Auditrapportage publiek-private samenwerking in variatie

Transcriptie

1 Auditrapportage 2014 Bijlage 2 Innovatie, clusters en beroepsonderwijs: publiek-private samenwerking in variatie Paper voor Platform Bèta Techniek - Dr. Jan Peter van den Toren & Tammy Lie MSc (Birch Consultants) 23 september 2014 Dynamiek onderweg 1 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

2 Samenvatting Door innovatie en veranderende concurrentieverhoudingen verandert de manier waarop bedrijven hun werk organiseren. Bedrijven zoeken elkaar op in clusters en ketens, om op die manier sneller de voor hen relevante nieuwe kennis en technologie te kunnen vertalen in nieuwe bedrijvigheid. Kennis wordt productief als het circuleert. Het beroepsonderwijs sluit zich steeds meer aan op deze clusters en is ook steeds vaker een schakel in deze samenwerking. Het beroepsonderwijs heeft een belangrijke rol in het faciliteren en verspreiden van kennis die ontstaat in clusters. Als gevolg ontstaan er allerlei vormen van publiek private samenwerking in nieuwe organisaties. Er is niet één standaard voor clustersamenwerking. Door de aard van de technologie en de concurrentie ontstaan er verschillende typen clusters. Dat is één van de redenen dat er verschillende typen van publiek-private samenwerking, zoals Centra voor Innovatief Vakmanschap (CIV) en Centres of Expertise (CoE), ontstaan. Snellere productvernieuwing, ontgrenzing tussen bedrijven en sectoren, en de behoefte van bedrijven om méér uit de interactie met het beroepsonderwijs te halen (aangewakkerd door overheden) maakt dat een groter deel van het beroepsonderwijs onderdeel zal worden van publiekprivate samenwerking. Wanneer deze ontwikkelingen zich voortzetten brengt dit veranderingen met zich mee voor de governance en financiering van publiek-private samenwerking. 2 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

3 1 door innovatie verandert werk qua inhoud en organisatie Kennis wordt een steeds belangrijkere component in de concurrentie tussen bedrijven en tussen landen. 1 Bedrijven en instellingen willen steeds meer het verschil maken naar hun klanten door onderscheidende en betere producten en diensten. Kennis is een belangrijke component daarvan, en rol daarvan zal verder groeien. De potentie is nog groot in Nederland. Zo heeft de WRR ten behoeve van het rapport Naar een lerende economie onderzoek laten uitvoeren door het economenduo Hausmann & Hidalgo. Die concluderen dat Nederland, dat qua inkomen per hoofd op nr 6 staat in de wereld, qua kennisintensiteit van zijn exportpakket op nr 23 staat. Als Nederland, als land met slimme mensen, zijn kennis wel maximaal productief weet te maken, dan zou volgens Hausmann & Hidalgo een jaarlijkse groei van 2,3 procent mogelijk zijn. 2 Meer concurrentie op kennis is voor Nederland een belangrijke omslag omdat het land vanouds is ingericht op de concurrentie op arbeid. Sociale partners en overheid hadden lange tijd de focus op loonkostenconcurrentie en hebben ook de organisatie van dit land gevormd naar sectoren. De omslag naar kennis is voor Nederland een belangrijke stap en betekent óók dat bedrijven niet alleen met elkaar te maken hebben in sectoren, maar steeds meer in clusters. Kennis wordt productief door innovatie. De industrie en dienstensector worden enorm beïnvloed door de digitalisering. Erik Brynjolfsson en Andrew McAfee spreken dan ook van The Second Machine Age. Innovatie verloopt steeds sneller. Nieuwe technologieën worden sneller volwassen, maar raken ook sneller verouderd. De mobiele telefoon heeft er dertig jaar over gedaan om de markt te veroveren, social media deden dat in zeven jaar. De ipod van Apple is in 2001 doorgebroken en binnen twee jaar waren 1 miljoen exemplaren verkocht. Van de iphone zijn twee jaar na zijn marktintroductie in 2007 al meer dan 20 miljoen exemplaren verkocht. De ipad (2010) overtreft dit, na twee jaar waren al bijna 70 miljoen exemplaren verkocht en op 19 november 2012 werd de miljoenste app toegelaten in de App Store. ICT verandert alle sectoren. 3 Er wordt gesproken over industrie 4.0 maar zo komt er ook retail 4.0 en zorg 4.0. De halfwaardetijd van kennis neemt af. De combinatie van internationale herschikking en ICT leidt ertoe dat er nieuwe combinaties ontstaan van R&D, productie en verkoop in Nederland en productie elders. FME-CWM, TNO, het Ministerie van Economische Zaken, VNO-NCW en de Kamer van Koophandel pleiten naar analogie van de Duitsers voor Industrie 4.0. In zo n industrie wordt veel uitbesteed naar bijvoorbeeld China, maar blijft ook veel industrie in eigen land omdat ICT efficiënte productie en voortdurende klantspecifieke aanpassingen mogelijk maakt. Landen en bedrijven worden door internationale en nationale concurrentie gedwongen zich te focussen op datgene waarin ze zich onderscheiden.* De doorontwikkeling van internationale waardeketens maakt dat mogelijk. 4 In steeds meer sectoren filteren de sterke en zwakke punten zich uit tussen bedrijven en tussen landen. Duitsers zijn bijvoorbeeld makers en goed in het bouwen van nieuwe energietechnologieën en duurzame energieopwekking. Nederlanders zijn spaarders en goed in energiebesparing. Duitsers zijn goed in kwaliteitsproductie en Nederlandse bedrijven voegen daar out-of-the-box denken toe. 5 In de zorg worden wonen, thuiszorg en medische zorg voor ouderen steeds vaker door verschillende aanbieders geleverd. Deze specialisatie betekent dat bedrijven, instellingen en * Waar in dit document gesproken wordt over bedrijven gaat het ook over instellingen (werkgevers) in de zorg, de welzijnssector, het onderwijs etcetera. 3 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

