Onderzoeksverslag WOII in Perspectief. Schooljaar /

Transcriptie

1 Onderzoeksverslag WOII in Perspectief Schooljaar / Amsterdam, augustus 2012

2 Inhoudsopgave 1. Inleiding Achtergrond en projectbeschrijving Onderzoeksaanpak: Focusgroepen Resultaten Voorafgaand aan de lessenreeks Na afloop van de lessenreeks Vergelijking attituden voor en na de lessenreeks Conclusie Bijlagen...22 Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 2

3 1. Inleiding Voor u ligt het onderzoeksrapport van het onderwijsproject WOII in Perspectief dat in schooljaar / heeft plaats gevonden in acht verschillende Nederlandse gemeenten. Vanuit de subsidieregeling polarisatie en radicalisering van het Ministerie van Binnenlandse Zaken, is een bedrag ter beschikking gesteld voor de uitvoering van het project waardoor uiteindelijk 86 klassen hebben kunnen deelnemen. Aansluitend op de uitvoering is er een onderzoek uitgevoerd naar de effecten van het programma. Door middel van 6 focusgroepen verspreid over de deelnemende gemeenten werden leerlingen voorafgaand en na afloop van het project gevraagd naar hun mening aangaande de onderwerpen van WOII in perspectief. In totaal hebben twaalf scholen uit acht gemeenten deelgenomen aan het project: Zaanstad, Haarlem, Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Den Bosch, Nijmegen en Utrecht. Binnen het onderwijsproject WOII in Perspectief krijgen VMBO en MBO leerlingen les over de Tweede Wereldoorlog en het Midden-Oosten conflict. De lessen worden verzorgd door peereducators; studenten van joodse en islamitische afkomst, die in duo s voor de klas staan. Na afloop van de lessenreeks van 6 lessen krijgen de leerlingen een certificaat dat getuigd van deelname. Doelstellingen van het project zijn: - het tegengaan van discriminatie en intolerantie in het algemeen en antisemitisme in het bijzonder - het bevorderen van ontmoeting tussen verschillende groepen en (daarmee) het bevorderen van verdraagzaamheid - het bevorderen van de kennis van VMBO- en MBO leerlingen over de Tweede Wereldoorlog en de Midden-Oosten problematiek - het bevorderen van de kennismaking tussen leerlingen met een islamitische achtergrond en studenten of jongeren van joodse origine. 2. Achtergrond en projectbeschrijving Directe aanleiding voor het project WOII in Perspectief waren enkele verstoringen van de dodenherdenking in 2003 en een stijgend aantal antisemitische incidenten. Deze antisemitische uitlatingen, voornamelijk veroorzaakt door jongeren van Marokkaanse afkomst, leken voort te komen uit frustraties over de huidige problematiek in het Midden-Oosten. Ook in het onderwijs was dit merkbaar. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 3

4 Op diverse scholen leidden de frustraties van leerlingen met een islamitische achtergrond en de moeite die veel docenten hebben om hier goed op in te gaan, tot een moeizaam verloop van de geschiedenislessen over de Tweede Wereldoorlog. Leerlingen van allochtone afkomst snappen vaak niet dat de Jodenvervolging voor veel Nederlanders een gevoelig onderwerp is. Docenten zijn zich op hun beurt vaak niet bewust van de sterke identificatie van islamitische jongeren met de Israëlisch-Palestijnse kwestie. VMBO leerlingen van allochtone afkomst kunnen zich doorgaans moeilijk een voorstelling maken van de gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog en de gevoeligheden die hier vandaag de dag nog mee gepaard gaan. De oorlog staat vaak net zo ver van hen af als de geschiedenis van de oude Grieken en Romeinen. Een ongedeeld referentiekader en een gebrek aan historisch besef lijken er toe te leiden dat met name allochtone jongeren niet voldoende inzicht hebben in de manier waarop en de mate waarin het leed van toen de huidige, Westerse kijk op tolerantie en discriminatie heeft beïnvloed. Zij begrijpen niet dat onderwerpen als de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging om die reden nog altijd maatschappelijk relevant zijn. Het eerste deel van de lessenserie bestaat uit drie lessen over de Tweede Wereldoorlog, waarin heden en verleden op effectieve wijze met elkaar verbonden worden. Door het koppelen van lesstof over de Tweede Wereldoorlog aan voor leerlingen herkenbare begrippen als vernedering, meelopen en respect, verwerven de leerlingen inzicht in wat de consequenties van discriminatie en antisemitisme in het Amsterdam van nu zouden kunnen zijn. Ook wordt aandacht besteed aan de rol die Surinamers, Antillianen en Marokkanen hebben gespeeld in het verzet. Het tweede deel van de lessenserie bestaat uit drie lessen over het ontstaan van en de historische ontwikkelingen binnen het conflict tussen Israël en de Palestijnen. Hierbij wordt de complexiteit van de Midden-Oostenproblematiek uitvoerig belicht. Er wordt tevens veel aandacht besteed aan begrippenverheldering. De leerlingen worden zich door de lessen bewust van het feit dat de Israëlische politiek losgekoppeld moet worden van de joodse gemeenschap. De lessen worden verzorgd door een duo van studenten met een joodse en islamitische achtergrond. 3. Onderzoeksaanpak: Focusgroepen Ter verbetering van het project is er een effectmeting uitgevoerd. Dit onderzoek bestaat uit een attitudemeting onder deelnemende leerlingen die is verricht door middel van focusgroepen. Een focusgroep is een kwalitatief onderzoeksinstrument en bestaat uit een gestructureerd groepsgesprek/discussie onder een kleine groep respondenten (4 à 12 personen), begeleid door een gespreksleider. De methode is ontworpen om informatie te verkrijgen over de voorkeuren en waarden van mensen met betrekking tot een bepaald onderwerp en om te kunnen verklaren waarom ze die Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 4

