reeks kinderpsychologie in praktijk
|
|
- Maarten Kok
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 tics bij kinderen
2 reeks kinderpsychologie in praktijk Tics bij kinderen is het twaalfde deel van de reeks Kinderpsychologie in Praktijk. In deze reeks beschrijven psychologen, (ortho)pedagogen en kinderpsychiaters op een toegankelijke manier de nieuwste wetenschappelijke inzichten in verschillende problemen bij kinderen en jongeren. Hulpverleners hebben met deze boeken praktische handvatten om met ouders te communiceren en direct samen aan de slag te gaan. De reeks is door het heldere taalgebruik ook goed leesbaar voor ouders en leerkrachten. redactie reeks kinderpsychologie in praktijk Drs. Anneke E. Eenhoorn is werkzaam als senior psychotherapeut, gzpsycholoog en klinisch psycholoog. Daarnaast is zij redactielid van het vaktijdschrift Kind en Adolescent Praktijk, bedenker van Joep Loep, een training voor kinderen met ADHD, en docent bij de RINO-opleiding Amsterdam en Utrecht. Mw. Arga Paternotte is adviseur van oudervereniging Balans, oud-hoofdredacteur van Balans Magazine en de andere publicaties van Balans. Daarnaast is zij publicist en (mede)auteur van boeken over diverse leer- en gedragsstoornissen waaronder ADHD en dyslexie. Drs. Constance Dolman studeerde Nederlandse taal- en letterkunde, algemene taalwetenschap en geneeskunde. Zij is werkzaam als kinder- en jeugdpsychiater bij Uva-Virenze, Academisch Behandelcentrum voor Ouder en Kind in Amsterdam en bij Stichting De Praktijk in Hoorn. Daarnaast is zij eindredacteur van het vaktijdschrift Kind en Adolescent Praktijk. Drs. Frank Ruiters is werkzaam als gz-psycholoog bij Triversum, centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie en als schoolpsycholoog voor kinderen met gedrags- en leerproblemen bij diverse scholen. Daarnaast is hij hoofdredacteur van de website Psycholoog.net. bestellen De boeken van de reeks Kinderpsychologie in Praktijk zijn te bestellen via de boekhandel, of rechtstreeks via de website van LannooCampus: Op de website van LannooCampus vindt u een actueel overzicht van de titels en verschijningsdata in deze reeks.
3 Jolande van de Griendt Cara Verdellen Tics bij kinderen Kinderpsychologie in praktijk
4 D/2012/45/435 - ISBN NUR 770/848 Vormgeving omslag: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Zetwerk: Lettie Egberts, Scriptura Westbroek Foto omslag: Shutterstock / Joana Lopes Foto s binnenwerk: Blz. 12: Shutterstock / Paulaphoto Blz. 26: Shutterstock / Gabczi Blz. 42: Shutterstock / Milias1987 Blz. 48: Shutterstock / Reidl Blz. 56: Shutterstock / Paulaphoto Blz. 72: Shutterstock / Monkey Business Images Blz. 86: Shutterstock / Naluwan Blz. 108: Shutterstock / Gladskikh Tatiana Blz. 128: Shutterstock / Naluwan Blz. 134: Shutterstock / Maryna Kulchytska These pictures are used for illustrative purposes only. Any person depicted in these pictures is a model. Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2013 Dit boek is een uitgave van Uitgeverij LannooCampus (Houten). LannooCampus maakt deel uit van Uitgeverij Lannoo nv. Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij de wet bepaalde uitzonderingen mag niets van deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus p/a Papiermolen DK Houten (Nederland) Postbus DB Houten (Nederland)
5 Inhoudsopgave Ten geleide 9 1 Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom Tics Ticstoornissen en het Tourette syndroom Tics als reactie op prikkels in het lichaam Tics als reactie op prikkels van buitenaf Hoe wordt de diagnose gesteld? Kan het ook nog iets anders zijn? 24 2 Meer dan alleen tics? Bijkomende problemen Druk en impulsief Dwang en drang Risicovol gedrag Boos en explosief Problemen in de sociale ontwikkeling Spraak-, lees- en schrijfproblemen Slaapproblemen Depressieve en angstige gevoelens Overige klachten Overlappende stoornissen 40 3 Het beloop van tics en het Tourette syndroom De eerste tic een golvend beloop Tourette, en dan? 45
6 4 Oorzaken van tics en het Tourette syndroom Erfelijkheid Het Tourette syndroom en het brein Overige factoren 53 5 Gevolgen van tics en het Tourette syndroom thuis Gevolgen voor het kind Gevolgen voor het gezin Tips voor thuis; een normaal kind met een bijzondere aandoening En de rest van de omgeving? 70 6 Gevolgen van tics en het Tourette syndroom op school Gevolgen op school Tips voor school Pesten 81 7 De behandeling van tics en het Tourette syndroom Psycho-educatie Gedragstherapie Medicatie Diepe hersenstimulatie Overige erkende behandelingen Niet erkende behandelingen Tot slot Behandeling van bijkomende problemen Behandeling van ADHD Behandeling van dwang Behandeling van drang en risicovol gedrag Behandeling van boos en explosief gedrag Begeleiding bij problemen in de sociale ontwikkeling Behandeling van spraak-, lees- en schrijfproblemen Behandeling van slaapproblemen Behandeling van depressieve klachten Behandeling van angstklachten tics bij kinderen
