Modderkruiper. kwartaalblad van de aquatische werkgroep van Hoekschewaards Landschap

Transcriptie

1 Modderkruiper kwartaalblad van de aquatische werkgroep van Hoekschewaards Landschap Jaargang nr maart 205

2 Colofon De modderkruiper is de nieuwsbrief van de Aquatische werkgroep van Hoekschewaards Landschap. De modderkruiper wordt vier maal per jaar uitgebracht en digitaal verspreid. In de modderkruiper lees je artikelen die verband houden met aquatisch onderzoek op de Hoeksche Waard en/of activiteiten van de Aquatische werkgroep van het Hoekschewaards landschap. Als je de modderkruiper wilt ontvangen kun je dat melden door een mail te sturen aan Redactie Modderkruiper: Sander van der Linde Theo Schuurmans Layout Modderkruiper: Theo Schuurmans Aquatische werkgroep Stougjesdijk KB Greup Hoekschewaards Landschap Postbus AB OudBeijerland Inhoud Colofon Inhoud Redactioneel 2 Op glasaal vissen 3 Arjon Hitzerd Trekvis laat het afweten 3 Algemeen dagblad Praktisch aalherstel 4 Visionair Trekvissen tellen in het donker 5 Volkskrant Libellenlarven 6 Sander van der Linde Groene kikker complex 4 RAVON/Theo Schuurmans De Plaat van Essche 6 Theo Schuurmans Vijvermossel versus Zwanenmossel 7 Theo Schuurmans De gorzen bij de Swaen 8 Theo Schuurmans In het cuvet 20 Sander van der Linde Nieuwsbrieven Sander van der Linde Excursies rechten/bronverklaring: Kaft foto: bloedrode heidelibel larve, Sander van der Linde; pagina 3: foto l.b. Richard t Jong; Krantartikel: Evelyn Ruijter, het Algemeen Dagblad regio Voorne Putten; pagina 4: Artikel uit het blad Visionair door Jaap Quak, foto door Domin Dalessi; pagina 5: Krantartikel uit Volkskrant door Rik Nijland, foto door Jan Buller; Hoofdstuk Libellen onder water pagina 63, alle foto s door Sander van der Linde; pagina 46, knip en plak werk uit de herkenningskaart Groene Kikkers, uitgebracht en gemaakt door Stichting RAVON; pagina 6, foto links Dick van Houwelingen, rechts en midden Theo Schuurmans; pagina 7, alle foto s van Göttinger Digitalisierungs Zentrum (GDZ); pagina 8, foto Henk de Koning; pagina 20, foto Sander van der Linde. Jaargang nr maart 205 pagina

3 Redactioneel Beste lezer, dit is het eerste nummer van ons blad Modderkruiper. Een nieuw format en een nieuwe manier waarop we jullie de nieuwsbrief doen toekomen. Geen op papier uitgeprinte versie, tegen hoge kosten verspreid; geen zware met grote bestanden; geen wetransferdocument dat moet worden uitgepakt, maar gewoon een digitale weblink. Je hoeft in je mail slechts op de verzonden link te klikken en je wordt via het internet geleid naar de plaats waar de nieuwsbrief is opgeslagen. Je kunt hem vervolgens online lezen, maar kunt ook kiezen het document te downloaden als pdf file. Vanzelf kan je er dan zelf voor kiezen het document af te drukken. De plaats waar de nieuwsbrief is opgeslagen geeft tevens toegang tot alle oude nieuwsbrieven van de Aquatische Werkgroep. Spijtig voor diegenen die niet thuis zijn in het gebruik van het wereldwijde web misschien, wellicht zelfs discriminerend, maar in een tijd waar mensen door nationale overheden min of meer verplicht worden een computer te gebruiken (denk daarbij aan DigiD etc), achten wij het inmiddels redelijk om ons bescheiden kwartaalblaadje op deze manier te verspreiden. Wat zijn we van plan in 205? 203 zou het jaar van ledenacquisitie en 204 zou als het jaar van implementatie van uitgezette wervingsstrategie de boeken in gaan. In 205 gaan we door op de ingeslagen weg. Tijdens bijeenkomsten van de stuwgroep vlogen er tal van ideeën over tafel. Sommigen minder haalbaar, zo bleek. Het organiseren van een heuse expositie, met levende wilde vissen was zo n idee. We hebben er veel tijd aan besteed, maar liepen al gauw op tegen het vergunningenstelsel en het idee als gevolg afgeblazen. Ook dit jaar een maandelijkse excursie naar diverse locaties op de Hoeksche Waard. Naast onze, in de openbare agenda opgenomen, excursies vinden er onderzoekjes en privé excursies plaats. De aquatische werkgroep neemt momenteel b.v. deel aan een onderzoek van o.a. RAVON naar trekvissen, in het bijzonder glasaal. Na juni gaan onze werkgroepleden regelmatig monitoren in het Oudeland van Strijen, wederom i.s.m. RAVON. Ook zal het nodig zijn om de Esscheplaat te heronderzoeken. Overstroming en grote droogte hebben mogelijk effect op de aanwezige populatie Grote Modderkruiper. Naast het veldwerk wil de aquatische werkgroep in 205 veel aandacht schenken aan de website We proberen een soortenlijst op te bouwen van de waterfauna van de Hoeksche Waard. Langs deze weg nodig ik je dan ook niet alleen uit voor deelname aan onze altijd gezellige en leerzame excursies, maar ook voor het meewerken aan de website. Ook willen we onze educatieve rol in 205 nog serieuzer nemen met o.a. deze vernieuwde nieuwsbrief. We hopen ook dat jij helpt met het schrijven van stukjes voor de nieuwsbrief. Persoonlijke ervaringen of min of meer populair wetenschappelijke of gewoon interessante input is altijd welkom. Neem vooral contact op met ons via office@modderkruiper.nl (ons oude adres aquatischhwl@gmail. com blijft voorlopig in de lucht) Ben je nerveus over onze activiteiten op het world wide web, of wil je graag mee op excursie bel ons dan op of ons op office@modderkruiper.nl. Veel leesplezier. Jaargang nr maart 205 pagina 2