5 meningen hebben. Bovendien kan er inzicht worden verkregen in mogelijke weerstanden en onbekende sentimenten van mensen. Dit is mogelijk doordat binnen een focusgroep mogelijkheden tot doorvragen bestaan; waarom wordt iets gezegd, wat wordt er mee bedoeld, wat vindt men en hoe voelt men zich hierbij? Het gaat daarmee verder dan een schriftelijke enquête waar alleen antwoord op de specifiek gestelde vraag kan worden verkregen en waar inzicht in de uitleg of onderbouwing van dit antwoord beperkt is. De rol van de gespreksleider is ervoor te zorgen dat er een gesprek ontstaat, dit gesprek vervolgens in goede banen leiden en ervoor zorgen dat iedereen uit de focusgroep aan het woord komt. Ten behoeve van de focusgroepen is een vragenlijst ontwikkeld (zie bijlage 1) die als leidraad diende. In deze vragenlijst wordt ingegaan op kennis van de Tweede Wereldoorlog alsook de Midden- Oostenproblematiek, maar voor een belangrijker deel op de attitude van de leerlingen ten opzichte van bepaalde bevolkingsgroepen en hun vrijheden. Er zijn zowel voorafgaand aan als na afloop van het project zes focusgroepen gehouden verspreid over de deelnemende gemeenten, namelijk in Den Bosch, Amsterdam, Zaandam, Utrecht en Den Haag. Aan de focusgroepen namen telkens minimaal zes en maximaal 12 leerlingen deel. Bij de deelnemende leerlingen werd duidelijk gemaakt dat het gehele gesprek anoniem zou blijven en bovendien dat er geen goede of foute antwoorden zijn omdat het puur om hun meningen gaat. Voor het verkrijgen van resultaten zijn de focusgroepen opgenomen, getranscribeerd en vervolgens gecodeerd en geanalyseerd door middel van Atlas.ti. De resultaten zullen in het hiernavolgende worden beschreven. 4. Resultaten 4.1 Voorafgaand aan de lessenreeks Project De respondenten zijn voor de start van het project positief gestemd; het project lijkt hen leuk en intessant. Dit komt onder andere doordat het project anders is dan de reguliere lessen, zo stelt men. Daarnaast zien zij ook het belang ervan in, want Geschiedenis is belangrijk.. Sommige leerlingen begrijpen al voorafgaand aan de lessenreeks dat het project verder gaat dan enkel geschiedenis. Één van de leerlingen verwoordt dit als volgt: Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 5

6 Zodat we leren hoe de wereld om ons heen in elkaar steekt. Hoe culturen naast elkaar leven en hoe dat gaat Voorkennis Afgaand op de reacties van de respondenten, is er een verschil in de mate van voorkennis over de Tweede Wereldoorlog en de mate van voorkennis over de Midden-Oostenproblematiek. Enerzijds lijkt dit te komen door de lessen die de leerlingen reeds op de basisschool over de Tweede Wereldoorlog hebben gekregen. Anderzijds lijkt dit het gevolg van de complexiteit van de Midden-Oostenproblematiek waardoor dit voor de leerlingen minder grijpbaar is. Hoewel bijna alle leerlingen inhoudelijk kunnen ingaan op de Tweede Wereldoorlog, geldt dit voor slechts een minderheid wanneer het gaat om de Midden-Oostenproblematiek. Wat betreft het laatste, valt op dat het met hier met name om leerlingen met een Islamitische achtergrond gaat: Ik weet er veel van. Ik ben zelf moslim en ik weet er veel van. Ook praat ik er veel over met mijn ouders. Ik zie veel erover op televisie enzo. We hebben het er dan over hoe het is ontstaan. Het is moeilijk te begrijpen. Er was al een conflict. Israel heeft een deel van Palestina ingepikt. De Thora, hier staat in dat in Palestina voor een deel van hun was. Daarom hebben ze het ingepikt. Met geweld hebben ze alle moslims daar uitgeruimd. Zo is Gaza ontstaan. Mijn ouders komen uit Marokko. Ik ben moslim en daarom hebben we het veel over het Midden-Oosten Attitude tegenover vriendschappen A. Persoonlijk Wat betreft het aangaan van interculturele en/of interreligieuze vriendschappen alsook vriendschappen met iemand van een andere seksuele geaardheid, zijn de leerlingen over het algemeen redelijk mild gestemd. Het zijn immers allemaal ook gewoon mensen, aldus het meerendeel van de respondenten. Voor het aangaan van een vriendschap gaat het er volgens hen om dat iemand aardig is, een goed persoon is en normaal doet; Maakt me niets uit. Verschil tussen geloof doet er niet toe, zolang het maar een goede jongen is. Wat betreft het contact met homoseksuelen zijn een aantal leerlingen echter minder mild gestemd. Zo geeft één van hen aan dat ze mogen wel bij mij in de klas zitten, maar ik zou niet met hem praten, maar Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 6