4 hun werknemers op hun kerncompetentie bij de tijd moeten zijn en verder veel moeten samenwerken met anderen, in de regio, in de keten en over de grens. 6 In de topsectoren werkt 26 procent van de bedrijven samen met partners, onder de innovatieve bedrijven in de topsectoren is dat maar liefst 71 procent. 7 Van de samenwerkende bedrijven doen de meeste dat met andere bedrijven, een derde werkt samen met kennisinstellingen. Als we de cirkel ruimer trekken (alle sectoren en een ruimere definitie van innovatie) dan innoveert nog steeds 30 procent samen met een partner. 8 Als bedrijven meer uitbesteden aan het buitenland, nemen de uitgaven aan R&D, logistiek en marketing toe. Bedrijven die uitbesteden produceren minder in Nederland, maar hebben nog steeds technische kennis nodig, naast een groeiend aantal communicatie en probleemoplossende vaardigheden. 9 Sommige bedrijven beschikken zelf over de nieuwste technologie en vernieuwen die voortdurend om in de voorhoede te blijven. Deze bedrijven zitten op de nationale en vaak ook op de internationale frontier. 10 Frontierbedrijven moeten zelf zorgen voor de nieuwste kennis. Bedrijven die niet zelf op deze frontier zitten, moeten de technologie en kennis van de frontierbedrijven zien over te nemen. 11 Bedrijven zoeken andere bedrijven en kennisinstellingen op in economische clusters en innovatiesystemen. Clusters bieden urbanisatie- en lokalisatievoordelen, fysieke bereikbaarheid, internationale connectiviteit, de nabijheid van kennis (universiteiten) en de kwaliteit van de woonomgeving. Dit speelt met variatie in alle topsectoren. 12 Maar ook daarbuiten kunnen bedrijven en instellingen voordelen hebben van de geografische nabijheid van bedrijven en instellingen uit de eigen sector of juist uit complementaire sectoren. Bedrijven zijn onderdeel van een innovatiesysteem, waarvan het karakter wordt bepaald door de technologie van de bedrijven die zich op de frontier van innovatie begeven. 2 Naast sectoren ook clusters en regio s Vanouds gaf het bedrijfsleven via zijn sectorale organisaties zijn wensen door aan het beroepsonderwijs. Sociale partners hebben een rol in de bepaling van de kwalificatiestructuur en dossiers. Via hun bestuurlijke rol in de kenniscentra zijn zij verantwoordelijk voor de leerplanontwikkeling en de examencriteria. Via de kenniscentra en de collectieve arbeidsovereenkomsten bepalen zij de kaders van de beroepspraktijkvorming. Dit systeem is ontstaan in de tijd dat sectoren er belang bij hadden dat werknemers een goede opleiding kregen voor het werk in de sector. Een gestandaardiseerde opleiding voor een gestandaardiseerde functie, waardoor ook mobiliteit van het ene naar het andere bedrijf mogelijk is. Bedrijven en instellingen zoeken elkaar nu ook steeds meer op op het terrein van innovatie en er ontstaan steeds meer regionale clusters. Die vormen ook een voedingsbodem voor open innovatie, waar aan de grenzen van organisaties nieuwe inzichten worden gedeeld en start-ups worden opgericht die leiden tot productontwikkeling en -diversificatie. 13 De manier waarop bedrijven elkaar opzoeken verschilt en daardoor verschillen ook de counterparts waar het beroepsonderwijs mee te maken heeft. In de literatuur worden twee type clustereffecten onderscheiden: agglomeratieeffecten tussen bedrijven uit dezelfde sector (Marshall-externaliteiten) en agglomeratie-effecten tussen bedrijven uit verschillende (aangrenzende) sectoren (Jacobs-externaliteiten). 14 Daarnaast zien 4 we ook varianten zonder regionale focus. Aan het beroepsonderwijs doen zich zo vier typen clustervorming voor. 4 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

5 Er zijn ten eerste sectoren waar bedrijven in regionale clusters intensief samenwerken. De chemie is een voorbeeld, met zes sterke concentraties in de regio. Bij deze vorm spelen vooral Marshall-externaliteiten een rol. Als een regionale concentratie van bedrijvigheid uit dezelfde sector een bepaalde massa heeft bereikt ontstaan er gemeenschappelijke agglomeratievoordelen zoals dalende transportkosten, gemeenschappelijk gebruik van grondstoffen en gedeelde infrastructuur. 15 Eén van de kenmerken hiervan is het weinig gevarieerde karakter van het type werkgelegenheid in de regio. Vanzelfsprekend heeft deze specialisatie van de regio gevolgen voor de opleidingen die worden aangeboden door onderwijsinstellingen. Er zijn ook clusters die vooral bestaan uit regionale samenwerking tussen bedrijven uit verschillende sectoren, bijvoorbeeld Food & High Tech in Helmond cs en de combinatie van procesindustrie en logistiek in het Rijnmondgebied. Economische groei in regio s ontstaat als gevolg van de diversiteit aan sectoren die in een regio bestaat, zogenaamde Jacobs of urbanisatie-externaliteiten. Diversiteit aan sectoren en dus aan ideeën biedt een gunstige voedingsbodem voor innovatie. Bedrijven zoeken elkaar op en hebben vooral baat bij elkaars aanwezigheid als hun taken enigszins verschillen. 16 Economen noemen dat skill gerelateerdheid en dat is ook een voordeel als werknemers van de ene werkgever naar de andere willen of moeten overstappen. 17 Deze diversiteit aan bedrijvigheid is in regio s, veelal steden, noodzakelijkerwijs ook terug te zien in het diverse opleidingsaanbod van onderwijsinstellingen. Daarnaast is concurrentie tussen bedrijven in steden veelal groter, wat de noodzaak voor bedrijven om te innoveren verder versterkt. 18 Ten derde zijn er clusters die bestaan uit landelijke netwerken van bedrijven uit dezelfde sector die sterk samenwerken, maar weinig fysieke concentratie hebben. Een voorbeeld is de agrofood. Er is weinig regionale focus, de sector heeft een grote spreiding over Nederland. Het is van belang dat opleidingen niet overal hetzelfde gemiddelde aanbod leveren maar wel specialisaties organiseren om de laatste kennis te kunnen importeren in het beroepsonderwijs en beschikbaar te stellen. Tenslotte is er clustervorming tussen bedrijven uit meerdere sectoren die intensief samenwerken in de keten, zonder regionale focus. Een voorbeeld is de procestechnologie, waar technologische toeleveranciers en procesbedrijven samenwerken. Bedrijven in de procestechnologie werken samen in het Institute for Sustainable Process Technology (ISPT), dat feitelijk actief is voor procesbedrijven in chemie, energie en voedingsindustrie. Het is niet toevallig dat ISPT gevestigd is in Amersfoort: het kantoor ligt bij het station en is bereikbaar voor professionals uit het hele land. Clustervorming versterkt geografische spreiding. Fysieke factoren als ligging aan de kust en de locatie van de steden bepalen van ouds de spreiding van de bedrijvigheid. Door clustervorming en de recente verstedelijking nemen de verschillen in het land verder toe. In deel I (Bedrijvigheid) hebben we de spreiding over Nederland in beeld gebracht. In sommige sectoren als de zorg en de handel is de bedrijvigheid en daarmee werkgelegenheid gelijkmatig gespreid. In andere sectoren, vooral topsectoren, zijn er grote uitschieters naar boven en beneden. Deze concentraties worden nog meer zichtbaar als we kijken naar clusters waarin innovatieve bedrijven bij elkaar trekken. Dit is in beeld gebracht in deel II (Innovatie en specialisatie). Elke topsector heeft wel zo n vijf sterke en enkele kleinere clusters met innovatieve bedrijven. Ook in de andere sectoren zijn er vaak enkele concentraties zichtbaar, zij het vaak minder en minder sterk. Deze concentratie heeft consequenties voor het beroepsonderwijs, en vooral voor specifieke delen van het beroepsonderwijs. Van het mbo en zeker van het hbo wordt verwacht dat het drie doelen heeft: een algemeen verzorgende functie, een regiospecifieke functie en een rol voor de innovatieve hotspots van nationale betekenis (zie ook appendix 1). 5 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