4 Glasaal in Strijensas Arjon Hitzerd Op 2 maart ging ons eerste kruisnet te water naast het gemaal van Strijensas haven. Tot op heden vingen we niet de beoogde palingen. Het water is nog erg koud, maar er is hoop dat ook wij de binnenkomst van de glasaal weldra mogen vieren door een kruisnet vol boven te trekken. Wel vingen we blankvoorn, baars en pos en wat garnalen, vlokreeften en krabben. We werken thans met 0 werkgroepleden (vrijwilligers en tijdelijke gastmedewerkers van RAVON). Een ieder die ons aan het werk wil zien en wellicht wil meehelpen vindt ons elke maandag en donderdagavond kort na zonsondergang bij het oude bruggetje van Strijensas. Bijgesloten wat kranten en visbladen knipsels. Jaargang nr maart 205 pagina 3

5 onderzoek en beheer UIT VISIONAIR NR 9 maart 20 Praktisch aalherstel Het gaat zo slecht met de aal dat sommige wetenschappers vrezen voor het uitsterven van deze bijzondere vissoort. Via de EUaalverordening en het Nationale aalbeheerplan (NBA) tracht de overheid de aal te beschermen door de visserij te beperken. Behalve het nemen van visserijmaatregelen is het ook noodzakelijk om migratiebelemmeringen op te heffen en het leefgebied van de aal te verbeteren. Tekst Jaap Quak, Sportvisserij Nederland Fotografie Domin Dalessi en Sportvisserij Nederland De aal is een reislustig type. Hij plant zich voort in de Sargassozee, het larvestadium speelt zich af in de Atlantische oceaan en na de metamorfose tot glasaal op de grens met het continentale plat vindt de trek naar het zoete water plaats. Het binnenwater wordt door de aal primair gebruikt voor opgroei tot volwassenheid, waarna volwassen exemplaren weer richting de Sargassozee trekken om voor nageslacht te zorgen. De bereikbaarheid en kwaliteit van deze leefgebieden in alle levensstadia van de aal bepalen de biologische waarde van een watersysteem voor de aal. Nou is de aal geen kritische soort qua habitats. Maar ook bij de aal bepaalt de geschiktheid van het habitat inclusief voedselrijkdom de mate van succes van de soort. Naast migratiemogelijkheden verdienen bescherming, behoud en herstel van leefgebieden daarom de aandacht. Maatregelen voor aalherstel dienen dan ook in samenhang te worden genomen: een totaalpakket met focus op migratie en habitat op stroomgebiedniveau. Portret van een bedreigde vissoort. Maatregelen Afgestemd op de levenscyclus van de aal, zijn er drie groepen van technische maatregelen die kunnen worden onderscheiden: habitats (glasaalintrek). gang (schieraaluittrek). (zoetwaterperiode). Verbetering migratie glasaal De jonge aaltjes melden zich als de zeewatertemperatuur in het voorjaar circa negen graden bereikt aan de kust. Actieve intrek naar zoet water vindt bij voorkeur s nachts plaats, waarbij de hoofdmoot nabij de bodem trekt. Een zoetwaterlokstroom is essentieel voor deze trek: de glasaal oriënteert zich positief op stroming en geurstoffen in het zoete water. Natuurlijke zoutzoet overgangen zijn in Nederland vrijwel niet meer aanwezig. De hoofdroutes werden als gevolg van de aanleg van de Afsluitdijk (932) en het Deltaplan (953) geblokkeerd. De technische vernieuwingen en het stringent weren van zout water betekenen dat deze barrières hard, abrupt en niet of nauwelijks passeerbaar zijn. Ook kleinere routes zoals via het Lauwersmeer kregen harde en daardoor voor de glasaal nauwelijks te passeren overgangen. Technische maatregelen en spuisluisbeheer Het bevorderen van de intrek op deze plaatsen is een essentiële maatregel. Iedere zoutzoet overgang kan door de glasaal worden gebruikt als intrekpunt en verdient daarom de aandacht. Daarbij kan worden gedacht aan technische maatregelen in de vorm van optrekvoorzieningen, maar ook aan een aangepast spuisluisbeheer. Bij dit laatste kan de glasaal door middel van het manipuleren van de schuiven bij lager water aan de zeezijde naar binnen trekken. Visvriende 30 nr. 9 maart 20 Jaargang nr maart 205 pagina 4