7 ik zou hem ook niet slaan ofzo. Bovendien geeft het meerendeel van de mildere leerlingen aan dat in vergelijking met ander intercultureel en interreligieus contact vooral aan het contact met een homoseksueel iemand grenzen zitten, namelijk; Zolang het niet een nicht-nicht is. Zolang ze maar niet nichtig doen. Dat ze echt laten zien dat ze homo zijn. Van mij mogen homo s bestaan als ze maar niet aan mij zitten. De grens bij vriendschappen met Joden en Christenen is minder uitgesproken, al geeft één van hen aan niet bevriend te willen worden met zionistische joden alsook met té extreme christenen. Een aantal leerlingen maakt daarnaast een duidelijk onderscheid tussen Turkse en Marokkaanse jongeren waarbij zij minder positief gestemd zijn over de laatstgenoemde; Ik heb wel Turkse vrienden, die zijn gewoon hartstikke normaal, heel vriendelijk. Die praten thuis ook gewoon Nederlands, ouders zijn Nederlands, daar heb ik geen problemen mee. Maar die Marokkanen denken dat ze het mannetje van de wereld zijn, dat ze de baas zijn, dat ze alles mogen. Maar als we iets over hun zeggen, dan zijn wij gelijk discrimineren, dan discrimineren wij gelijk. Maar zij mogen wel gewoon Nederlanders opmaken, uitschelden, maar als wij zeggen ga naar je eigen land dan zij wij gelijk aan het discrimineren. Qua cultuur is het toch wel dat Marokkanen en Turken verschillen. Want als je nou Turken tegenkomt, die zijn dan toch wel meer gedisciplineerd zeg maar. Toch meer dan Marokkanen. Nou, ik ken Turken en die gedragen zich in de openbare ruimte. Ja, die Marokkanen die springen er echt bovenuit. Die lopen altijd in groepjes enzo en denken dat ze heel wat zijn. Tot slot valt op te maken dat de jongeren die reeds vriendschappelijk contact hebben met personen met een andere achtergrond dan zijzelf, positiever staan tegenover intercultureel contact. Maar je hebt ook gekke Nederlanders, en zo heb je ook gekke Marokkanen. Je hebt overal mafkezen tussen zitten. Marokkaan of Turk maakt voor mij geen verschil. Dat komt puur omdat ik Marokkaanse vrienden heb zeg maar. Dat ik dat los zie. B. Ouders De respondenten geven over het algemeen niet expliciet aan hoe hun ouders tegenover hun eventuele interreligieuze en/of interculturele vriendschappen en vriendschappen met iemand met een andere seksuele geaardheid staan. Slechts één respondent geeft expliciet aan dat het vriendschappelijk Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 7

8 helemaal niets uitmaakt, bij mij thuis dan. Het lijkt erop dat het vooral de leerlingen zelf zijn, die uitmaken met wie zij wel of niet bevriend worden. Echter, ook hier springt de negatievere houding ten opzichte van het contact met homoseksuelen eruit, namelijk; Ik denk dat ze het ook niet ok vind als ik homovrienden heb, ook niet om mee te voetballen of zo. Ouders hebben toch wel wat meer moeite met een homo. Als mijn ouders zeggen dat ik geen vrienden met hem mag zijn, doe ik dat niet. Zij weten het het beste Attitude tegenover relaties A. Broer/zus Wat betreft de relaties van hun zussen of broers, blijkt dat de respondenten ook hier het meest afwijzend staan tegenover een relatie van homoseksuele of islamitische aard. Relaties met een christelijk, een joods of een persoon met een andere huidskleur zijn minder tot geen issue. De meest extreme reactie op een lesbische zus was de volgende; Dan zal ik nooit meer met haar gaan praten. Toch zijn er ook een aantal respondenten die hier milder over gestemd zijn. Zij geven vooral aan dat ze er aan zouden moeten wennen; Ik niet, ik zou gewoon met haar gaan praten. Ik zou eraan gaan wennen. Ja dat is dan toch een beetje gek. Is toch raar als ie thuis komt met een andere jongen. Maar misschien moet ik er dan gewoon een beetje aan wennen. Van deze mildheid is minder sprake wanneer het gaat om een broer of zus die een relatie met een moslim(a) zou hebben; Daar gaat ruzie van komen, denk ik. Ik moet daar niets van hebben. Dat durft ze niet. Dit is in het bijzonder het geval wanneer het gaat om een Marokkaanse moslim(a), waarbij deze attitude grotendeels op vooroordelen gebaseerd lijkt te zijn; Want ja, die Marokkanen hebben van die rare ideetjes enzo. Mannen zijn de baas, eerwraak en dat soort zooi. Dat vrouwen niks mogen, mensen gebruiken. Ik vertrouw dat gewoon niet. Één van de respondenten stelt dat wanneer een persoon een relatie aangaat met iemand van een andere religie, deze waarschijnlijk niet zo standvastig in zijn of haar geloof zou zijn. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 8

9 Immers, wanneer dit het geval is, dan zou diegene qua partnerkeuze ook niet zo open kunnen staan voor interreligiositeit. Hij omschrijft het zelf als volgt; Als ze met een persoon van een ander geloof gaat, dan is die persoon eigenlijk een beetje makkelijk. Die zegt niet van oh ja, dit is mijn geloof dus dan mogen we dit en dit niet, of met een ander geloof... ze zijn een beetje makkelijk. Dit noemt hij echter in de context van een relatie van zijn zusje en een Joods persoon. Onduidelijk is of hij dezelfde opvatting houdt wanneer het zou gaan om een christelijk en, in het bijzonder, een islamitische partner. B. Ouders Bovenstaande opvattingen worden veelal ondersteunt en bevestigd door de opvattingen van hun ouders, vooral wanneer het gaat om een relatie tussen een moslim(a) en een niet-moslim(a); Dan hoef ik niet veel te doen, dat doet me pa wel. Wederom is deze negatieve houding in het bijzonder gericht op een partner van Marokkaanse afkomst; Ons pap zei altijd tegen mij, je moet zelf weten met welke vriendin je thuis komt. Maar als je met een Marokkaanse thuiskomt dan zal ik je wel even op wijzen dat ze niet echt makkelijk binnenkomt. Dat heeft ie toch liever niet. Want hij weet dat als je met dat meiske gaat, dan heb je de hele familie op je nek. Vanuit het perspectief van de islamitische respondenten bezien, zijn zowel zijzelf als hun ouders over het algemeen ook niet heel happig op interreligieuze relaties; Mijn ouders zetten het vriendje wel het huis uit. Wij moslims bijvoorbeeld, geloven in geen seks voor het huwelijk. En andere geloven hebben dat niet, die mogen gewoon relaties hebben enzo, maar bij ons niet. Afkomst maakt niet zo veel uit. Maar ik mag alleen trouwen met iemand die ook moslim is. Wat betreft homoseksuele relaties lijken de ouders van islamitische respondenten in vergelijking met de ouders van niet-islamitische respondenten, negatiever te staan tegenover het mee naar huis nemen van een partner van gelijke sekse. Waar de meeste niet-islamitische respondenten aangeven dat hun ouders hier puur aan zouden moeten wennen, ligt dat voor sommige islamitische respondenten heel anders; Mijn moeder niet hoor. Ze zei één keer dat als jij homo bent dan stuur ik je het huis uit. Ze is moslim daar vinden ze het niet goed, in de islam. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 9