6 Het beroepsonderwijs heeft de verzorgende functie voor alle studenten die een baan zoeken en voor alle bedrijven die werknemers nodig hebben. Overal in het land zijn leerkrachten en CV-installateurs nodig. Daarnaast wordt van het beroepsonderwijs verwacht dat het rekening houdt met de specifieke wensen van het bedrijfsleven in de regio. In de Randstad moeten mbo-ers trams kunnen onderhouden, in Arnhem elektrische trolleybussen en in Noord Nederland veerboten. En de NS heeft de opleidingen voor het treinonderhoud gelokaliseerd in Amsterdam en Zwolle, en wil dat het mbo daar op aansluit. En zo zijn er vele voorbeelden. Tenslotte heeft het beroepsonderwijs een rol om nieuwe kennis binnen te halen en te vertalen in nieuwe onderwijsconcepten. Ergens in het land moet de laatste kennis over elektrisch vervoer, over biobased chemie en over watertechnologie terecht komen in het mbo en het hbo. Dat gebeurt in ieder geval op díe plaatsen waar ook de innovatieve bedrijvigheid is geconcentreerd: daar is de nieuwste kennis aanwezig en daar zijn actueel opgeleide mensen nodig. Concentratie van verwante bedrijvigheid betekent ook dat het beroepsonderwijs goed op kan aansluiten op nieuwe innovaties. We zien nu ook in allerlei clusters Centra voor Innovatief Vakmanschap in het mbo en Centres of Expertise in het hbo ontstaan, die zich richten op jonge instromers en op werkenden. In het moderne beroepsonderwijs werken studenten en werkenden op echte locaties aan concrete oplossingen voor reële issues. Dat gebeurt in de Duurzaamheidsfabriek in Dordrecht, bij Techwise in Twente en het Waterapplicatiecentrum van het Centre of Expertise Water in Leeuwarden. Anders dan bij bedrijfsscholen werken op deze plaatsen werknemers van meerdere bedrijven uit meerdere sectoren samen met jongeren in opleiding om praktische knelpunten in het werk op te lossen en tegelijkertijd jongeren en werknemers bij te scholen. Ook zo wordt bijgedragen aan innovatie, verdienvermogen en sectoroverstijgende samenwerking. Als de nieuwe kennis is gevaloriseerd in de voorhoede en vertaald in het onderwijs, kan dit nieuwe curriculum ter beschikking komen aan mbo- en hbo-instellingen elders in het land. Soms door de lesstof aan te bieden, soms door leerlingen van elders minoren op dit nieuwe vakgebied te laten volgen. 3 uitdagingen voor het beroepsonderwijs Mbo en hbo spelen een rol in het faciliteren en verspreiden van innovatie. Enerzijds heeft het beroepsonderwijs als taak om de beroepsprofessionals die op zo n frontier moeten opereren op te leiden en kan het zo een bijdrage leveren aan innovatie. Het is van belang dat de bij de frontierbedrijven ontwikkelde nieuwe concepten (1) snel bij hen tot waarde kunnen komen en (2) vervolgens ook door andere bedrijven toegepast kunnen worden. Anderzijds speelt het 6 beroepsonderwijs een rol bij de verspreiding van innovatie. Opleidingen moeten de sneller veranderende kennis en technologieën verwerken in hun onderwijs. De meest recente technologie moet van bedrijven en instellingen komen en het beroepsonderwijs heeft de expertise nodig dat te verwerken in (nieuwe) onderwijsvormen. Het vergt bereidheid en expertise van bedrijfsleven en van onderwijs om dat te organiseren. En het vergt meer investeringen die alleen gezamenlijk kunnen worden opgebracht. Het beroepsonderwijs heeft een rol om méér bedrijven te laten deelnemen aan deze innovatieve knooppunten. Van alle MKB bedrijven is volgens Panteia slechts 5 procent koploper, 17 procent is ontwikkelaar, 19 procent is toepasser en de overige bedrijven zijn volgers en niet-innovatieven. 19 Dit geldt binnen topsectoren maar ook in andere sectoren: ergens komen nieuwe technologieën en concepten de sector binnen waarna ze verder 6 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