6 Jaargang nr maart 205 pagina 5

7 Libellen onder water Van lelijk eendje tot mooie zwaan Sander van der Linde Bijna iedereen kent ze wel, libellen. Vanaf het voorjaar tot ver in de herfst kom je de sierlijke en kleurrijke insecten tegen, vooral rondom waterpartijen. Dit zijn de volwassen exemplaren (imago s). Wat minder bekend is dat het grootste deel van een libellenleven zich onder water afspeelt. Ik ben altijd al een watermens geweest. Als het even kan ben ik wel op of bij het water te vinden. In mijn jeugd heb ik veel gevist, ook met schepnetjes. Toen had ik echter nog weinig aandacht voor het leven onder water, behalve voor de vissen die ik ving. In 203 is mijn interesse in het onderwaterleven weer aangewakkerd toen ik de aankondiging las van een HWL cursus de sloot in. Ik heb me hiervoor ingeschreven en ben de cursus gaan volgen. Zeer interessant! En als gevolg hiervan ben ik ook maar lid geworden van de aquatische werkgroep. Door onder andere de excursies van de werkgroep ben ik steeds verder geïnteresseerd geraakt in een aantal soorten die we vangen. Libellenlarven behoren tot één van die soorten. Ik werd nieuwsgierig: Een juffer en een echte libel kan je wel uit elkaar houden, maar hoe kun je nu de afzonderlijke soorten herkennen? Dus: opzoek naar informatie over deze larven. Op internet is helaas niet heel veel te vinden over het determineren van de larven. Ook boeken over libellen gaan voornamelijk over de imago s. Uiteindelijk heb ik een boekje gevonden waarmee ik aan de slag kon: Field guide to the larvae and exuviae of british dragonflies van Steve Cham. Dit Engelse boekje beschrijft de kenmerken van larven en larvenhuidjes van een twintigtal juffers en ongeveer 25 echte libellen en is heel goed te gebruiken voor het determineren van de algemene soorten. Inmiddels is er gelukkig ook een Nederlands boek verschenen (Fotogids larven van libellen, KNNV) die alle soorten libellenlarven van Nederland beschrijft. Van alle gevangen libellen had ik al een hoop foto s gemaakt, dus het determineren kon beginnen! Dan kom je er toch al snel achter dat belangrijke details van larven net niet op de foto staan. Tja, missende basiskennis.. Maar goed, al doende leert men en nu ruim een jaar verder en begin ik de belangrijke details te herkennen en kan de kleine monstertjes al aardig uit elkaar houden. Met dit artikel wil ik u daarom ook graag meenemen in de wereld van de larven van deze mooie insecten. De levenscyclus van een libel begint, net zoals bij veel dieren, bij het leggen van eieren. De eieren ontwikkelen zich doorgaans in een paar weken tot een larve. Bij een aantal soorten duurt het langer. Hierbij kunnen de eieren in een soort rusttoestand overwinteren om pas in het voorjaar verder te ontwikkelen tot een larve. Voordat de larven volwassen worden en het water uitkruipen doorlopen de larven negen tot zestien stadia. Bij elke overgang vervellen de larven en gaan ze steeds een beetje meer op het volwassen dier lijken. Deze larvale ontwikkeling kan, afhankelijk van de soort, een paar maanden tot een aantal jaar duren. De larven van libellen leven op de bodem van het water of in en nabij waterplanten waar ze zich voeden met allerlei prooidieren. Ze eten bijna alles wat ze kunnen pakken, zoals dierlijk plankton, watervlooien, andere insectenlarven. Maar ook kleinere soortgenoten staan op het menu. Larven die in het laatste stadium van hun ontwikkeling zijn kruipen het water uit. Dit gebeurt meestal s morgens vroeg. De larve zoekt een geschikte plaats uit, vaak op een stengel van een plant (zoals riet) enkele decimeters boven de grond. Hier vindt de laatste vervelling plaats, het uitsluipen. Jaargang nr maart 205 pagina 6