10 4.1.5 Attitude tegenover religieuze uitingen De respondenten zijn over het algemeen neutraal tegenover religieuze uitingen. Zij geven aan dat het ieders eigen keuze is; Mensen moeten het verder zelf weten, als zij dat mooi vinden. Ik heb er geen problemen. Dat is hun geloof, daar heb ik geen last van. Dit geldt zowel voor het dragen van een hoofddoek als voor het dragen van een keppeltje. Er zit echter wel een verschil in het stellen van grenzen in deze religieuze uitingen. Waar bij een keppeltje geen grenzen lijken te zijn, is dit voor een hoofddoek wel het geval; Het is toch ook gewoon verboden. Want als jij bij de benzinepomp komt dan moet je je helm afzetten. En iemand met een burka mag gewoon met alles naar binnen lopen maar heeft misschien weet ik wat onder die jurk hangen. Nee, ze zijn in Nederland. Ik bedoel, ja een hoofddoek kan nog wel maar bv tijdens de sport dan moet je gewoon alles afdoen. En je hebt er ook wel tussen lopen die het ophouden als ze gaan sporten. Maar je moet wel gewoon je gezicht kunnen zien. Niet alleen dat je je ogen ziet Attitude tegenover homo s in het openbaar Over het algemeen zijn de respondenten het erover eens dat homo s hand in hand over straat zouden moeten kunnen lopen. Hier ligt echter voor velen ook de grens van homoseksualiteit in het openbaar. Zoenende homo s op straat is voor hen een brug te ver; Ik zou ze niet willen zien zoenen of zo. Hand in hand ok, maar ze hoeven elkaar niet af te lebberen. Ik heb het wel eens gezien en dat hoeven ze niet te doen waar ik bij ben. Als ik het zie heb ik er wel last van. Mij maakt het niet uit als ze het doen, maar doe niet in het openbaar. Wel wordt door hen aangegeven dat ze het niet terecht vinden wanneer zoenende homo s zouden worden lastiggevallen; Ik vind dat niet normaal als mensen daarom in elkaar worden geslagen. Je hoeft het niet te steunen, maar je hoeft er ook geen gevolgen aan te geven. Als jij diegene gaat slaan, de homo gaat heus niet uit zijn lichaam ofzo. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 10

11 4.1.7 Ervaringen met pesten en discriminatie Het is voor de respondenten makkelijker om aan te geven dat ze weleens gepest zijn dan dat ze zelf weleens hebben gepest. In beide gevallen wordt de ervaring echter afgedaan als onbeduidend. Er wordt aangegeven dat het om irriteren, uitdagen en plagen gaat en dat het niet zo erg is of wordt gevonden. De redenen die leiden tot pesten of gepest worden lopen uiteen van iemand ginger noemen die rood haar en sproeten heeft, iemands lengte (klein of juist groot), iemands kleding tot aan iemand chocolade noemen vanwege zijn/haar huidskleur. Iemand die gepest wordt helpen, wordt als lastig ervaren. Enerzijds geeft men aan dat degene die wordt gepest hier soms niet op zit te wachten ( Niet iedereen is dankbaar voor de hulp ), anderzijds heeft het te maken met angst om zelf slachtoffer te worden ( straks pakken ze jou ook ) of om erbij te horen ( de meeste gaan gewoon mee lachen om erbij te horen ). Wat betreft discriminatie geeft geen van de respondenten expliciet aan (uit zich)zelf te discrimineren. Slechts één van hen stelt dit wel te doen maar alleen als iemand het ook bij mij heeft gedaan, dan doe ik het terug. Aangaande slachtoffer zijn van discriminatie hebben vooral de islamitische en homoseksuele vrienden van de respondenten hiermee van doen; Ja, gewoon als ik loop ofzo krijg ik weleens kutmarokkaan naar mijn hoofd. Ik ook een keer viezerd. Ook zonder hoofddoek wordt je gediscrimineerd. Marokkanen worden vaak gediscrimineerd. Als je al niets doet wordt je al uitgescholden. Met rot op ga naar je eigen land. Mensen begrijpen niet hoeveel pijn het doet. Je wordt geweigerd als je uit gaat, of bij een sollicitatiegesprek. Dat is niet eerlijk, want je mag minder dan andere mensen. Ik heb een beste vriend en die is twee keer bedreigd omdat hij homo is Vooroordelen Uit de gesprekken met de respondenten valt op te maken dat zij enerzijds zelf vooroordelen hebben over anderen en anderzijds dat zij geconfronteerd worden met vooroordelen die anderen over hen hebben. In beide gevallen hebben de vooroordelen voornamelijk betrekking op moslim(a )s en Marokkanen in het bijzonder en op homoseksualiteit. Wat betreft moslim(a )s; Als je moslim bent, dan denken mensen meteen dat je een terrorist bent. Met een hoofddoek, mensen denken dat je dan geen rechten hebt. Dat heb ik ook wel meegemaakt en ik heb het van vriendinnen gehoord. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 11