7 8.10 Behandeling van de psychologische gevolgen van tics en het Tourette syndroom Positieve kanten van Tourette Meer weten? Patiëntenverenigingen Verenigingen voor therapeuten Handige websites Lees ook Kijk ook 143 Literatuur 145 Verklarende woordenlijst 151 Bijlagen: Voorbeeld spreekbeurt 155 Informatie voor school 157 Informatie vanuit verenigingen: Nederlandse Stichting Gilles de la Tourette 162 Angst, Dwang en Fobiestichting (ADF stichting) 164 Oudervereniging Balans 165 Vereniging voor Kinder- en Jeugdpsychotherapie (VKJP) 166 Inhoudsopgave 7
8
9 Ten geleide Een op de vijf tot tien kinderen heeft wel eens last van tics. Bij de meesten gaat dit vanzelf over, echter bij zo n 2 tot 5% van de schoolkinderen houdt dit langer dan een jaar aan. Bij 1% van de kinderen en jongeren is er sprake van het syndroom van Gilles de la Tourette. Met bijna vier miljoen mensen jonger dan twintig jaar in Nederland, betekent dit zo n veertigduizend kinderen en jongeren met het Tourette syndroom, en daar bovenop een nog veel grotere groep kinderen met tics. Ondanks deze forse aantallen heerst er nog veel onduidelijkheid over tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom. Met dit boek trachten we deze onduidelijkheid weg te nemen. In hoofdstuk 1 staat uitgelegd wat tics zijn, welke soorten tics en ticstoornissen er zijn, en wordt beschreven hoe de diagnose wordt gesteld. Vervolgens worden in hoofdstuk 2 de bijkomende problemen en diagnoses beschreven die vaak samen met het Tourette syndroom voorkomen. Denk hierbij onder andere aan druk en impulsief gedrag, dwangklachten en woede-uitbarstingen. Hoofdstuk 3 beschrijft het beloop van tics en het Tourette syndroom, van het ontstaan in de jeugd tot de klachten op volwassen leeftijd. Ten geleide 9
10 In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de oorzaken en achtergronden van het Tourette syndroom, waarbij een wisselwerking tussen genen, factoren in het brein en omgevingsfactoren een rol spelen. Hoofdstuk 5 beschrijft de gevolgen van tics en ticstoornissen, zowel voor het kind zelf als voor de omgeving. Voor een aantal van de problemen waar het kind of de omgeving tegenaan loopt, worden tips en oplossingen beschreven. Datzelfde wordt gedaan in hoofdstuk 6, maar dan vanuit het perspectief van de school en de leerkracht. Hoofdstuk 7 beschrijft de mogelijke behandelingen voor tics en het Tourette syndroom die in wetenschappelijk onderzoek effectief zijn gebleken. Sommige kinderen (en hun omgeving) kunnen meer last van bijkomende problemen hebben dan van tics. Daarom worden in hoofdstuk 8 de behandelingen voor deze bijkomende klachten uitgelegd. Omdat het Tourette syndroom niet alleen negatieve kanten heeft, maar soms ook iets extra s aan het leven toevoegt, worden in hoofdstuk 9 de positieve kanten van de aandoening benoemd. Wie dan nog niet genoeg gelezen heeft, kan in hoofdstuk 10 tips voor boeken, websites en beeldmateriaal terugvinden om de kennis van tics en het Tourette syndroom nog verder te vergroten. Dit boek is met name bedoeld voor volwassenen die dicht bij een kind met tics of het Tourette syndroom staan. Denk hierbij in de eerste plaats aan ouders en leerkrachten, die het kind dagelijks meemaken. Maar ook hulpverleners, begeleiding van de buitenschoolse opvang, schoolbegeleiders en familieleden van kinderen met tics kunnen hun kennis vergroten op dit gebied. Het boek bevat veel uitleg, wetenschappelijke onderbouwing en nuttige tips. Bovendien wordt er veel gewerkt met voorbeelden uit de praktijk. Deze praktijkcasussen kunnen eventueel samen met het kind doorgenomen worden. Op deze wijze kan het boek een aanknopingspunt vormen om met het kind een gesprek aan te gaan over de klachten. 10 tics bij kinderen
11
12
13 1 Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom 1.1 Tics We knipperen allemaal met onze ogen, kuchen op zijn tijd of maken wel eens een onverwachte beweging. Als dit vaker, harder of langer achter elkaar gebeurt, kan het zijn dat er sprake is van een tic. Tics zijn ongewenste, plotselinge, vaak herhaalde bewegingen en/of geluiden. De bewegingen worden ook wel motorische tics of bewegingstics genoemd en de geluiden heten vocale tics of geluidstics. In dit boek zullen we spreken van bewegingstics en geluidstics. Voorbeelden van bewegingstics zijn knipperen met de ogen, de ogen wegdraaien, trekken met de mond, bepaalde armbewegingen of hoofdschudden. Voorbeelden van geluidstics zijn kuchen, de keel schrapen, kreten uiten of het maken van piepgeluidjes. Onder geluidstics worden alle tics verstaan waarbij er een luchtstroom wordt verplaatst door de keel of neusholte. Snuiven of blazen zijn daarom voorbeelden van geluidstics, al hoor je daar niet altijd geluid bij. Tics worden niet alleen onderscheiden in bewegingstics of geluidstics, er wordt ook een onderscheid gemaakt in enkelvoudige of samengestelde tics. Bij enkelvoudige tics is er slechts één spiergroep bij de tic betrokken, zoals bij het knipperen met de ogen, trekken met de mond, een hmm - geluidje of het ophalen van de neus. Bij samengestelde tics zijn meer spiergroepen betrokken of bestaat de tic uit een aantal elkaar snel opvolgende, niet van elkaar te onderscheiden tics. Voorbeelden van samenge- Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom 13