8 De huid van de larve breekt op de rug open en de libel kruipt uit het huidje. In een paar uur tijd pompt de uitgeslopen libel zijn achterlijf en vleugels op met bloedvloeistof. Als de vleugels droog en uitgehard zijn begint het vliegende leven van de libel. De larvenhuidjes (excuviae) blijven achter. Libellen kunnen worden onderverdeeld in een tweetal orden: Juffers (Zygoptera) en echte libellen (Anisoptera). De eerste groep bevat de kleinere slanke soorten met ogen op de zijkant van de kop en gelijkvormige vleugels. De vleugels worden in rust boven op het lichaam gevouwen of iets gespreid. De larven zijn slank en hebben (drie) kenmerkende bladvormige aanhangsels (lamellen) aan het achterlijf. De echte libellen zijn groter. De ogen zitten dichter bij elkaar en meer boven op de kop. De vleugels zijn ongelijkvormig en worden in rust meestal horizontaal en gespreid gehouden. De larven van deze groep zijn over het algemeen groter en minder slank dan juffer larven. Ze hebben ook wel aanhangsels aan het achterlijf, maar deze zien er meer uit als korte sprietjes. Van lelijk eendje tot mooie zwaan: azuurwaterjuffer Coenagrion puella (boven) en gewone oeverlibel Orthetrum cancellatum (onder) Jaargang nr maart 205 pagina 7

9 Om larven van libellen te kunnen determineren is enige kennis van de anatomie van de larven nodig. De larven hebben, net als de imago s, drie hoofd lichaamsdelen: kop, borst en achterlijf. De belangrijkste onderdelen op de kop voor de determinatie zijn de ogen en het vangmasker. Vooral de vorm van het vangmasker is van belang voor het identificeren van verschillende soorten. Het vangmasker is opgebouwd uit het prementum, wat het grootste gedeelte is van het masker. Het ligt vlak onder de kop en lijkt een beetje op een uitwendige kaak. De labiale palpen (onderlip) zitten aan het uiteinde van dit prementum. Het masker wordt gebruikt om voedsel te vangen. De vorm van de ogen is vooral van belang bij de larven van de echte libellen. De poten en de vleugels zitten vast aan het borst gedeelte. De grootte van de vleugels hangt af van in welk stadium de larve is en kunnen in het laatste stadium tot voorbij het derde achterlijfsegment reiken. De poten bestaan uit minstens drie segmenten. Het achterlijf bestaat uit tien segmenten. De segmenten worden genummerd van S tot S0 (borst naar staart). De achterlijfsegmenten kunnen behaard zijn en / of van stekels voorzien zijn. Dit kunnen belangrijke herkenningskenmerken zijn voor bepaalde soorten. Het geslacht van de larven kan worden herkend aan de aan of afwezigheid van het geslachtsorgaan op de buikzijde van segment S9. Het uiteinde van het achterlijf van de juffers en de echte libellen is verschillend. Juffers hebben caudale lamellen, bladvormige aanhangsels. Veel juffers zijn te herkennen aan de vorm, nervenpatroon of bandering van deze lamellen. Bij echte libellen is het uiteinde van het achterlijf anders. Het wordt de anale driehoek genoemd en bestaat uit de cerci, het epiproct en de paraprocts. Bij mannelijke exemplaren is er ook nog een mannelijke projectie aanwezig. Kop 2 Borst 3 Achterlijfsegment S 4 Achterlijfsegment S0 5 Ogen 6 Vangmasker 7 Prementum 8 Labiale palpen 9 Vleugel 0 Poot Caudale lamellen 2 Cerci 3 Epiproct 4 Paraproct 5 Vrouwelijk geslachtsorgaan 6 Mannelijke projectie anatomie foto grote roodoogjuffer Erythromma najas Jaargang nr maart 205 pagina 8

10 Mede dankzij de werkgroep vlinders en libellen en waarnemingen ingevoerd op waarneming.nl weten we welke soorten op de Hoeksche Waard voorkomen. De aquatische werkgroep heeft inmiddels al een aantal van deze soorten ook gevonden in het larvestadium. Dit betekend dat deze soorten zich hier in ieder geval ook voortplanten. anatomie foto 2 vroege glazenmaker Aeshna isoceles Kop 2 Borst 3 Achterlijfsegment S 4 Achterlijfsegment S0 5 Ogen 6 Vangmasker 7 Prementum 8 Labiale palpen 9 Vleugel 0 Poot Caudale lamellen 2 Cerci 3 Epiproct 4 Paraproct 5 Vrouwelijk geslachtsorgaan 6 Mannelijke projectie anatomie foto 3 bruinrode heidelibel Sympetrum striolatum Jaargang nr maart 205 pagina 9

11 De juffers die op de Hoeksche Waard voorkomen kunnen worden onderverdeeld in de volgende families: beekjuffers, pantserjuffers en waterjuffers. De larven van beekjuffers (Calopterygidae) zijn vrij groot (tot 25mm) en zijn makkelijk te herkennen. De larven lijken een beetje op stokjes met spijkerachtige poten. De caudale lamellen zijn smal, lang, stijf en driehoekig in doorsnede. De antennen op de kop zijn lang en hoornachtig. Op de Hoeksche waard is één soort af en toe waargenomen, de weidebeekjuffer (Calopteryx splendens). Of de soort zich hier voortplant is nog onbekend. Pantserjufferlarven (Lestidae) zijn ook vrij eenvoudig te herkennen vanwege hun specifieke vorm en grootte. Ook deze soort heeft stijve caudale lamellen, maar deze hebben wel meer een bladvorm en zijn duidelijk gebandeerd. De bovenste lamel staat bijna loodrecht op de onderste twee. Het vangmasker is lang en heeft de vorm van een tennisracket. De gewone pantserjuffer (Lestes sponsa) en de houtpantserjuffer (Chalcolestus viridis) komen voor op de Hoeksche Waard. houtpantserjuffer Chalcolestus viridis Jaargang nr maart 205 pagina 0