12 Mijn stagebegeleider dacht dat ik niet met mannen mag werken. Daar kwam ik via een collega achter. Hij zei dat hij dacht dat hij me geen hand mocht geven omdat dat niet mocht van het geloof. Ik was een beetje verbaasd maar heb het tegendeel bewezen. Ik vond het jammer dat hij zo dacht. Ik heb m n hand uitgereikt om hem een hand te geven. Toen wilde hij mij weer geen hand geven. Ik snapte het niet, liever niet zei hij. Hij heeft geen kennis over het geloof, maar oordeelt wel. Er is wel meer, maar dat wil ik verder niet zeggen. Wat betreft mensen met een Marokkaanse achtergrond; Die Marokkaanse meisjes die zie je niet. Die moeten allemaal binnen lopen. Die mogen niet naar buiten. Ja, die Marokkanen die springen er echt bovenuit. Die lopen altijd in groepjes enzo en denken dat ze heel wat zijn. Als je opsporing verzocht kijkt, dan hoor je zo vaak dat ze zoeken naar iemand met een getinte huidskleur van noord-afrikaans afkomst. Dat hoor je dan echt zo vaak. Of op youtube. Als je dan een filmpje kijkt met de politie enzo dan zijn het altijd Marokkanen. Wat betreft homoseksuelen; Ik vind ze grappig. Vaak zijn ze aardiger dan andere mensen. Ja, dat nichterige gedoe en doen alsof je een meisje bent enzo. Er is hier een docent die zegt dat hij hetero is, maar hij heeft rare trekjes en zo n handje en hij loopt gek, maar hij heeft een vrouw en kinderen. Mijn kapper is homo, daar hoor je het wel aan dat hij homo is, zo van hiiii, o my god. En altijd heel vriendelijk. 4.2 Na afloop van de lessenreeks Project A. Mening Ook na afloop van de lessenreeks zijn de respondenten positief gestemd; ze vonden het project inderdaad leuk, interessant en leerzaam. Dit heeft verschillende redenen. Ten eerste worden de lessen inhoudelijk als welkome afwisseling van de reguliere lessen ervaren; Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 12

13 Beter dan andere lessen burgerschap. Meer een onderwerp wat me boeit. Anders gaat het vaak over politiek. Ten tweede maakte de vorm van de lessen waarin veel ruimte is voor het uitwisselen van meningen, discussiëren, debatteren, klassikaal behandelen van de onderwerpen en het tonen van filmmateriaal het project interessant voor de respondenten; Als je gewoon een beetje gaat praten, een discussie aangaat, een beetje argumenten geven. Dan vind ik dat je daar veel meer van leert omdat je dan een gesprek aangaat met de hele klas en met hun (peers). Daar leer je meer van dan de opdrachten waar je iets opschrijft wat maar half besproken kan worden omdat het anders te veel tijd kost. Het was niet echt discussie, maar meer uitgelegd enzo. Dan noemden wij wat en dan gingen zij daar verder op in. En zo leerden we waarom dat eigenlijk zo en zo was. Omdat het veel klassikaal werd gedaan. Normaal hebben we het eerste half uur ofzo klassikaal en dan moeten we daarna 20 minuten zelf werken. Nu was het veel meer klassikaal en dat je het dan samen doet en er over hebt. Er werd ook naar onze mening gevraagd. Ten derde heeft de inzet van peer educators hieraan bijgedragen. Dit heeft te maken met hun leeftijd en de geringe afstand in belevingswereld tussen de leerlingen en de peer educators. Enerzijds zorgt dit voor een overeenkomst in manier van communiceren ( ze praten ook niet saai, een beetje straattaal ) en anderzijds verkleint dit de drempel die leerlingen ervaren bij het geven van hun mening ( Als ze jonger zijn ga je juist meer met ze praten, met een volwassen iemand durf je minder te maken, je gaat met hen meer de discussie aan. en we konden wel meer vragen en zeggen. ). Daarnaast hebben zij door hun persoonlijke ervaringen en verhalen in vergelijking met een reguliere docent een grotere geloofwaardigheid; Ik heb wel het gevoel dat omdat ze zelf islamitisch en joods zijn dat ze er meer van weten en meer over kunnen vertellen. Als een Nederlander het zegt, die heeft er geen band mee ofzo, heeft het ook maar uit een boekje. Zij hebben er echt ervaring. B. Verder dan de geschiedenis Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 13