7 doorsijpelen. Sectoren hebben er belang bij om nieuwe kennis sneller te verspreiden over de sector en méér bedrijven te betrekken bij clusters. Bij een analyse die Birch maakte op verzoek van de installatiesector sector bleek dat niet meer dan 1 procent van alle installatiebedrijven aangesloten is bij de ruim twintig innovatieve clusterorganisaties die relevant zijn voor deze bedrijven. 20 Het zou goed zijn als nieuwe kennis sneller opgepakt kan worden door méér bedrijven. Regionale netwerken van bedrijven en het beroepsonderwijs zijn hiervoor belangrijk. Omdat markten, klanten en technologieën blijven veranderen en het werk in steeds wisselende combinaties van bedrijven en instellingen gebeurt, hebben werknemers ook probleemoplossende samenwerkingscompetenties nodig. Werknemers werken binnen clusters en ketens samen met collega s uit allerlei bedrijven en sectoren. Studenten moeten kunnen oefenen in reële situaties waarin nieuwe technologieën worden getest en toegepast. Dit vergt in de praktijk samenwerking tussen mbo-ers en hbo-ers en het is logisch dat ook op de onderwijswerkvloer al te organiseren. Steeds meer mbo- en hboinstellingen richten deze samenwerking ook al in. Dit gaat over de grenzen van sectoren en onderwijsrichtingen heen. Kennis circuleert en wordt productief als werkenden van het ene naar het andere bedrijf gaan. Deze dynamiek kan zelfs weer een belangrijke bron zijn van innovatie. 21 Het gaat om werknemers die van baan veranderen, al dan niet na een tussenperiode van werkloosheid, en om zelfstandige professionals die hun klussen verrichten voor meerdere bedrijven. Dienstverbanden worden korter, variëren steeds meer en werkenden (en hun werkgevers) hebben te bewaken dat ze tot hun 67e aan de slag blijven. Tot nu toe bediende het publieke beroepsonderwijs slechts 20 procent van de markt voor leven-lang-leren maar in enkele regio s komen brancheorganisaties en sociale partners bij elkaar om opleiding en arbeidsmarktmobiliteit met elkaar te verbinden. 22 De regio wordt daarvoor steeds belangrijker omdat sinds 2006 meer mensen een nieuwe baan vinden buiten hun sector dan binnen hun sector, terwijl dat in de jaren daarvoor andersom was. 23 Ook werknemers hebben belang intersectorale mobiliteit om in de regio te kunnen blijven wonen en werken. Het bedrijfsleven verwacht méér van het beroepsonderwijs, wil er méér in investeren (geholpen door middelen van regionale overheden), maar wil dat ook koppelen aan méér zeggenschap. Er ontstaan nieuwe vormen van governance en nieuwe vormen van regie. Er ontstaan steeds meer vormen van publiek-privaat bestuur op het niveau van het cluster of de regio en/of bij een specifiek centrum (CIV, CoE). Deze nieuwe vormen van bestuur gaan wringen met de klassieke vormen van bestuur en 7 verantwoording in het beroepsonderwijs, zoals uitgeoefend binnen scholen en, op het niveau van sectoren en sociale partners (denk ook aan de O&O fondsen). In de regio is er nog een nieuwe actor bij gekomen die het beroepsonderwijs sterker de regio in trekt. Steeds meer regio s (gemeenten, provincies, regionale economic boards) voeren een eigen economisch beleid en bevorderen dat de triple helix tot een gezamenlijke strategie komt. Sommige provincies en gemeenten beschikken door de verkoop van energie-aandelen over een fors budget voor regionaal beleid, en alle gemeenten zoeken door de decentralisatie van arbeidsmarktbeleid en uitkeringskosten naar instrumenten om werkgelegenheid toe te laten nemen en werkloosheid terug te dringen. Ook regionale overheden willen zaken doen met het beroepsonderwijs. 7 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

8 4 Toekomstperspectief Er zijn in zeventien sectoren in een kleine honderd regionale concentraties van innovatieve bedrijvigheid aan te wijzen (zie deel II). 24 Wij zijn in deel IV nagegaan of deze concentraties ook een eigen clusterorganisatie hebben. Soms is er nog geen clusterorganisatie. Soms hebben clusters een eigen en zelfstandig opererende clusterorganisatie. Soms zijn er regionale organisaties die weer samenwerken in of onderdeel zijn van een landelijke organisatie. Dit alles vloeit natuurlijk ook voort uit de aard van de technologie en de concurrentie. In de chemie zitten bedrijven uit de sector vaak fysiek bij elkaar omdat ze via buisleidingen aan elkaar leveren of gebruik maken van dezelfde haven. De agrarische sector is per definitie verspreid over het hele land. Er zijn nu circa 50 regionaal aanwijsbare en functionerende clusters met een landelijke betekenis en een eigen clusterorganisatie. 25 Van de clusters met een clusterorganisatie hebben we in beeld gebracht hoe het beroepsonderwijs nu aangesloten is op deze clusters. In 30 gevallen is het beroepsonderwijs lid van het bestuur van de clusterorganisatie. Van deze clusters is twee derde inmiddels aangesloten op een CIV en/of CoE. Deze concentraties zitten vrijwel zonder uitzondering in de topsectoren. Overigens spelen de topsectoren niet altijd een coördinerende of monitorende rol ten aanzien van deze clusters en de CIV s en CoE s. Naast deze 50 clusters van landelijke betekenis, hebben regio s en hbo instellingen met elkaar ook een groot aantal zwaartepunten van regionale betekenis. 26 Ook daar is publiek-private samenwerking (PPS) relevant en wordt het nagestreefd. Daarnaast zijn er enkele landelijk opererende clusters die eveneens aansluiting zoeken bij het mbo en hbo. Voorwaarde voor succes is hier regie door sectoren (ook niet-topsectoren), dit vergt de aanwezigheid van georganiseerd bedrijfsleven. In enkele sectoren functioneert deze regie, in de meeste nog gebrekkig of is elke regie afwezig en functioneren topsector, kenniscentrum en O&O fondsen nog als gescheiden werelden. Te identificeren is voor welke sectoren en regio s deze regierol belangrijk is en met hen kan worden besproken wat ze nodig hebben voor deze regierol. Veel sectoren hebben dit immers zelf ook al op de agenda staan. Er zijn door de topspelers (bijvoorbeeld de ondertekenaars van het Techniekpact) geen kwantitatieve ambities uitgesproken aangaande PPS. Het Techniekpact heeft wel als ambitie: In 2020 is rond elk 8 innovatiecluster binnen de topsectoren een PPS in het mbo en hbo gerealiseerd. Op deze manier wordt de succesvolle opzet van PPS-en zoals de Centra voor Innovatief Vakmanschap en de Centres of Expertise nog sterker gekoppeld aan die kennisgebieden die voor de topsectoren relevant zijn en kunnen doorlopende leerlijnen ontstaan. Door de PPS-en te richten op die regionale economische zwaartepunten die aansluiten bij de kennisinfrastructuur van de topsectoren wordt een doelmatige organisatie van het onderwijs gerealiseerd. Van de circa 100 aanwijsbare concentraties heeft de helft nu een clusterorganisatie. Er zijn plannen om nog eens enkele tientallen concentraties van bedrijven uit te bouwen tot een georganiseerd cluster. Van de honderd aanwijsbare concentraties is een derde aangesloten op een CIV of CoE. Het aantal publiek-private zwaartepunten zal toenemen, onder meer via het Regionaal investeringsfonds mbo < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