12 kleine roodoogjuffer Erythromma viridulum De grootste groep juffers is die van de waterjuffers (Coenagrionidae) en sommige soorten van deze groep zijn lastig te determineren omdat ze erg op elkaar kunnen lijken. De larven variëren sterk in grootte en hebben allen slappe caudale lamellen. De soorten kunnen voornamelijk van elkaar worden onderscheiden door de vorm en kleuring van deze lamellen en soms door vorm van de kop. lantaarntje Ischnura elegans Jaargang nr maart 205 pagina

13 Van de echte libellen die op de Hoeksche waard voorkomen zijn de volgende families te onderscheiden: glazenmakers, rombouten, glanslibellen en korenbouten. De groep glazenmakers (Aeshnidae) is een groep die redelijk makkelijk te herkennen is, doordat de larven qua grootte en vorm lang en torpedovormig zijn. De larven worden groter dan 35mm. Het masker ligt vlak tegen de kop en de vorm (lengte breedte verhouding) is bepalend voor de soort. Daarnaast heeft elke soort een karakteristieke vorm van de kop: de grootte en de vorm van de ogen. De lengte verhoudingen tussen cerci en paraprocten zijn ook vaak van belang bij het determineren van deze larven. Voorbeelden van glazenmakers op de Hoeksche waard zijn de blauwe glazenmaker (Aeshna cyanea), de grote keizer libel (Anax imperator) en de glassnijder (Brachtron pratense). blauwe glazenmaker Aeshna cyanea Larven van rombouten (Gomphidae) zijn lang langgerekt en het achterlichaam is breder dan de kop en borst. Op het achterlijf zitten niet zo veer haren. De lengte van de larven is tot ongeveer 35mm. De kop is driehoekig en afgeplat. Het vangmasker ligt plat onder de kop. De enige op de Hoeksche Waard voorkomende rombout is de rivierrombout (Gomphus flavipes). Jaargang nr maart 205 pagina 2

14 De derde familie echte libellen die op de Hoeksche waard voorkomen zijn de Korenbouten (libellulidae). Deze familie kan in meerdere geslachten worden verdeeld. De larven van de korenbouten (Libellula) en oeverlibellen (Orthetrum) zijn fors en behaard. Ze leven ingegraven in de bodem. De poten zijn naar verhouding kort. Het vangmasker is lepelvormig en de labiale palpen hebben een regelmatig gelobde rand. De larven kunnen stekels hebben op de rug. De gedrongen, vrij slanke, meestal geheel onbehaarde larven van heidelibellen (Sympetrum), witsnuitlibellen (Leucorrhinia) en vuurlibellen (Crocothemis) leven tussen waterplanten en hebben naar verhouding lange poten. Het vangmasker is ook lepelvormig en voorzien van vele haren. De labiale palpen hebben een regelmatig gelobde rand, soms zelfs duidelijk getand. De ogen zijn relatief groot in vergelijking met de grootte van de kop. Ook deze larven hebben vaak duidelijke stekels op de rug. De grootte van de larven varieert sterk, maar ze worden niet veel groter dan 30mm. bloedrode heidelibel Sympetrum sanguineum In de volgende editie van de modderkruiper zullen een aantal van de op de Hoeksche Waard voorkomende juffer en libellenlarven verder worden uitgelicht met beschrijvingen van specifieke details voor de herkenning van de larven. Jaargang nr maart 205 pagina 3

15 Groene kikker complex RAVON / Theo Schuurmans Met grote regelmaat vangen we Groene kikkers op de Hoeksche Waard, immers ze zijn héél algemeen hier. Vaak moeten we toch de boeken in om te bepalen of het gaat om een meer of bastaardkikker. Beiden komen in ons gebied voor en zijn vaak niet makkelijk uit elkaar te houden. Meermaals plaatsten wij een soort op waarneming.nl om later te horen dat het juist die andere was. Hierdoor heerst vaak twijfel. Wat misschien een beetje helpt is de herkenningskaart van RAVON. Deze superduidelijke kaart is in zijn geheel, gratis te downloaden op de site van RAVON. Niet dat daarmee het probleem is opgelost rond het juist op naam brengen van een op meerkikker lijkende bastaardkikker en een op bastaardkikker lijkende meerkikker, maar we blijven het natuurlijk wel gewoon proberen. Jaargang nr maart 205 pagina 4