14 Het valt op dat, waar voorafgaand aan de lessenreeks slechts een beperkt aantal leerlingen beseft dat de lessen verder gaan dan geschiedenis alleen, na afloop van de lessen een meerderheid van de respondenten zich hiervan bewust is; Nee, want de WOII heeft Nederland wel zo gemaakt zoals het nu is. Het is ook belangrijk voor hoe we nu met elkaar omgaan. In het verlengde hiervan geven de respondenten voorbeelden van aspecten uit de lessen die relevant zijn voor hun leven en de samenleving van nu. Het gaat hier bijvoorbeeld om indoctrinatie ( als iemand de hele tijd tegen je zegt dat je dat moet doen, dan ga je dat ook doen want dan ga je dat geloven ), meeloopgedrag en de gevolgen van discriminatie. Wat betreft het laatste stelt één van de respondenten het volgende; Ik let nu beter op wat ik zeg tegen mensen. Dat je niet iemand moet discrimineren om uiterlijk of geloof. Dat wist ik al wel, maar ik wist niet dat het zo erg kon eindigen met oorlog enzo. Het is belangrijk om het door te geven aan kinderen enzo. Misschien wordt het dan zo wel gestopt. Ze moeten wel de geschiedenis weten. Ook werd hen gevraagd zich in te leven in een oorlogssituatie; We moesten een discussie voeren. De groep werd in tweeën gesplitst, waarbij je moest aangeven of je wel of geen onderduikers aan zou nemen. Daar leerden we vooral iets over onszelf, hoe we zouden reageren in een bepaalde situatie. C. Kennis Wat betreft kennisoverdracht, geven de leerlingen aan vooral op het gebied van de Midden-Oosten problematiek veel te hebben geleerd. Dit heeft voornamelijk te maken met de geringe kennis voorafgaand aan het project; Ik wist er bijna niets van, en ze hebben veel uitgelegd hoe het daar gaat en zit. Dat van het land verdelen is me het meest bijgebleven Attitude tegenover vriendschappen A. Persoonlijk De respondenten zijn zeer tolerant aangaande interreligieuze en interculturele vriendschappen alsook vriendschappen met homoseksuelen; Daar zit ik niet mee, zolang we mekaar maar normaal behandelen. Mensen beoordelen om hun andere geloof of huidskleur vind ik echt grote onzin. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 14

15 Het maakt mij niet hoe je eruit ziet of wat voor je geloof hebt ofzo. B. Ouders Volgens de respondenten zijn ook hun ouders over het algemeen tolerant tegenover boven genoemde vriendschappen. Dit geldt zowel voor de islamitische als niet-islamitische respondenten; Mijn moeder maakt het niets uit. Ze weet dat ik een cultureel gemixte vrienden heb. Dat vindt ze ok. Ik denk niet dat mijn ouders er problemen mee hebben. Ik heb een Nederlandse vriendin en zij komt ook gewoon thuis. Dat is allemaal ok. Moslim vrienden of vriendinnen vinden mijn ouders prima. Bij twee respondenten ligt dit net iets anders. Bij de ene gaat het om een afkeurende houding van zijn moeder tegenover een vriendschap met een homoseksueel; Van mijn moeder mag het niet. Zij komt uit Iran en zij vindt het slecht. Ik vind van niet, vind het niet slecht. Bij de ander gaat het om een afkeurende houding tegenover een vriendschap met een moslim(a); Mijn ouders vinden dat niet zo goed. Bij ons in de buurt gebeuren wel eens dingen Attitude tegenover relaties A. Persoonlijk De attitude tegenover interreligieuze en interculturele relaties is vergelijkbaar met de attitude tegenover interreligieuze en interculturele vriendschappen. De respondenten staan hier niet afkeurend tegenover. Wel geeft één van hen aan het niet snel te zien gebeuren; Ik heb zat buitenlandse vrienden, ik zie mezelf ook niet snel een relatie hebben daarmee. Het zelf hebben van een relatie van homoseksuele aard komt niet ter sprake. Het lijkt erop dat de respondenten dit niet als reële mogelijkheid zien. B. Broer/zus Wat betreft de partner van hun broer(tje) of zus(je) vinden de respondenten dit vooral de keuze van henzelf. Het is m n zusjes leven, aldus één van hen. Bovendien geven de respondenten aan dat het gaat om hoe de persoon in kwestie is en niet om zijn of haar afkomst; Ligt eraan wat voor eentje. Als het een leuke, aardige is dan maakt het niet uit. Gaat er niet om of het een Nederlander of Marokkaan is. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 15

16 Ja, maar dat heb ik ook met Nederlanders en daar ga ik ook gewoon mee om. Daar heb je ook verkeerde tussen zitten. Ten aanzien van een broer(tje) of zus(je) die homo of lesbisch zou zijn wordt geen negatief oordeel gegeven, maar wordt vooral aangegeven dat buitenstaanders er problemen mee zouden kunnen hebben; Ik zou dat wel lastig vinden, want sommige mensen hebben er wel problemen mee en dan kan ik misschien ook problemen krijgen. Als zij lesbisch is. C. Ouders Volgens de niet-islamitische respondenten hebben hun ouders geen problemen wanneer zij een relatie zouden hebben met een joods of christelijk persoon of iemand met een andere huidskleur; Ja, waarom niet? Mijn ouders zouden het niet erg vinden. En mijn ouders vragen niet gelijk van hé, wat is je afkomst? Mijn moeder zou dat niet erg vinden. Ja, mijn zus heeft ook met een donkere jongen. Hun ouders staan echter minder open voor een relatie met een moslim(a); Mijn ouders zouden het niet heel leuk vinden als ik met een moslim thuis zou komen. Ze zouden het liefst hebben dat ik ook met een christen zou trouwen. Een moslim, dat willen ze niet. Ja, bij ons in de buurt... zij hebben daar gewoon zeg maar slechte ervaringen mee. Vanuit het perspectief van de islamitische respondenten bezien, staan ook hun ouders minder open voor een relatie met iemand die niet islamitisch is; Trouwen moet ik wel met een moslim-man. Maakt niet uit welke afkomst verder. Als ze maar moslim wordt of is. Sommige ouders vinden het goed, sommige niet. Maar volgens onze religie moet het wel. Mijn ouders vinden dat ook Attitude tegenover religieuze uitingen De respondenten zijn van mening dat religieuze uitingen als het dragen van een hoofddoek of een keppeltje moeten kunnen; Nederland is eigenlijk een vrij land. Ik bedoel je mag zeggen en doen wat je wil. Ik bedoel mensen dragen ook petten, dat is ook bedekken van je hoofd. Dus waarom een hoofddoek dan niet? Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 16