14 stelde tics zijn: huppelsprongetjes maken, woorden zeggen en het gelijktijdig optreden van hoofdschudden en het uitsteken van de tong. Samengestelde tics zijn wat ingewikkelder, ze worden daarom ook wel complexe tics genoemd. Daarnaast lijken samengestelde tics meer doelgericht te zijn, zoals aan voorwerpen ruiken en dingen aanraken. Meer voorbeelden van enkelvoudige en samengestelde bewegingstics en geluidstics zijn te vinden in Kader 1.1. Kader 1.1 Voorbeelden van tics Bewegingstics (motorisch) Geluidstics (vocaal) Enkelvoudig Samengesteld Knipperen met de ogen Fronsen Mond wijd openen Schopbewegingen maken De buik aanspannen Grimas maken Opspringen Gebaren maken of nadoen Dingen aanraken Kuchen Grommen Snuifgeluiden maken De keel schrapen Fluiten Woorden (na)zeggen Zinnen (na)zeggen Schuttingtaal Kreten uiten Naast bewegingstics en geluidstics komen ook zogenaamde gedachtentics voor, ook wel cognitieve of mentale tics genoemd. Voorbeelden hiervan zijn lantaarnpalen moeten tellen, berekeningen maken met de getallen van nummerborden van voorbijrijdende auto s, achterstevoren lezen of de muur in gedachten opdelen in blokken van één bij één meter. Deze gedachtentics zijn een soort gedachtenspelletjes en dienen verder geen ander doel dan vermaak of tijdverdrijf. Soms kunnen kinderen de gedachten niet stoppen en worden ze er moe en onrustig van. 14 tics bij kinderen
15 Kader 1.2 Gewoontes zijn geen tics In de volksmond heeft het woord tic een andere betekenis gekregen dan de tics waarover in dit boek gesproken wordt. Het gaat dan om een bepaalde gewoonte of bijzondere interesse. Iemand die bijvoorbeeld elke week een vers bosje bloemen in huis wil hebben staan, of die thuis alleen op slippers wil lopen, zegt wel eens van zichzelf dat is een tic van mij. Ook kuchen en het schrapen van de keel bij een verkoudheid zijn geen tics. Echter, bij sommige kinderen die gevoelig zijn voor het ontwikkelen van tics kan het kuchen na de verkoudheid aanhouden. Dan spreken we van een tic zoals bedoeld in dit boek. Bijzondere (samengestelde) tics zijn coprolalie (het roepen van schuttingtaal of vieze woorden), copropraxie (ongepaste handelingen, bijvoorbeeld in het kruis grijpen of de middelvinger opsteken), echolalie (het laatste woord of de laatste zin van een ander of de radio of televisie herhalen) en palilalie (je eigen laatste woorden herhalen). Ook mentale coprolalie (het denken van obscene gedachten), coprografie (het schrijven van schuttingtaal of vieze woorden) en mentale palilalie (in gedachten de laatste woorden herhalen) worden wel eens gerapporteerd. Deze tics komen echter niet vaak voor. 1.2 Ticstoornissen en het Tourette syndroom Ongeveer één op vijf tot tien kinderen heeft op jonge leeftijd tics (Kurlan, McDermott e.a., 2001; Snider, Seligman e.a., 2002). Meestal leveren de tics weinig hinder op en gaan ze na een tijdje vanzelf weer over. Als de tics echter niet vanzelf weggaan en langer dan een jaar aanhouden, kan er sprake zijn van een ticstoornis. Er zijn verschillende ticstoornissen, bijvoorbeeld de chronische motorische ticstoornis of chronische vocale ticstoornis (zie Kader 1.3). Hierbij zijn er minstens een jaar ofwel bewegingstics ofwel geluidstics aanwezig, maar niet allebei. De bekendste ticstoornis is het syndroom van Gilles de la Tourette (in het vervolg van dit boek zullen we dit het Tourette syndroom noemen). Tics, ticstoornissen en het Tourette syndroom 15
De zorg voor pleegkinderen
De zorg voor pleegkinderen reeks kind in zicht De zorg voor pleegkinderen is het tweede deel van de reeks Kind in zicht. In deze reeks beschrijven psychologen, (ortho)pedagogen en kinderpsychiaters in
Nadere informatie]Zelf oplossingen bedenken
Bianca E. Boyer, Marije Kuin, Saskia van der Oord ]Zelf oplossingen bedenken WERKBOEK Dit werkboek is van:... D/2014/45/276 978 94 014 1840 9 nur 770 Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch
Nadere informatieHoe plan ik mijn huiswerk
Marije Kuin & Bianca E. Boyer Hoe plan ik mijn huiswerk EEN PRAKTISCH WERKBOEK Dit werkboek is van:... Vormgeving omslag: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Vormgeving binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch
Nadere informatieResultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling
Resultaten Enquete Ervaringen, Meningen, Wensen over behandeling Cara Verdellen Jolande van de Griendt Nelleke vd Berg LCD, 31 mei 2015 Tics Tourette syndroom Motorische en vocale tics Enkelvoudig en complex