16 Jaargang nr maart 205 pagina 5

17 Plaat van Essche Theo Schuurmans In januari 205 werd ik er door Dick van Houwelingen op attent gemaakt dat de Esscheplaat onder water stond (zie geapte foto). Een kort moment van schrik: ohhh, mijn modderkruipers (want ze voelen bijna als eigendom), werd gevolgd door de vraag: Wat zou dit aan bijvangst opleveren bij evt. heronderzoek in mei? In februari, wederom een verassende melding. Ditmaal van Staatsbosbeheer: Ehh, de dijk rond de Esscheplaat is lek. Wat te doen? Dichtgooien natuurlijk en wel zo snel mogelijk i.v.m. de grote modderkruipers, die weldra de paai gaan voorbereiden, was het enige juiste antwoord. En zo is geschied op 3 maart. Helaas wisten de reigers ook dat het laag water was en hebben waarschijnlijk heel wat modderkruipers verschalkt. Toch een woord van dank aan Staatsbosbeheer, ook namens de modderkruipers. foto s van l.n.r. Esscheplaat overstroomd (DvH); Boelhouwer kreek droog; Sporen van reigerfeest (TS) Jaargang nr maart 205 pagina 6

18 Vijver versus zwanenmossel Theo Schuurmans links vijvermossel, rechts zwanenmossel Bij het scheppen met het schepnet, maar vooral bij bagger werkzaamheden komen er najaden op de kant. Nieuwelingen zijn vaak verbaasd hoe groot deze weekdieren zijn. Soms 5 centimeter of meer, met een gewicht van een paar ons. Op de Hoeksche Waard betreft dit doorgaans één of meerdere exemplaren van een drietal soorten. Te weten: de Schildersmossel (Unio pictorum), de Zwanenmossel (Anodonta Cygnea) of de Vijvermossel (Anodonta anatina). Met name de zwanenmossel is makkelijk te onderscheiden. Hij is boller dan de anderen en doorgaans stukken groter. De vijvermossel is veel hoekiger, vaak ook wat platter. Maar dat is zeker geen wet van mede en perzen. De schelp van Anodonta s is erg variabel. Jonge exemplaren in het bijzonder hebben beide een driehoekig uiterlijk. De andere algemene soort is de schildersmossel. Deze is vaak veel kleiner met een beduidend steviger schelp dan de andere twee soorten. De schelp is vaak veel geler van kleur dan de andere twee genoemde soorten. Van de vijvermossel wordt vaak gezegd dat hij een groene gloed heeft en de zwanenmossel wordt meestal bruin genoemd. Maar ook hier moet je weer oppassen. Een zeker houvast wordt geboden door de vorm. Lang en spits en wat kleiner is de schildersmossel; bol en groot is een zwanenmossel; plat en hoekig is een vijvermossel. Maar wees voorzichtig, het is maar een richtlijn. Als je het niet zeker weet, noem je het gewoon een mossel. schildersmossel Jaargang nr maart 205 pagina 7

19 Eindverslag de gorzen bij de Swaen Theo Schuurmans In 204 rapporteerden wij reeds vijf maal over het gebiedje rond molen de Swaen in NieuwBeijerland. Frequente rapportage omdat het kleine duidelijk afgebakende gebied vorig jaar vaak is bezocht door de aquatische werkgroep van HWL. Het gebied, particulier eigendom van Dhr. R. Kievit, is ogenschijnlijk duidelijk geïsoleerd, maar raakt wel degelijk meerdere malen per jaar geïnundeerd met water van het aangrenzende Spui. Wij vroegen ons af wat het effect zou zijn op dit poldertje waarvan de sloten dus het midden houden tussen bedijkte polder en buitenwater. Hier volgt een soortenlijst en een afsluitend verslag (doublure uit eerdere verslagen is daarmee onoverkomelijk.) Al sinds 703 toornt molen de Swaen boven de oude Spuidijk uit. Windlust, zoals de Swaen heette in vroeger tijden, was een korenmolen. De molen brandde af en werd daarna meerdere malen volledig gerestaureerd. Hoewel het binnenwerk nagenoeg volledig uit de molen is verwijderd, heeft de molen als ontmoetingscentrum haar centrale functie in de gemeenschap behouden. De molenwieken draaien in ieder geval nog wel. Op feestdagen trekt de molen daarmee menig recreant naar het gebied. De hogere hedendaagse Spuioever is pas in de 20ste eeuw opgeworpen. Op een kaart uit 866 zijn de contouren van het gebiedje al duidelijk te zien, hoewel het dan nog een echte onbedijkte gors betrof. De gors als uiterwaard, stond destijds dus in directe verbinding met het Spui. Nils Taal schept er op los met de Swaen aan de horizon Hoewel het gebied geïsoleerd lijkt, is dit slechts schijn, want het waterniveau in het gebied wordt gereguleerd met een kleine sluis nabij de entree tot het gebied. Het gebied is daarmee een echt cultuurlandschap. Het gebied is voor een groot deel opnieuw vormgegeven. Daarbij heeft de ontwerper van het landschap, de huidige eigenaar, vooral rekening gehouden met visuele waarden. En ontegenzeggelijk, het stukje gors is prachtig gelegen bij een ondergaande zon. Er is ook een kleine hoeveelheid kweekvis uitgezet. Door inventarisatiedata over het gehele jaar vast te leggen, kregen we niet alleen een mooi beeld van alle aquatische organismen die leven in het gebied. Juist door maandelijks te monitoren kregen we een goed inzicht in de ontwikkeling van natuur door de jaargetijden. Op een autodidactische wijze leerden we nieuwe soorten kennen in hun juviniele vorm, zoals de Winde en de Alver. Sommige soorten gedijen goed in de slootjes en vijvers van het gebied. Enorme hoeveelheden bittervoorn en kleine watersalamander springen direct in het spreekwoordelijke oog. Jaargang nr maart 205 pagina 8