17 Als ze dat willen wel, het is hun eigen ding. Wel geven zij, vooral als het gaat om het dragen van een hoofddoek, aan dat er grenzen zijn waar het wel en niet gedragen zij kunnen worden. Het gaat daarbij om situaties waarbij neutraliteit van belang is, waarbij het niet praktisch is en op plaatsen waar andere religieuze gebruiken gelden; Ik vind dat het overal mag, behalve in bepaalde functies. Als rechter ofzo. Ik vind het raar als iemand met een hoofddoek voor de klas staat. Het is een beetje een voorbeeld. Behalve als het ongepast is, zoals bijvoorbeeld in het zwembad of op het strand of bij sporten ofzo. Op plekken waar mensen met Christelijke of Joodse religies wonen daar moet je niet met een hoofddoek gaan lopen. Dus niet de kerk in. Je moet respect hebben voor het geloof. Dat is hetzelfde als met je schoenen aan een moskee in lopen Attitude tegenover homo s in het openbaar De reactie op de vraag of homo s in het openbaar hand in hand zouden mogen lopen is wisselend. Een deel van de respondenten geeft aan hier geen problemen mee te hebben; Mag zeker, is hun eigen ding. Ik vind dat het wel mag. Ik vind dat iedereen dat moet accepteren gewoon, want een meisje en een jongen lopen toch ook hand in hand? Twee respondenten zeggen hier wel problemen mee te hebben; Ik vind dat dat niet mag. Zoenen al helemaal niet. Ik vind het niet leuk om te zien. Bovendien stellen een aantal respondenten dat zij het niet zouden aanraden om te doen aangezien er mensen zijn die er wel problemen mee hebben; Ja, maar ik zou het niet overal doen. Sommige mensen accepteren het niet. Maar zo moeten wel weten dat ze het dan aan iedereen laten zien en dat ze dan misschien problemen krijgen. Want sommige mensen vinden het niet goed en worden boos ofzo. Ze kunnen het wel doen, maar ik hoor wel vaak dat als mensen homo s hand in hand zien lopen dat ze dan zeg maar worden gepest of in elkaar worden geslagen. Dus als ze dat willen voorkomen, dan kunnen ze dat beter niet doen in een openbare Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 17

18 publiek. Voordat er mensen achter je aan gaan komen en je iets gaan aandoen. Dat gebeurt vaak hoor. Er zijn wel vaak gekke mensen om je heen, die daar dan niet tegen kunnen. Dan zullen ze aanvallen enzo. Voor hunzelf is het als bescherming om het beter niet te doen. Uit verdediging zodat ze niet worden aangevallen. Daarnaast nuanceren een aantal respondenten de eventuele afkeer die mensen zouden kunnen hebben ten opzichte van homoseksualiteit in het openbaar door aan te geven dat te veel intimiteit op straat in het algemeen niet wordt gewaardeerd; Het is überhaupt raar en ongepast als mensen uitgebreid in het openbaar staan te zoenen, ook als het hetero s zijn. Expres lopen zoenen. Dan moeten ze weggaan. Dat is iets privé, dat moet je niet op straat doen. Hetero s ook niet. Je mag best van mij homo of lesbi of hetero zijn, als ze maar niet voor mijn neus gaan zoenen Ervaringen met pesten en discriminatie Vooral de respondenten met een islamitische achtergrond geven aan wel eens ervaring met discriminatie te hebben gehad; We stonden bij het stoplicht. Er was een man en die was kaal en die riep Kankermoslims. Wat ik wel merk, ik heb vriendinnen en tantes enzo. Vroeger droegen ze geen hoofddoek en nu wel en dan kunnen ze nu niet zo snel een baan meer krijgen. Dat is wel beledigend en vernederend, alsof zij iets heel anders zijn. Het zijn ook gewoon mensen alleen dan met een religie. Hoe zij met dit soort situaties om moeten gaan, vinden zij erg lastig; Maar ja, wat kun je eraan doen. Als je er wat van zegt, dat laat zien dat je je daar niet op je gemak voelt en als er dan niets mee wordt gedaan dan... Echter, een aantal van hen is zich ervan bewust dat het er ook aan ligt hoe je bepaalde voorvallen interpreteert; Misschien voelde je je gediscrimineerd, maar was je niet echt gediscrimineerd. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 18

19 4.2.7 Vooroordelen Er worden niet veel vooroordelen geuit in de focusgroepen na afloop van de lessen. Wanneer ze wel worden geuit voornamelijk in relatie tot homo s en moslim(a )s zijn de respondenten zich echter bewust van het feit dat het om vooroordelen gaat; Ja, leuk! Dan kunnen we lekker samen shoppen. Maar eigenlijk is dat wel een vooroordeel, want niet alle homo s houden van winkelen. Dat ze stelen ofzo. Maar dat is een vooroordeel. 4.3 Vergelijking attituden voor en na de lessenreeks Project Voorafgaand aan het project waren de respondenten positief gestemd over het project. Ook na afloop blijkt dit het geval te zijn. De lessen worden qua inhoud en vorm interessant gevonden en de inzet van peer educators wordt zeer gewaardeerd. Daarnaast hebben ze veel geleerd en dan niet alleen op het gebied van kennis van geschiedenis, maar ook aangaande bewustzijn van het belang van geschiedenis voor het leven van hier en nu Attitude tegenover vriendschappen Na afloop van de lessenreeks zijn de respondenten toleranter wanneer het gaat om interculturele en interreligieuze vriendschappen alsook vriendschappen met homoseksuelen dan voorafgaand aan de lessen. Na afloop worden geen afkeurende reacties gegeven. Dit geldt ook voor hun ouders; na afloop geven slechts twee respondenten aan dat hun ouders negatief staan tegenover vriendschap met een homoseksueel en met een moslim(a) Attitude tegenover relaties De attitude tegenover relaties volgt dezelfde lijn als de attitude tegenover vriendschappen; waar voorafgaand aan de lessen afkeuring is te bespeuren of gewenning nodig is, lijkt hier bij de respondenten na afloop geen of in ieder geval minder sprake van te zijn. Wel geven zowel islamitische als niet islamitische respondenten aan dat ook na afloop hun ouders niet geheel openstaan voor een islamitische interreligieuze relatie. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 19