Nadere informatieInhoud. Aan jou de keuze 7. Niet alleen maar een boek 187. Auteurs 191. Dankwoord 197
Inhoud Aan jou de keuze 7 D/2012/45/239 - isbn 978 94 014 0183 8 - nur 248 Tweede druk Vormgeving omslag en binnenwerk: Nanja Toebak, s-hertogenbosch Illustraties omslag en binnenwerk: Marcel Jurriëns,
Nadere informatieNeem de regie over je depressie
Neem de regie over je depressie Dit boek, Neem de regie over je depressie. Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor ouders Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor ouders, is onderdeel
Nadere informatieZELFREGULATIE. Werkboek
ZELFREGULATIE Werkboek Esther ten Brink psychotherapeut/cognitief gedragstherapeut Albert Ponsioen GZ-psycholoog/klinisch neuropsycholoog D/2014/45/104 978 94 014 1665 8 NUR 848 Vormgeving omslag: Nanja
Nadere informatieDenken + Doen = Durven
1 Denken + Doen = Durven Werkboek voor jezelf Dit werkboek is van: Houten Bohn Stafleu van Loghum, 2008 2 Denken + Doen = Durven Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Denken + Doen = Durven, Werkboek voor
Nadere informatieBuikpijn bij kinderen SHELLEY VAN DER VEEK EN ELSE DE HAAN KINDERPSYCHOLOGIE IN PRAKTIJK
Buikpijn bij kinderen SHELLEY VAN DER VEEK EN ELSE DE HAAN KINDERPSYCHOLOGIE IN PRAKTIJK buikpijn bij kinderen reeks kinderpsychologie in praktijk Buikpijn bij kinderen is het zestiende deel van de reeks
Nadere informatieTRAINING VOOR TRAINERS
CONGRES ADHD PLUS! ALLES OVER ADHD IN COMBINATIE MET ANDERE STOORNISSEN Woensdag 4 juni 2014 Jaarbeurs Utrecht Gevolgen voor diagnostiek en behandeling Nieuwe resultaten weten schappelijk onderzoek Praktische
Nadere informatieEen patiënt met stress en burnout
Een patiënt met stress en burnout Een patiënt met stress en burnout in de huisartspraktijk Bart Verkuil Arnold van Emmerik Roelf Holtrop Houten 2010 2010 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieBLINDISMEN VERVANGEN DOOR IETS MEER AANVAARDBAAR?
BLINDISMEN VERVANGEN DOOR IETS MEER AANVAARDBAAR? ENKELE INZICHTEN EN BEDENKINGEN VANUIT COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE Guy Bosmans Overzicht van de presentatie 1. Wat is (Cognitieve) Gedragstherapie? 2. Cognitieve
Nadere informatieVan je nachtmerries af
Van je nachtmerries af 2 van je nachtmerries af Dit boek, Van je nachtmerries af, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor
Nadere informatieLeven met ADHD. Fiona Kat, Maura Beenackers en Willemijn ter Brugge
Leven met ADHD Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met het
Nadere informatieHulp bij trauma in de kindertijd
Hulp bij trauma in de kindertijd D/2018/45/334 97 894 014 5415 5 NUR 870 Vormgeving omslag: Nanja Toebak, 's Hertogenbosch Vormgeving binnenwerk: Studio Jan de Boer, Utrecht Foto's binnenwerk: istock Illustraties
Nadere informatieAls je je kindje verliest in de zwangerschap
Als je je kindje verliest in de zwangerschap persoonlijk boek om in te vullen en te bewaren voor jou, als je ooit een miskraam had R Miriam van Kreij Als je je kindje verliest in de zwangerschap Op www.miskraambegeleiding.nl/miskraamboek
Nadere informatieNiet meer depressief
Niet meer depressief Dit boek, Niet meer depressief; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatie'Wat is de invloed van een ticstoornis op het schoolse leren van een kind?' Margriet de Bruin GZ-(Neuro)psycholoog Poli Ticstoornissen
'Wat is de invloed van een ticstoornis op het schoolse leren van een kind?' Margriet de Bruin GZ-(Neuro)psycholoog Poli Ticstoornissen 1 Yulius 2 Het Brein gebrek aan remming en verhoogde prikkelgevoeligheid
Nadere informatieANGST, DWANG EN TICSTOORNISSEN BIJ KINDEREN
ANGST, DWANG EN TICSTOORNISSEN BIJ KINDEREN 10 maart 2015 CONGRES Regardz WTC Arnhem Angst, dwang en ticstoornissen Angst, dwang en tics komen bij meer dan 10% van alle kinderen en adolescenten voor. Maar
Nadere informatieMinder angstig in sociale situaties
Minder angstig in sociale situaties Dit boek, Minder angstig in sociale situaties, Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in
Nadere informatieOntdek. je passie. en talenten
Ontdek je passie en talenten Ontdek je passie en talenten D/2016/45/412-978 94 014 3829 2 - NUR 840/847 Vormgeving omslag: Nanja Toebak, s Hertogenbosch Vormgeving binnenwerk: Mag gezien Design, Utrecht
Nadere informatieOmgaan met lichamelijke klachten
Omgaan met lichamelijke klachten Dit Werkboek omgaan met lichamelijke klachten is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de
Nadere informatieOmgaan met hoogtevrees
Omgaan met hoogtevrees Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men
Nadere informatieSCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE
SCHEMA S STOORNISSEN KINDERPSYCHIATRIE Dyslexie Moeite met de techniek van het lezen en spellen, door problemen om het woordniveau en met als belangrijk kenmerk dat geen echte automatisering van het lezen
Nadere informatieDit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ.