9 Op dit moment loopt naar schatting 1 procent van de begroting van mbo en hbo instellingen via een publiek-privaat bestuurd centrum. 28 De overige 99 procent van de financiële middelen van het beroepsonderwijs loopt dus nog voor 99 procent via de ROC s (binnen de randvoorwaarden van de sectoraal georganiseerde kwalificatiestructuur en competentieprofielen) respectievelijk de hbo instellingen. Met het Regionaal Investeringsfonds MBO wordt er gedurende enkele jaren opnieuw een bedrag van circa 2 procent van de middelen voor mbo onder PPS gebracht. De rol van clusters zal in de toekomst groter worden en zij zullen ook steeds meer zaken willen doen met het beroepsonderwijs. Ook innovatieve bedrijven buiten de letterlijke regio van het cluster zullen gebruik maken van de innovatieve kennis van het cluster. Het aantal innovatieve bedrijven (koplopers en ontwikkelaars) is honderden malen groter dan het aantal bedrijven dat nu deelneemt aan een CIV of CoE. Bij uitbreiding van publiek-private samenwerking zou deze aanpak zo n 20 procent van de begroting van een mbo- of hboinstelling kunnen beslaan (de resterende 80 procent kan dan nog worden bestuurd via hbo instellingen en ROC s). Deze 20 procent vindt dan niet meer plaats in de marge, en dat vergt aanpassing van de huidige governance systemen. Er zou van de huidige vorm van toezicht door de Inspectie kunnen worden afgeweken ( opting out ) indien de betreffende sectoren en clusters in beeld brengen: dat er sprake is van een technisch en economisch compleet systeem; dat ze een visie en strategie hebben op dynamiek en beroepsonderwijs en dat ze verantwoordelijkheid nemen voor specifieke prestaties; dat ze een passende organisatievorm verantwoordingsmechanisme hebben. De eerste 1 procent kon worden vormgegeven met het koopkrachtige bedrijfsleven. Bij uitbreiding van deze samenwerking zullen ook andere financieringsmodellen gevonden moeten worden. Bedrijven en instellingen zullen op allerlei manieren hun commitment willen vormgeven. Met deze werkwijze is al ervaring opgedaan met de huidige CIV s en CoE s. Deze ervaring is te benutten voor uitbreiding van PPS. 9 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

10 Appendix 1 Functies van het beroepsonderwijs Landelijke speerpunten Aansluiting bij de regio Brede algemene opleidingen Ambities Criteria Instrumenten Financiering Een landelijk erkende bijdrage aan onderzoek en expertiseontwikkeling op enkele terreinen. Aansluiting bij topsectoren en universiteiten, landelijke kenniscentra. Onderzoek en valorisatie. Lectoraten, Professionele masters, Centres of Expertise, Centra voor Innovatief Vakmanschap, samenwerking universiteiten, EU-netwerken. CoE- en CIVfinanciering, NWO (promotiebeurs voor leraren, topsectoren), EU, Horizon 2020, SIA-RAAK, Topsectoren. Opleidingen en onderzoek sluiten aan bij de aard en behoeften van regionale bedrijven en instellingen. Lid van regionale netwerken en clusters. Praktijkonderzoek en opleidingen voor bedrijven. Additionele inkomsten. Onderzoeksopdrachten, netwerkanalyses. SIA-RAAK, SIA-, MIT, IPC (EZ), WBSO & RDA, Contract research, MBO-investeringsfonds. Elke student verwerft een diploma dat een goede toegang geeft tot de arbeidsmarkt. Kwaliteit, uitval, doorstroom naar de arbeidsmarkt, tevredenheid werkgevers. Relaties in de keten VO-MBO-HBO, stages. Prestatie-afspraken met HBO- en MBOinstellingen. 10 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