20 4.3.4 Attitude tegenover religieuze uitingen De houding tegenover keppeltjes en hoofddoeken lijkt niet te zijn veranderd; zowel voorafgaand aan als na afloop van de lessen zijn de respondenten van mening dat het moet kunnen, maar dat er wel grenzen aan verbonden zijn Attitude tegenover homo s in het openbaar Zowel voorafgaand aan als na afloop van de lessen zijn de meeste respondenten het erover eens dat homo s in het openbaar hand in hand zouden moeten kunnen lopen. Wel lijkt het erop dat zij na de lessen meer bewust zijn van de problemen die anderen hiermee kunnen hebben. Bovendien nuanceren zij na de lessen hun eventuele negatieve houding tegenover zoenende homostellen; publieke intimiteit wordt in het algemeen niet gewaardeerd Ervaringen met pesten en discriminatie Voor de lessenreeks hadden de respondenten verschillende voorbeelden van ervaringen met pesten en discriminatie. Dit is ook na afloop het geval. Wel lijken de respondenten meer bewust na te denken over hoe zij met dit soort voorvallen om kunnen gaan en of er ook daadwerkelijk sprake is van discriminatie Vooroordelen Waar voorafgaand aan de lessen de respondenten nog veel in termen van vooroordelen dachten, is daar na afloop van de lessen minder sprake van. De enkele keer dat ze wel worden geuit, zijn zij zich bovendien bewust van het feit dat het vooroordelen betreft. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 20

21 5. Conclusie Uit de focusgroepen valt op te maken dat de deelnemers op diverse terreinen hebben geleerd van de lessenreeks Tweede Wereldoorlog in perspectief. Ten eerste hebben zij historische kennis opgedaan over de Tweede Wereldoorlog, de Midden-Oostenproblematiek en hoe beide zich tot elkaar verhouden. Ten tweede zijn zij zich bewust geworden van het belang van geschiedenis voor het leven van hier en nu. Enerzijds gaat het hierbij om het idee dat historische gebeurtenissen hebben geleid tot hoe de samenleving er heden ten dage uitziet en anderzijds gaat het om het besef waar discriminatie uiteindelijk in kan uitmonden. Ten derde zijn de deelnemers in hun attituden tegenover minderheden, diversiteit en interculturaliteit toleranter geworden. Bovendien zijn zij zich bewuster geworden van de houdingen die anderen hieromtrent kunnen hebben. Tot slot zijn zij zich bewuster geworden van hun eigen vooroordelen en zijn zij meer gaan nadenken over hoe zij met discriminatie om zouden kunnen gaan. Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 21

22 6. Bijlagen Leidraad Focusgroepen Openingsvragen Wat weet je van het project/de lessen die je de komende weken gaat volgen? Waarom denk je dat het over deze onderwerpen gaat? Wat vind je daarvan? Waarom denk je dat jullie school het belangrijk vindt dat jullie hier aan meedoen? Heb je al eerder les gehad over WOII? (Op de basisschool bijvoorbeeld/misschien heeft je school wel een monument geadopteerd of iets dergelijks? Doet jullie school of deed de basisschool iets met 4 en 5 mei? Doen je ouders er iets aan?) Heb je eerder les gehad over het Midden Oosten conflict? Let op: het kan zijn dat leerlingen denken dat de huidige ontwikkelingen in het Midden-Oosten (de Arabische Lente) bedoeld worden. Leg dan uit dat het gaat om het conflict tussen Israel en de Palestijnen. Hebben je daar wel eens van gehoord? Weet je wat daar aan de hand is? Zoja: Van wie krijg je informatie over het Midden-Oosten? Attitude Leg de groep een aantal stellingen voor: Ik zou best vrienden kunnen zijn met: een Joodse jongen of meisje / een homoseksuele jongen of meisje / een Islamitische jongen of meisje / een Christelijke jongen of meisje/ Een jongen/of meisje met een donkere huidskleur? Mijn ouders zouden het niet goed vinden als ik vrienden zou zijn met: een Joodse jongen of meisje / een homoseksuele jongen of meisje / een Islamitische jongen of meisje / een Christelijke jongen of meisje/ Een jongen/of meisje met een donkere huidskleur? Ik zou het prima vinden als mijn zus of broer zou trouwen met: een Joodse jongen of meisje / een homoseksuele jongen of meisje / een Islamitische jongen of meisje / een Christelijke jongen of meisje/ Een jongen/of meisje met een donkere huidskleur? Ik vind dat vrouwen overal een hoofddoek mogen dragen (als zij dat willen): Ja/Nee Ik vind dat Joden overal een keppeltje mogen dragen (als zij dat willen): Ja/Nee Ik vind dat homo s overal hand in hand mogen lopen (als zij dat willen): Ja/Nee Als je in een kort rokje de straat op gaat is het normaal dat je opmerkingen van mannen krijgt: Ja/Nee Schelden doet geen pijn: waar/niet waar Waar er twee vechten of schelden, hebben er twee schuld (wat ik wil zeggen: als je gepest wordt heb je het er zelf naar gemaakt) Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 22

23 Stichting Op Touw Postbus EN Amsterdam Bezoekadres: Keizersgracht 205-1h 1016 DS Amsterdam Voor vragen of opmerkingen: Saskia Selen - Projectleider sselen@diversion.nl Tel nr: Onderzoeksverslag WOII in Perspectief (augustus 2012) 23