Stop met piekeren Dit boek, Stop met piekeren; Werkboek voor de cliënt, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Serie Protocollen voor de GGZ De boeken in de reeks Protocollen voor de GGZ geven
Nadere informatieOmgaan met hechtingsproblemen
Omgaan met hechtingsproblemen Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieAls opgroeien niet vanzelf gaat. voor kinderen, jongeren en hun ouders
Als opgroeien niet vanzelf gaat voor kinderen, jongeren en hun ouders Voor kinderen met een psychische stoornis gaat opgroeien niet vanzelf. Ze zijn bijvoorbeeld zo onzeker, angstig of somber dat ze niet
Nadere informatiepassie ontdek en talenten Chantal Trigallez Droom-doe-boek voor jongeren Chantal Trigallez ontdek je passie en talenten
Je kent vast wel de bordjes met teksten over het volgen van je eigen dromen. Hartstikke leuk! Alleen niemand vertelt erbij hoe je dat moet doen. Het Droom-doe-boek Ontdek je passie en talenten helpt je
Nadere informatieLeven met een piekerstoornis
Leven met een piekerstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieCognitieve therapie bij sociale angst
Cognitieve therapie bij sociale angst Dit boek, Cognitieve therapie bij sociale angst, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens het werkboek voor cliënten te bestellen:
Nadere informatieImaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries
Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries Dit boek, Imaginatie- en rescriptingtherapie voor nachtmerries, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel is tevens een werkboek
Nadere informatieLeven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE
Leven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE Joke Jaarsma en Roselyne M. Rijsman Leven met het restless legs syndroom TWEEDE, GEHEEL HERZIENE EDITIE Houten 2016 2016 Bohn Stafleu
Nadere informatieGedragsproblemen bij kinderen
Gedragsproblemen bij kinderen Reeks Praktische Kindergeneeskunde Redactie: V.R. Drexhage, kinderarts L.W.E. van Heurn, kinderchirurg C.M.F. Kneepkens, kinderarts R. Pieterse, kinderarts E. van Rijswijk,
Nadere informatieOmgaan met een seksueel probleem
Omgaan met een seksueel probleem Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieLeven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis
Leven met een afhankelijke persoonlijkheidsstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook
Nadere informatieStuderen met ticstoornis Facts & Figures, aandachtspunten & tips
Studeren met ticstoornis Facts & Figures, aandachtspunten & tips 1. Facts & Figures Een ticstoornis kenmerkt zich door een repetitief en chronisch patroon van motorische en/of vocale tics zonder dat er
Nadere informatieZELF OPLOSSINGEN BEDENKEN
ZELF OPLOSSINGEN BEDENKEN ZELF OPLOSSINGEN BEDENKEN TRAINERSHANDLEIDING EEN TRAINING VOOR ADOLESCENTEN OP BASIS VAN OPLOSSINGSGERICHT WERKEN EN MOTIVERENDE GESPREKSVOERING Bianca E. Boyer Marije Kuin Riëtta
Nadere informatieEen patiënt met autisme
Een patiënt met autisme Een patiënt met autisme in de huisartspraktijk Martine Delfos Houten 2011 2011 Delfos; Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden. Niets uit
Nadere informatieLeven met een winterdepressie
Leven met een winterdepressie Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieKinderneurologie.eu. www.kinderneurologie.eu MCDD
MCDD Wat is MCDD? MCDD is een ontwikkelingsstoornis waarbij kinderen moeite hebben om met hun gevoelens om te gaan en moeite hebben met het onderscheid tussen fantasie en werkelijkheid. Hoe wordt MCDD
Nadere informatieCongres Leerproblemen
? bij kinderen Congres Leerproblemen en adolescenten DINSDAG 15 NOVEMBER 2016 DRIEBERGEN Leerproblemen Leerstoornissen en -problemen komen helaas vrij veel voor. Ongeveer een op de vijf kinderen of adolescenten
Nadere informatieOpkomende tics worden als onweerstaanbaar ervaren. Zoals bijvoorbeeld de prikkels in je neus waardoor
Spreekbeurt door een scholier 1993 woorden 13 februari 2003 6,8 54 keer beoordeeld Vak Nederlands Wij wouden jullie wat meer vertellen over het syndroom van Gilles de la Tourette. We hebben dit onderwerp
Nadere informatieWaarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?
Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling? Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 Waarom is het nuttig en prettig gezinsleden te betrekken bij uw behandeling?
Nadere informatieAngststoornissen. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over angst
ggz voor doven & slechthorenden Angststoornissen Als angst en paniek invloed hebben op het dagelijks leven Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over angst Herkent u dit? Iedereen
Nadere informatiePsychosociale problemen
Psychosociale problemen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychosociale problemen is het tweede deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten - Problemen en risicosituaties.
Nadere informatieDyslexie de baas! Aanpak van psychosociale problemen van jongeren met dyslexie. Caroline Poleij Yvonne Stikkelbroek
Dyslexie de baas! 1 3 Dyslexie de baas! Aanpak van psychosociale problemen van jongeren met dyslexie Caroline Poleij Yvonne Stikkelbroek Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 4 Dyslexie de baas! 2009 Bohn
Nadere informatieBehandeling van de dwangstoornis bij kinderen en adolescenten
Behandeling van de dwangstoornis bij kinderen en adolescenten 1 2 Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit boek, Behandeling van de dwangstoornis bij kinderen en adolescenten, is onderdeel van de Kind en Adolescent
Nadere informatie1. Zijn tics vrijwillig of niet?
1. Zijn tics vrijwillig of niet? 2. Kan een kind met Tourette/ticstoornis zijn of haar tics inhouden? 3. Is het verstandig om klasgenoten in te lichten over Tourette/ticstoornis? 4. Hoe kan een leerkracht
Nadere informatieWerkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren van ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie bij jongeren met een eetstoornis
Cognitieve gedragstherapie bij jongeren met een eetstoornis Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit boek, Cognitieve gedragstherapie bij jongeren met een eetstoornis, is onderdeel van de Kind en Adolescent
Nadere informatieLeven met een alcoholprobleem
Leven met een alcoholprobleem Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieZorgprogramma Angststoornissen
Zorgprogramma Angststoornissen Doelgroep Het Zorgprogramma Angststoornissen is bedoeld voor volwassenen die een angststoornis hebben. Mensen met een angststoornis hebben last van angsten zonder dat daar
Nadere informatieDoorbreek je depressie
Doorbreek je depressie Doorbreek je depressie Werkboek voor de cliënt Drs. P.J. Molenaar Drs. F.J. Don Prof. dr. J. van den Bout Drs. F. Sterk Prof. dr. J. Dekker Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 Ó
Nadere informatieWerkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen
Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor ouders met psychiatrische en/of verslavingsproblemen hoort bij de handleiding Integrale
Nadere informatieKinderen uit nieuwe gezinnen
Corrie Haverkort Ed Spruijt Kinderen uit nieuwe gezinnen Handboek voor school en begeleiding met medewerking van Jos Willems D/2012/45/241 - ISBN 978 94 014 0185 2 - NUR 840 Vormgeving: Anita Amptmeijer
Nadere informatieWerken aan je zelfbeeld
Werken aan je zelfbeeld Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit werkboek Werken aan je zelfbeeld, COMET voor kinderen en jongeren (groepstraining) hoort bij de handleiding Zelfbeeldtraining voor kinderen
Nadere informatieVoor kinderen die vastlopen in hun ontwikkeling, thuis en op school.
Voor kinderen die vastlopen in hun ontwikkeling, thuis en op school. Waarom RIOzorg? Complete zorg: onderzoek en behandeling Wetenschappelijk effectief bewezen behandelmethodes Een zo kort mogelijke wachtlijst
Nadere informatieMijn spreekbeurt wil ik graag houden over het syndroom van Gilles de la Tourette.