11 Noten 1 R. Hausmann & C. A. Hidalgo et al. (2011). The Atlas of Economic Complexity. Cambridge MA: Puritan Press; B. van Ark, van B. & Jäger, K. Intangible Capital in the Netherlands and its Implications for Future Growth. The Conference Board, Washington 2010; Bart Los, Marcel Timmer& Gaaitzen de Vries, De concurrentiepositie van Nederland in mondiale waardeketens. ESB 10 juli WRR, Naar een lerende economie. Investeren in het verdienvermogen van Nederland. AUP 2013; Hausmann, R., & Hidalgo, C.A. (2013) How will The Netherlands earn its income 20 years from now? A growth ventures analysis for the Netherlands Scientific Council for Government Policy (WRR). 3 Erik Brynjolfsson & Andrew McAfee, The Second Machine Age: Work, Progress, and Prosperity in a Time of Brilliant Technologies, W.W. Norton, New York Baldwin, Richard (2012), Global supply chains: why they emerged, why they matter and where they are going, CEPR Discussion Paper, No Bedrijven gaan huwelijk aan met Duitsers. FD 11 september Paul Osterman & Anfrew Weaver, Skills and Skill gaps in manufacturing. In Richard Locke & Rachel Wellhausen (ed), Production in the Innovation Economy. MIT Press, Cambridge, Mass Y.M. Prince, Samenwerken bij vernieuwing in de topsectoren. Panteia CBS/CIS Ebel Berghuis, Labour market consequences of international fragmentation of production. PhD Thesis, Vrije Universiteit R. Griffith, S. Redding, & J. van Reenen (2004), Mapping the Two Faces of R&D: Productivity Growth in a Panel of OECD Industries. Review of Economics and Statistics, 86, Bartelsman, Haskel en Martin komen op basis van gegevens voor Groot-Brittannië tot de stelling dat binnen een land achterblijvende bedrijven gemakkelijker convergeren naar de nationale top en minder gemakkelijk naar de internationale frontier. Het is volgens hen gemakkelijker om te leren van de beste bedrijven in eigen land dan van frontier-bedrijven in andere landen. Eric Bartelsman, Jonathan Haskel & Ralf Martin. Distance to which frontier. Evidence on productivity convergence from international firm-level data. Maart Topsectoren en regio s, De relatie tussen vestigingsplaatsfactoren en de concentratie van de topsectoren. Frank van Dongen, Olaf Jonkeren & Otto Raspe. PBL Chesbrough, Henry W., Open innovation. The new imperative for creating and profiting from technology. Harvard Business School Press, Boston A. Marshall, Principles of economics. Macmillan, London J. Jacobs, The economy of cities. New York, Random House R. Paci & S. Usai, (1999). The role of specialisation and diversity externalities in the agglomeration of innovative activities. University of Cagliari and CRENoS; C. Beaudry & A. Shiffauerova (2009) Who is right, Marshall or Jacobs? The localization versus urbanisation debate. Research policy Vol 38, ; P. Krugman (1991). Geography and Trade. The MIT Press, Cambridge, MA. 16 Suzanne Kok & Bas ter Weel, Florerende steden door verbonden taken. ESB 10 juli Frank Neffke & Ljubica Nedelkoska, Skill-gerelateerdheid in de arbeidsmarkt van de provincie Zuid-Holland Beaudry & Shiffauerova Petra Gibcus e.a., Technologische en sociale innovatie in een concurrerende markt. Innovatie- en concurrentiemonitor topsectoren Panteia/RSM, november Eveleens, C., O. Paling & J.P. van den Toren, Atlas van de technische installatiebranche. Innovatieve clusters in kaart. Birch consultants Carmelo Peirpaolo Parello stelt in een recente modelmatige analyse dat arbeidsmobiliteit een grotere bijdrage levert aan innovatie dan scholing van werkenden, het instrument waar vaak als eerste aan wordt gedacht. C.P. Parello, Labor market rigidity and productivity growth in a model of innovation-driven growth Economic Modelling, Volume 28, Issue 3, May 2011, p Brainport heeft de commissie arbeidsmarktaanpak Zuidoost-Nederland en experimenteert met Let s Connect om mobiliteit te vergemakkelijken, Twente heeft de coöperatie Techwise en de Amsterdam Economic Board (AEB) heeft een stuurgroep HCA In ieder geval geldt dit vanaf 2008; vanaf dat jaar wordt het gemeten in de OSA Arbeidsaanbodpanels (nu SCP). 24 Elke telling is arbitrair, maar in deel II tellen wij in totaal 76 sterke innovatieve concentraties en 19 minder sterke. 25 Van de 76 innovatieve concentraties zoals geteld in deel II hebben er 49 een eigen clusterorganisatie. 26 SIA, ın beeld. Op weg naar robuuste samenwerkingsverbanden In de eerste aanmeldperiode werden 37 aanvragen ingediend en 18 gehonoreerd. 28 De totale uitgaven van de rijksoverheid aan mbo en hbo bedragen 6,8 miljard euro. Uit de beschikbare informatie van alle gestarte centra blijkt dat 341 bedrijven actief participeren in de Centra voor innovatief vakmanschap, en ruim 4 mln hebben geïnvesteerd. Bij de Centres of expertise zijn bijna 1000 bedrijven als partner aangesloten. Deze investerende bedrijfspartners hebben ruim 13 mln. geïnvesteerd. Als we kijken naar de cofinancieringseisen voor de centra mogen we aannemen dat de mboen hbo-instellingen er zelf tenminste circa 60 miljoen hebben ingebracht. Daarnaast hebben Platform Bèta Techniek, het ministerie van OCW (voor het hbo) en regionale overheden geïnvesteerd in de eerste vier jaren van het centrum. 11 < innovatie, clusters en beroepsonderwijs dynamiek onderweg 2014

12 Factbook Innovatie, clusters en beroepsonderwijs Birch Consultants September

13 Deel I: Bedrijvigheid Concentraties van werkgelegenheid 2

14 Agrofood Bouw 3

15 Chemie Creatieve Industrie 4

16 Energie Financiële en zakelijke dienstverlening 5

17 Gezondheid Handel 6

18 HTSM ICT 7

19 Leisure Life Sciences & Health 8

20 Logistiek Overheid & Onderwijs 9

21 Overige Maakindustrie Tuinbouw en Uitgangsmaterialen 10

22 Water Toelichting concentraties van sectoren In dit factbook wordt inzicht gegeven in de economische structuur door per sector de spreiding van de werkgelegenheid in Nederland weer te geven (per landsdeel). De werkgelegenheid is per COROP-gebied weergegeven aan de hand van locatiequotiënten (LQ). Door middel van LQ kan worden nagegaan of een sector in een regio onder- of oververtegenwoordigd is ten opzichte van de gemiddelde vertegenwoordiging van de sector in Nederland. Deze vergelijking is gebaseerd op de werkgelegenheid in een sector die vervolgens geoperationaliseerd is doormiddel van het aantal banen (CBS, 2010; PBL, 2012). Een locatiequotiënt van 1 houdt in dat de concentratie van de betreffende sector in het COROP-gebied gelijk is aan de concentratie van de sector in Nederland als geheel. Om vergelijking van relatieve concentraties tussen sectoren en tussen landsdelen mogelijk te maken is gekozen voor een vaste schaal bij de weergave van de relatieve concentraties: < 0,50: Ondervertegenwoordiging 0,50-0,75: Lichte ondervertegenwoordiging 0,75-1,25: Gemiddelde (Nederland) 1,25-1,50: Lichte oververtegenwoordiging 1,50-3,00: Oververtegenwoordiging > 3,00: Zware oververtegenwoordiging 11