20 Iets anders dat ons opviel is dat bij gebruik van de zelfde methode, (het plaatsen van drie Vermandel fuiken, enkele palingfuiken en een aantal RAVON amfibieën fuiken) vangstaantallen ernstig verschilden per datum. Zo ontdek je spelenderwijs dat sommige soorten het ene moment erg actief en het andere nogal passief zijn. We hebben 8 maal gevangen in het gebiedje. We hebben hoog water meegemaakt maar ook uitzonderlijk laag water. Het laatste doordat het oude gemaal het had begeven en al het water uit het hoger gelegen gors wegliep naar het ebbende Spui. Dit was een desastreus weekeinde waar we nog de nodige vis van een wisse dood hebben gered. Ook konden we aanschouwen hoe de natuur zijn werk doet. Tientallen meeuwen en reigers deden zich tegoed aan de vis droogvallende sloten. Als jonge werkgroep gaf deze inventarisatie ons de kans een hechtere groep te smeden en nieuwe soorten te herkennen. Voor een volledige weergave van alle vangsten verwijs ik door naar waarneming.nl. Ik beperk me in dit verslag tot een aantal regelmatig gevangen soorten die ik willekeurig gerangschikt heb weggezet tegen de datum waarop zij gevangen zijn. Hoewel in dit gebied geen grootse zaken zijn ontdekt, niet dat wij dit hadden verwacht, heeft deze monitoring bijgedragen in persoonlijk inzicht en vooral het begrip bij de leden voor het nut van monitoring op macroniveau. Langs deze weg willen we de eigenaar vragen met zorg de sloten te schonen en na bagger en schoningsacties gevangen mosselen terug te gooien. De bittervoorn legt haar eieren in de mossels en kan niet zonder. De bittervoorn is een beschermde poldervis, die het weliswaar goed doet op de Hoeksche Waard, maar elk beetje helpt. Aantallen per datum per soort Bittervoorn Blankvoorn Pos Paling 3D stekelbaars Baars Kl. watersalamander Groene kikker complex Gevlekte rivierkreeft Chinese wolhandkrab Staafwants Lantaarntje Vroege glazenmaker Spinnende waterkever Gewone poelslak Bronblaashoorn Jaargang nr maart 205 pagina 9

21 In het cuvet Vis van de maand de Pos Sander van der Linde De pos is een mooie, beetje stoer uitziende baarsachtige. Ik ken hem zelf als een enorme schrokop en is voor vissers waarschijnlijk daarom ook niet altijd een gewenste vangst. Op de Hoeksche waard komen we hem vaak tegen in allerlei wateren en gebieden. Maar wat weten we eigenlijk van deze vis? POS Gymnocephalus cernua ((Onderorde: Perciformes (baarsachtigen) Familie: Percidae (echte baarzen)) Kenmerken: Lengte tot 25 cm, zelden groter dan 20 cm. Het lichaam en de vinnen zijn bruinig van kleur met onregelmatig zwart vlekkenpatroon. De onderzijde van het lichaam is vaak zilverachtig en afgeplat. De vis heeft een hoge rug met twee samengegroeide rugvinnen. De voorste rugvin is hoger dan de achterste en heeft harde stekels. De achterste rugvin heeft zachte vinstralen. Aan de buikzijde heeft de vis ook stekels: één voor de buikvin en twee voor de anaalvin. De pos heeft een gedrongen kop met grote, enigszins uitstulpende ogen en is soms een beetje roodachtig van kleur alsof de vis bloost. Het kieuwdeksel is voorzien van een scherpe doorn en groeiringen, waarmee de leeftijd van de vis is te bepalen. De pos kan worden verward met de baars, snoekbaars en zonnebaars. Bij de laatste is de achterste rugvin echter hoger dan de voorste en de baars en de snoekbaars hebben gescheiden rugvinnen. Habitat: Vooral in grotere wateren als meren, rivieren en plassen, zowel in zoetwater als licht brak water. Voedselrijke stilstaande wateren met een zachte bodem zonder waterplanten hebben de voorkeur. De pos komt ook veel voor in pas gegraven wateren en in wateren, waar de milieuomstandigheden zich blijvend en ingrijpend hebben gewijzigd. De pos wordt daarom ook wel als pioniersoort beschouwd. Levenswijze: De pos leeft overdag in scholen, waarbij hij op de bodem naar voedsel zoekt. s Nachts rust hij meestal solitair op de bodem. De pos kan goed leven in troebel water omdat zijn zijlijnsysteem en ogen sterk ontwikkeld zijn. Het voedsel bestaat voornamelijk uit insectenlarven, vlokreeften, aasgarnalen en zoöplankton. De paaitijd is van maart tot juli als het water ongeveer 5 C is. De pos zoekt dan in scholen ondiep zuurstofrijk water op om de eieren welke in snoeren worden afgezet op stenen en planten. De jonge possen vormen scholen en groeien in een jaar op tot een lengte van ongeveer 67cm en kunnen dan ook al geslachtsrijp zijn. De pos kan ongeveer 0 jaar oud worden, maar wordt zelden ouder dan 3 jaar. De pos is een inheemse vis en komt algemeen voor op de Hoeksche Waard. Wetenswaardigheden over de Pos: De pos komt van origine voor in Europa en Azië (tot Siberië), maar is in 986 ook ontdekt in Lake Superior in NoordAmerika. Inmiddels heeft hij zich snel verder verspreid over NoordAmerika en vormt daar een gevaar voor een aantal inheemse soorten. Dit is vooral omdat de pos snel groeit, zich snel kan reproduceren en kan zich handhaven onder allerlei omstandigheden. Hierdoor heeft deze vis de potentie om de balans tussen rovers en prooi te ontwrichten. Jaargang nr maart 205 pagina 20

