaalt na een jaar de NNGB norm. Ruim 60% van de senioren is van mening dat ze meer zijn gaan bewegen in het dagelijks leven en ervaren een betere gezondheid. Na een jaar heeft 75% van de deelnemers een maximale SOC score van vijf. De senioren geven aan dat de exercise counselor en het gebruik van de stappenteller hen zeer motiveerden om dagelijks meer te gaan bewegen. Dankwoord Hierbij is een dankwoord aan de gemeente Berkelland, het NSIB en de Stichting Doen zeker op zijn plaats voor hun financiële bijdrage. Zonder hen had het project niet kunnen plaatsvinden. Een persoonlijk dankwoord is voor mijn artikelbegeleidster Heidi Moossdorff. Door haar deskundigheid, geduld en gefaseerde kritiek heeft zij mij geholpen bij de totstandkoming van dit artikel. Ook een dankwoord voor mijn toenmalige stagiair Wouter Rexwinkel. Zijn hulp en bemoediging tijdens het schrijven van dit artikel waren een grote steun voor mij. En uiteraard een dankwoord voor mijn man en twee kinderen voor hun begrip dat ik veel tijd nodig had voor mijn studie en minder tijd voor hen had. Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 23

24 Literatuurlijst: 1 Nationaal Kompas Volksgezondheid. (2011). Vergrijzing: wat zijn de belangrijkste verwachtingen voor de toekomst?binnengehaald 16 oktober 2012 van 2 Nationaal Kompas Volksgezondheid. (2009). Wat wordt met preventie gericht op ouderen beoogd. Binnengehaald 2 juni 2012 van op-doelgroepen/ouderen/doel/ 3 NISB. (tussen ). Beweegnorm. Binnengehaald 16 augustus 2012 van 4 RuG & CBO. (2010). COACH-methode. Binnengehaald 7 september 2012 van 5 Greef, M., de., et. al. (1995). Voorwoord. In M. de Greef et.al.(red). Groninger Actief Leven Model. (pp. 9-10). Haarlem: De Vrieseborch 6 UCPG. (2002). Exercise Counseling. Binnengehaald 2 juni 2012 van 7 Greef, M., de., et.al. (2008). Wat is SMALL. Binnengehaald op 7 september 2012 van 8 Betula Zorg en Welzijn. (2008). Algemene info. Binnengehaald 16 augustus 2012 van 9 RuG-BW & NISB. (2008). C-2 Veiligheidsprotocol SMALL. (niet gepubliceerd) zie bijlage G. 10 RuG-BW & NISB. (2008). C-1 Protocol onderdelen SMALL. (niet gepubliceerd) zie bijlage H. 11 Merendonk, S. van., & Hulsenboom, M. (2012). Motivational Interviewing; Motivatie, de sleutel tot verandering. Fysiopraxis. Vier artikelen in nummer februari, maart, april en mei Greef, M. de., et. al. (2008). De uitvoerbaarheid en effecten van de SMALL methode (versie 1.0). Binnengehaald 9 juli 2012 van holten.nl/bronnen/verslageninternet.nsf/images/ ,+MDV/$File/Evaluatie+SMALL+vs+1.0+def pdf Afstudeeropdracht: Project Berkelland Natuur(lijk) Actief. 24