23 Deel II: Innovatie en specialisatie Innovatieve en economische clusters, en innovatieve projecten 12

24 Agrofood S&O arbeidsjaren 2012 Noord-Nederland Belangrijk voor de productie en verwerking van zuivel en akkerbouw (Dairy Campus) Noordwest-Nederland Belangrijk voor de verwerking en distributie van agrofood producten 3. CoE Open Teelten 3 Oost-Nederland Belangrijk voor productie, verwerking, veredeling en distributie van agrofood producten. Sterke focus op kennisontwikkeling en fudamenteel onderzoek (Food Valley) Zuidwest-Nederland Belangrijk voor de overslag van grondstoffen,productie van ZuidWest-Nederland plantaardige vetten en zuivelproducten (Biobased Belangrijk Delta) voor de overslag van grondstoffen, productie van plantaardige vetten en CIV/CoE zuivelproducten en focusgebied 10. CIV Passie voor Biobased 11. CoE Biobased Economy (BBE): Biobased Products en Biobased Energy CoE Agrodier: Dierlijke productiesector 4. CIV Agri Food: Food, akkerbouw, pluimvee, melkveel, varkenshouderij Christelijke Hogeschool Ede: Service innovation Food Valley Oost-Brabant Belangrijk voor voedselproductie en verwerking door agro & foodcomplex. Focus op technology, health en logistics (Agrifood Capital) Greenport Venlo Focus op logistiek Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster 2. CoE Food: Duurzame voedselproductie, gezonde productsamenstelling, beleving van voedsel door de consument HAS: Bio-based X CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 13

25 Bouw Utrecht Specialisatie: Green buildings; energieneutraal werken en wonen; duurzame Herontwikkeling (verduurzaaming gebouwde omgeving in combinatie met installatie, industrie en energie) Delft Specialisatie: architectuur en stedenbouw (ClickNL Built Environement) Overijssel Specialisatie: Energiebesparing in de bouw, onderhoud en restauratie, duurzaamheid X Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Zwaartepunt Hogeschool Zuyd: Transities naar een duurzaam gebouwde omgeving Figuur gemaakt door Birch Consultants 14

26 Chemie Chemie S&O arbeidsjaren 2012 Zaanstreek Veel specialistische bedrijven op het terrein van katalysatoren en ook een aantal op het terrein van polymeren Amersfoort Veel specialistische bedrijven op het terrein van katalysatoren en ook een aantal op het terrein van polymeren 5 Noordoost-Groningen Specialisatie: basis chemie, industriële vezels en harsen. In Delfzijl produceert Teijin Aramid de grondstof aramide die in Emmen tot vezels wordt verwerkt Chemiecluster Emmen In Zuidoost-Drenthe zijn binnen de BBE de (top)sectoren Agro & Food, Tuinbouw en uitgangsmaterialen en Chemie goed vertegenwoordigd (Kenniscampus Emmen) 7 5. CoE Smart Polymeric Materials, Green PAC: Bio -polymeren, -vezels en composieten Zuid-Holland Meer dan 45 chemische bedrijven en 5 raffinaderijen vormen hier een van 's werelds grootste olie- en chemie clusters. Specialisatie petro- en bulk chemie, basis chemicaliën Noordelijk Flevoland Compoworld: hoogwaardige composieten (thermoharders, thermoplasten met droge vezels (composietcluster) 9. CoE Sustainable Mainport Innovation: Fysieke distibutie en warehousing, evenementenlogistiek, service & maintenance, retail logistiek, zorg logistiek, HCA, productie logistiek, Mainport logistiek, city logistiek, havenlogistiek, service logistiek, supply chain management, logistieke knooppunten en interregionale netwerken, warhousing/val/vas, agro logistiek, trade facilitation 12. CIV Maintenance en procestechniek: Maintenance en procestechniek Oost Nederland Specialisatie: composieten, harsen en industriële vezels (Polymer Science Park) 6.CIV IJ5lab: Chemische, biologische en medische technologie 7. CIV Polymeren, Coatings en Composieten: Polymeren, Coatings en Composieten Zuidoost Brabant en Midden en Zuid Limburg Specialisaties: basis chemie, plastics, composieten en harsen (Chemelot) X Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Zuidwest-Nederland Specialisatie: basis chemicaliën, biobased (Biobased Delta) 10. CIV Passie voor Biobased 11. CoE Biobased Economy (BBE): Biobased Products en Biobased Energy 8 8. Chemelot Innovation and Learning Labs (CHILL): Slimme materialen, functionele verbindingen, biobased materialen, energieoplossingen, materialen voor de bouw Avans: CoE BBE HAS Den Bosch: Bio-based Figuur gemaakt door Birch Consultants 15

27 Creatieve Industrie S&O arbeidsjaren 2012 Utrecht Specialisatie: creatieve zakelijke dienstverlening, applied gaming, design, media, cultuur (Economic Board Utrecht) 13. CoE U Create Groot Amsterdam Specialisatie: media, ICT, entertainment, mode, cultureel erfgoed, cultuur (ClickNL Cultural Heritage, Gaming, CI Next en Media en ICT; Amsterdam Campus) 14. CoE Creatieve Industrie ICT Rietveld Academie: Lectoraat Arts & Public Space Hogeschool voor de Kunsten Utrecht: Interactieve Media Groningen Specialisatie: muziekdiensten Groot Rijnmond Specialisatie: architectuur, vormgeving, nieuwe media (ClickNL Built Environement) 14 Enschede CeeCee: Media Design, architectuur. NHTV: Digital Entertainment Hogeschool Kunsten Den Haag: Opschalen van het inventariserend onderzoek naar de aanwezigheid van nieuwe visualisatie- en productiemiddelen 13 Arhnem Nijmegen Specialisatie: mode, design, creatieve zakelijke dienstverlening, cultuur (ClickNL Next Fashion) Artez: Mode, vormgeving en creatieve economie Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster Eindhoven Specialisatie: mode, (industrial) design, cultuur (ClickNL Desing) X CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 16