Mijn spreekbeurt wil ik graag houden over het syndroom van Gilles de la Tourette. Er is best veel over te vertellen, maar ik wil jullie graag maar een paar dingen vertellen om ook uit te leggen wat ik
Nadere informatieOmgaan met ziekelijke jaloezie
Omgaan met ziekelijke jaloezie Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieLeven met een dwangstoornis
Leven met een dwangstoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe
Nadere informatieLeven met een trauma
Leven met een trauma Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men
Nadere informatiecongres dit IS adhd training werken Met ZELF PLANNEN Inschrijven via: www.lannoocampus-academie.nl Maandag 28 oktober 2013 Jaarbeurs Utrecht
congres dit IS adhd RECENTE INZICHTEN IN BEHANDELING EN BEGELEIDING WEGENS SUCCES HERHAALD! Maandag 28 oktober 2013 Jaarbeurs Utrecht alles over: De nieuwste interventies en hun effectiviteit Praktische
Nadere informatieCVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN
CVS, CHRONISCHE PIJN EN ANDERE FUNCTIONELE KLACHTEN DR. E.J. SULKERS, KINDERARTS ADRZ Symposium Nehalennia, 11 april 2013 MOEHEID KAN EEN SYMPTOOM ZIJN VAN EEN: - infectieziekte; - orgaanziekte (hart,
Nadere informatieGeen gewone puber. Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen. Noor Tromp
Geen gewone puber Borderline en andere persoonlijkheidsproblemen tijdig herkennen Noor Tromp Uitgegeven door: Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam Zetwerk: CeevanWee, Amsterdam Omslag: Studio Jan de Boer,
Nadere informatieDeel I Wat we weten over de stoornis ADHD
Inhoud Inleiding 12 Deel I Wat we weten over de stoornis ADHD Hoofdstuk 1 Kenmerken van ADHD 1.1 De basiskenmerken 16 1.2 Aandachts- en concentratiestoornissen 17 1.3 Impulsiviteit 17 1.4 Hyperactiviteit
Nadere informatieIMMUUN TROMBOCYTOPENIE (ITP) tips voor het dagelijks leven
IMMUUN TROMBOCYTOPENIE (ITP) tips voor het dagelijks leven Eindredactie E.H. Coene, H. Vinke Redactie H. van Duijn, S. Kollaard COLOFON Uitgave van Stichting September, eerste druk, 2014 Deze uitgave is
Nadere informatieMeer informatie MRS 0610-2
Meer informatie Bij de VGCt zijn meer brochures verkrijgbaar, voor volwassenen bijvoorbeeld over depressie en angststoornissen. Speciaal voor kinderen zijn er brochures over veel piekeren, verlatingsangst,
Nadere informatieLeven met angst voor ernstige ziektes
Leven met angst voor ernstige ziektes Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op
Nadere informatieLeven met een psychotische stoornis
Leven met een psychotische stoornis Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de
Nadere informatieproject: Omgaan met gedragsproblemen en stoornissen in de jeugdzorg
project: Omgaan met gedragsproblemen en stoornissen in de jeugdzorg Colofon Uitgeverij Edu Actief b.v. Meppel Postbus 1056 7940 KB Meppel Tel.: 0522-235235 Fax: 0522-235222 E-mail: info@edu-actief.nl Internet:
Nadere informatiedr. Ingrid Verbeek drs. Merijn van de Laar Behandeling van langdurige slapeloosheid
dr. Ingrid Verbeek drs. Merijn van de Laar Behandeling van langdurige slapeloosheid Dit boek, Behandeling van langdurige slapeloosheid, is onderdeel van de reeks Protocollen voor de GGZ. Bij deze titel
Nadere informatieOuderschap in Ontwikkeling
Ouderschap in Ontwikkeling Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap in Ontwikkeling. De kracht van alledaags ouderschap. Carolien Gravesteijn Ouderschap
Nadere informatieHandboek huurdersorganisaties. Deel 3: De communicatie
Handboek huurdersorganisaties Deel 3: De communicatie Handboek huurdersorganisaties Deel 3 De communicatie Eªciënt en e ectief communiceren Handboek huurdersorganisaties Deel 3: De communicatie - efficiënt
Nadere informatieOmgaan met bloosangst
Omgaan met bloosangst Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men
Nadere informatieStem Logopedie Postadres Bezoekadres
Stem Logopedie Colofon Dit is een uitgave van gemeente De Ronde Venen Postbus 250 3640 AG Mijdrecht T 0297 29 16 16 E gemeente@derondevenen.nl Deze folder is er om u zo helder en duidelijk mogelijk te
Nadere informatieVoorwoord 7 Leeswijzer 9
Inhoudsopgave Voorwoord 7 Leeswijzer 9 Deel I Traumatische ervaringen 1 Wat kinderen kunnen meemaken 15 2 De reacties van kinderen op trauma 21 3 De impact op het gezin en de school 33 Deel II Kinderen
Nadere informatieHandleiding Gezinsvragenlijst (GVL)
Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Handleiding Gezinsvragenlijst (GVL) Prof. dr. J.D. van der Ploeg Prof. dr. E.M. Scholte Bohn Stafleu van Loghum Houten, 2008 Ó 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel
Nadere informatiePubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt. Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen
Pubers van Nu! Pubers van Nu! Praktijkboek voor iedereen die met pubers werkt Klaas Jan Terpstra en Herberd Prinsen Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer
Nadere informatieGedragsproblemen in de klas Een praktisch handboek. Anton Horeweg
Gedragsproblemen in de klas Een praktisch handboek Anton Horeweg Dit boek is voor Georg, die mijn voorbeeld als leerkracht was. Het is ook voor de drie mensen die me overtuigden dit boek te schrijven:
Nadere informatieImplementeren doe je zo, of niet?
Implementeren doe je zo, of niet? Prof. dr. MJPM Verbraak, klinisch psycholoog Inhoudelijk directeur HSK Groep Hoofdopleider GZ-psychologen ACSW/RU Nijmegen Waar staat de gezondheidszorg? Ontwikkelingen:
Nadere informatiePsychiatrische stoornissen
Psychiatrische stoornissen Reeks Kinderen en Adolescenten. Problemen en risicosituaties Psychiatrische stoornissen is het eerste deel van de tiendelige reeks Kinderen en Adolescenten Problemen en risicosituaties.