22 De pos is daar vooral een bedreiging voor de Breedbekbaars, de Amerikaanse gele baars en de Forelbaars. In NoordAmerika is hij dus een exoot net als bijvoorbeeld hier de zwartbekgrondel. De pos is naast de blankvoorn de belangrijkste voedselbron van de aalscholver. De pos word ook wel de schele pos genoemd. Dat is omdat de ogen van de pos schuin bovenin zijn kop staan, dus als je hem recht aankijkt is het net alsof hij met beide ogen een andere kant uitkijkt. De pos hoort tot de vergeten vissoorten (net als die groenten). De pos is net als de baars een delicatesse. Verkrijgen is een ander verhaal, vooral vanwege zijn kleine formaat. De pos is net als de gewone baars lekker in de soep of gebakken. Inhoud nieuwsbrieven 204 nieuwsbrief Titel auteur 0 (jan4) Verslag excursie nabij molen de Swaen op Sander van der Linde 0 (jan4) Openbare excursies 204 Sander van der Linde 02 (jan4) 204 Jaar van de salamander Sander van der Linde 02 (mrt4) Plankton platform Henk de Koning 02 (mrt4) Opmerkelijk nieuws op AD.nl Sander van der Linde 02 (mrt4) Excursie agenda 204 Sander van der Linde 03 (apr4) Bij molen De Swaen in NieuwBeijerland op 23 maart 204 Henk de Koning 03 (apr4) Excursie aquatische werkgroep op zondag 27 april Sander van der Linde 04 (mei4) Dansend rond het Swaenenmeer Theo Schuurmans 04 (mei4) Tellend: 5, 6, 7, 8 aquaten op Negentienmorgenvliet. Theo Schuurmans 05 (jul4) voorwoord Theo Schuurmans 05 (jul4) Excursie Strijen op zondag 25 mei Dick van Houwelingen 05 (jul4) Tour langs de Boer op donderdag 29 mei Henk de Koning 05 (jul4) Een dagje erop uit met de Aquaten Arthur van Leeuwen 05 (jul4) Grote modderkruipers Theo Schuurmans 05 (jul4) Wat? Dat kan niet! Theo Schuurmans 05 (jul4) Aquatische werkgroep op internet Sander van der Linde 05 (jul4) Tentoonstelling NLC informatie Sander van der Linde 05 (jul4) Komende activiteiten informatie Sander van der Linde 06 (dec4) Voorwoord Theo Schuurmans 06 (dec4) Zondag 9 oktober laatste keer de Swaen Henk de Koning 06 (dec4) Tiengemeten nabij De Kouwe Hitsert Arjon Hitzerd 06 (dec4) Het Oudeland van Strijen broedkamer van Modderkruipers Theo Schuurmans 06 (dec4) HWL excursie m.m.v. Aquatische Werkgroep Henk de Koning Openbare excursies 205 Zondag 26 april; zaterdag 30 mei; zondag 28 juni; zondag 26 juli; zaterdag 29 augustus; zondag 27 september; zondag 2 oktober en zaterdag 28 november. Locaties van de excursies worden nog nader bepaald en zullen op de website worden vermeld. Je zult tevens voor elke excursie van ons een uitnodigings mail krijgen met actuele afspraken. Jaargang nr maart 205 pagina 2