28 Energie S&O arbeidsjaren Energy Valley In Noordelijk Groningen ligt de focus op: energiebedrijven en Eemshaven 16. CIV Energie-Eemsdelta: Fossiele energie en windenergie 17. CoE Energy: Duurzame energievoorzieningen Noordwestvleugel Randstad Focus op: energietransitie, vergroening, ICT en elektrisch vervoer Hanzehogeschool Groningen: CoE Energy Zuid-Holland In Rotterdam Rijnmond ligt de focus op: energiebedrijven en havenactiviteiten 9. CoE Sustainable Mainport Innovation: Fysieke distibutie en warehousing, evenementenlogistiek, service & maintenance, retail logistiek, zorg logistiek, HCA, productie logistiek, Mainport logistiek, city logistiek, havenlogistiek, service logistiek, supply chain management, logistieke knooppunten en interregionale netwerken, warhousing/val/vas, agro logistiek, trade facilitation Oost Nederland Focus op: duurzame energie innovations; duurzame mobiliteit, smart grids en zoneenergie (Energie en (Milieutechnologiecluster) 15. Sustainable Electrival Energy CoE (SEECE): Decentrale opwekking, decentrale opslag en e-mobility, smart grids, energieneutraal bouwen 18.. CoE Sustainable Electrical Energy: Decentrale opwekking, decentrale opslag en e-mobility, smart grids, energieneutraal bouwen Hogeschool Zeeland: De Ruyter Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster Zuidoost Noord Brabant Focus op: duurzame energie, innovaties solar Hogeschool Zuyd: Transities naar een duurzaam gebouwde omgeving X CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 17

29 Financiële en zakelijke dienstverlening Flevoland Specialisatie: Financiële en zakelijke dienstverlening Noordvleugel Financiële en zakelijke dienstverlening (Cluster financiële en zakelijke dienstverlening Amsterdam) Zuidvleugel Specialisatie: banken en pensioenen Gelderland bank- en verzekeringswezen, pensioenfondsen en zakelijke diensten als R&D, computer- en informatietechnologie en consultancy Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster X CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 18

30 Gezondheidszorg Friesland Specialisatie: Zorg als bron voor (technologische) vindingen, innovatieve behandelmethoden en -concepten en voor nieuw ondernemerschap 31 Groningen Specialisatie: Healthy Ageing, comerciële zorg (HANNN) 31. CIV Healthy Ageing: Maatschappelijke en economische uitdagingen in de zorgsector Noordvleugel-Randstad Specialisatie: Zorginnovatie, E-Health Hogeschool Utrecht:Zorg en Technologie Inholland: Gezonde samenleving Drenthe Specialisatie: Zorg dienstensector, Maatshappelijke zorg, Healthy Ageing Windesheim: Expertisecentrum Dementie Haagse Hogeschool: Kwaliteit van leven, gezondheid en techniek HAN: CoE Sneller Herstel Zeeland Specialisatie: Kort verblijf -zorg, nietcomplexe medische ingrepen in combinatie met recreatief verblijf Codarts Rotterdam: Excellence and wellbeing Keyport Specialisatie: innovatieve zorgconcepten in combinatie met wonen en welzijn (o.a. domotica en internetconsultatie) Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Limburg Specialisatie: Systems & care X Innovatief/ economisch cluster CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Brabant Specialisatie: Zorgeconomie gezonder ouder worden, in combinatie met technologie, ICT, farma, voedsel en design Fontys: Zorg en Technologie CoE Innovatieve Zorg en Technologie 33. CIV Zorgtechniek Limburg Figuur gemaakt door Birch Consultants 19

31 Handel Metropoolrego Amsterdam Handel en Logistek Greenport duin en Bollenstreek: Specialisatie: internationale bloembollenhandel en -export Greenport Aalsmeer Specialisatie: Sierteelt, veredeling, veiling, productie en handel Greenport Westland-Oostland Specialisatie: glastuinbouwsector in combinatie met handel, logistiek en dienstverlening Arnhem ClickNL Next Fashion Specialisatie: mode en textiel: ontwerp, productie en handel Rotterdam Mainport knoopunt voor bredere productie en distributieketens Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster X CIV/CoE * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 20

32 High Tech Systems & Materials S&O arbeidsjaren 2012 Groot Amsterdam Specialisatie: ICT, Luchten ruimtevaartechniek Velsen Specialisatie: Metaal en staalindustrie Utrecht Specialisatie: HTSM diensten Flevoland Specialisatie: luchtvaart, composieten 18 Drenthe Specialisatie: sensortechnologie Twente Specialisatie: nanotechnologie, materials, ICT CIV/CoE en Focusgebied 18. Tech for Future, CoE HTSM Oost: Hightech mechatronica, nanotechnologie, smart materials, kunststoffen, ICT 19. Tech your Future, CoE HTSM Techniekonderwijs: Meer technici in het onderwijs 23. CIV Techwise Rijnmond Zuidoost-Zuid-Holland Specialisatie: industrie gerelateerd aan scheepsbouw en luchtvaart 25. CIVOM:Onderhoud Mobiliteit Delft Specialisatie: lucht en ruimtevaart (Ruimtevaart/ Luchtvaartcluster) Saxion: Tech for Future, Tech your Future, Living Technology Arnhem-Nijmegen Specialisatie: components and circuits, health and technology, robotica 22. CIVON: Ondersteunen van innovatievragen uit de markt met innovatieve oplossingen X Innovatieve projecten (penvoerder locatie)* Innovatief/ economisch cluster CIV/CoE Drunen Metal Valley Specialisatie: Metaal en machineindustrie, engineering Brainport regio ((Zuidoost-Brabant en Limburg) Specialisatie: semiconductors, lighting, printing, solar, medtech, materials, automotive, photonica, components (Automotive Campus, High Tech Campus) 20. Automotive CoE: Cooperative mobility, electric vehicle, vehicle efficiency, vehicle guidance, platform electrification 21.CIV M.A.C.: Automotive Systems 24. CIV Teclab: Productietechnologie 26. CoE High Tech Materials Manufacturing: High Tech industry, innovatieve productietechnieken Zwaartepunt Fontys: HTSM * Diverse projecten van o.a. Europees Kaderprogramma, SIA Raak, innovatieprestatiecontracten en Pieken in de Delta (N.B. alle partners van innovatieprestatiecontracten zijn zichtbaar op de kaart) Figuur gemaakt door Birch Consultants 21