Nadere informatieOmgaan met stress en burnout
Omgaan met stress en burnout Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieVerwerken en versterken
Verwerken en versterken Kind en Adolescent Praktijkreeks Dit Werkboek voor kinderen en jongeren hoort bij Behandeling van trauma bij kinderen en adolescenten. Met de methode Traumagerichte Cognitieve Gedragstherapie
Nadere informatieMindfulness in je relatie
Mindfulness in je relatie Wil je meer weten over Mindfulness in je relatie? Lees het basisboek Mindfulness in je relatie. Geschenken van liefde en intimiteit. Ontvang de nieuwsbrief van I AM met maandelijks
Nadere informatieKinderneurologie.eu ADHD. www.kinderneurologie.eu
ADHD Waar staat de afkorting ADHD voor? De letters ADHD staan voor de engelse woorden Attention Deficit - Hyperactivity Disorder. In het Nederlands vertaald betekent dat een aandoening die gekenmerkt wordt
Nadere informatieTics. Werkboek voor ouders. Cara Verdellen, Jolande van de Griendt, Sanne Kriens en Ilse van Oostrum. Uitgeverij Boom Amsterdam
Tics Cara Verdellen, Jolande van de Griendt, Sanne Kriens en Ilse van Oostrum Werkboek voor ouders Uitgeverij Boom Amsterdam 2011, C. Verdellen p/a Uitgeverij Boom, Amsterdam Behoudens de in of krachtens
Nadere informatiePraten leer je niet vanzelf
jeugdgezondheidszorg Praten leer je niet vanzelf... hier ben ik www.icare.nl Over de spraak-taalontwikkeling van kinderen van 0-4 jaar Praten gaat niet vanzelf, praten moet je leren. Een kind leert praten
Nadere informatieVoor de start van haar praktijk InZicht, was ze twaalf jaar werkzaam bij een polikliniek voor kinder- en jeugdpsychiatrie in Noord-Nederland.
Jiska Weijermans is als GZpsycholoog en cognitief gedragstherapeut gespecialiseerd in de diagnostiek en behandeling van angst en stemmingsstoornissen en trauma s bij kinderen, jongeren en volwassenen.
Nadere informatieBehandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek
Behandelgids ADHD bij volwassenen, cliëntenwerkboek een programma voor cognitieve gedragstherapie Steven A. Safren, Susan Sprich, Carol A. Perlman, Michael W. Otto UITGEVERIJ NIEUWEZIJDS Oorspronkelijke
Nadere informatieLeven met chronische hoofdpijn
Leven met chronische hoofdpijn Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag
Nadere informatieWerken in sph. Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli
Verslaafden Werken in sph Redactie: Dineke Behrend Maria van Deutekom Britt Fontaine Godelieve van Hees Marja Magnée Alfons Ravelli 2 Verslaafden Auteur: Hans van Nes Bohn Stafleu Van Loghum Houten, 2004
Nadere informatieDE BACHELORPROEF: 40 VRAGEN EN ANTWOORDEN
DE BACHELORPROEF: 40 VRAGEN EN ANTWOORDEN DE BACHELORPROEF: 40 VRAGEN EN ANTWOORDEN Bart Henssen Stefanie Beghein Antwerpen Cambridge De bachelorproef: 40 vragen en antwoorden Bart Henssen en Stefanie
Nadere informatieDe sociale ontwikkeling van het schoolkind
De sociale ontwikkeling van het schoolkind De sociale ontwikkeling van het schoolkind J.D. van der Ploeg Houten 2011 2011 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Media Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieLeven met autisme. Martine Delfos en Marijke Gottmer. Bohn Stafleu van Loghum Houten 2012 Derde, herziene druk
Leven met autisme 1 Van A tot ggz De boeken in de reeks Van A tot ggz beschrijven niet alleen oorzaak, verloop en behandeling van de onderhavige problemen, maar geven ook antwoord op de vraag hoe men met
Nadere informatieCorrecties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria
Correcties DSM 5 : Beknopt overzicht van de criteria Vierde oplage, juni 2016 In deze lijst zijn de belangrijkste wijzigingen opgenomen t.o.v. de derde oplage (juni 2015). Pagina Stoornis Derde oplage,
Nadere informatieCognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie
Cognitieve gedragstherapie een effectieve psychotherapie Informatie voor mensen die hun probleem willen aanpakken 2 3 Cognitieve gedragstherapie Een effectieve psychotherapie In deze brochure kunt u lezen
Nadere informatieDwangstoornissen. Als kiezen niet meer lukt
Als kiezen niet meer lukt Moeten als dwang Iedereen herkent het wel: controleren of het gas uit is, uw kleren netjes opruimen, steeds hetzelfde deuntje in uw hoofd hebben, alleen op de witte stoeptegels
Nadere informatieHet delict als maatstaf
Het delict als maatstaf Methodiek voor werken in gedwongen kader Anneke Menger Lous Krechtig Hoofdstuk 1 Wat is methodiek? Begeleidingscommissie: Mw. A. Andreas Beleidsmedewerker, Reclassering Nederland
Nadere informatie