GELD EN DE STAD V. 1.0

Transcriptie

1 GELD EN DE STAD V. 1.0

2 Bruto Nationaal Product van Nederland in 2009: 557 miljard euro Geld en de Stad Als gevolg van de financiële en economische crisis moet de overheid fors bezuinigen. Dit geldt niet alleen voor het rijk, maar ook voor de gemeenten. Al was het maar omdat gemeenten voor een groot deel afhankelijk zijn van het rijk. Het kabinet Rutte-Verhagen combineert deze bezuinigingen met een sterke decentraliseringsagenda waarbij veel taken en verantwoordelijkheden worden overgeheveld naar lagere overheden: provincies en gemeenten. Tegelijk is de huizen- en kantorenmarkt over de volle linie ingestort. Talloze bouwplannen zijn uit- of afgesteld, danwel ingrijpend gewijzigd. Vrijwel overal zijn de winsten op de grondexploitaties omgeslagen in flinke tekorten. Met niet alleen consequenties voor de private ontwikkelaars, maar ook voor het vaak grote gemeentelijke aandeel hierin. de begrotingen opgezadeld? Wat is het gevolg van het onvermijdelijke afwaarderen van grondposities en opbrengsten uit vastgoedontwikkeling? We beginnen bovenaan. Het Bruto Nationaal Product van Nederland in 2009 was 557 miljard euro. De rijksbegroting bedraagt 31% hiervan: 173 miljard, ruim per persoon. Hiervan maakt de staat ongeveer 30 miljard over naar de Nederlandse gemeenten. Inclusief de 25 miljard die zij elders vandaan halen, geven de gemeenten ongeveer 55 miljard euro per jaar uit. Dat is ruim 3000 per inwoner. Daarvan nemen de grote steden 45% voor hun rekening. Rijksbegroting 173 mld Wat betekent dit voor het huishoudboekje van de Nederlandse stad? Hoe zit het nu precies en wat gaat er veranderen? Is het overal erg of alleen voor sommige gemeenten? Uit begroting van de stad is voor leken- net zo ondoorzichtig als de begroting van grote ondernemingen. Het zicht op de werkelijke stand van zaken wordt vertroebeld doordat de begrotingstechniek geen inzicht toelaat in de bron van de inkomsten. Waarvan zijn gemeenten afhankelijk? Waaraan geven ze hun geld uit en waar komt het vandaan? Met hoeveel wishful thinking zijn Leeuwarden Uit te geven door de Staat 139 mld Utrecht Apeldoorn Enschede Specifieke uitkeringen plusregio's 1, Dordrecht 852 Nijmegen 568 Specifieke uitkeringen gemeenten Gemeentefonds s-hertogenbosch 1,3 1,7 Provinciefonds Specifieke uitkeringen provincies 11,6 mld 17,7 mld 580 Breda 749 Tilburg Jaarliijkse uitgaven in miljoen euro Gezamenlijk budget Nederlandse Gemeenten in 2008: 55 miljard euro Maastricht

3 Na 2008: een andere tijd Sinds de val van effectenbank Lehman Brothers en de volledige bevriezing van de interbancaire geldmarkt in september 2008 is de wereld een beetje veranderd. Dat wat we nu de financiële crisis noemen zorgde op zijn beurt voor een economische crisis van een ongekend formaat. Vanuit een relatief stabiele en welvarende periode belandden we plots in een roerige tijd. Ook voor Nederland waren en zijn de effecten groot. Voor het eerst in jaren had Nederland te maken met een krimpende economie, zij het voor even. De staatsschuld is explosief gestegen, zowel door de financiële steun aan banken als door het begrotingstekort. De banken hebben inmiddels grotendeels terugbetaald maar door het begrotingstekort zal de staatsschuld ook de komende jaren nog blijven oplopen. Het dieptepunt op de se effectenbeurs bracht ons voor even terug op het niveau van 15 jaar eerder. Maar misschien wel het meest dramatisch is de terugval in de nieuwbouw van woningen, temeer daar op korte termijn geen herstel wordt verwacht. Dit laatste is ook het domein waarop veel gemeenten direct worden geraakt. Veel steden hebben de afgelopen jaren op grote schaal grond aangekocht. Met het terugvallen van de marktvraag is de ontwikkeling van veel nieuwbouwlocaties flink vertraagd. Dit betekent dat niet alleen voor private partijen, maar ook voor veel gemeenten de inkomsten uit de verkoop minder zullen zijn dan eerder werd verwacht. De in dit hoofdstuk gehanteerde cijfers ten aanzien van de gemeentelijke financiën dateren uit Dat zijn de meest recente cijfers zoals die door het CBS worden verzameld. Dit levert dus een beeld op van vòòr de crisis. Zoals de grafiek al suggereert is de toekomst lastig voorspelbaar. Veel gemeenten verwerken nu de gevolgen van de crisis. Na een korte periode van stimuleringsmaatregelen vanuit het rijk om niet nog dieper de afgrond in de glijden is inmiddels de tijd van de grote bezuinigingen aangebroken. De effecten hiervan op lokaal niveau zullen van gemeente tot gemeente verschillen. Toch valt daar - juist op basis van hun uitgangspositie van voor de crisis - wel iets over te zeggen. De hierna volgende analyse van de inkomstenbronnen van de gemeenten laat zien dat de afhankelijkheid per gemeente sterk verschilt. Veel gemeenten zijn sterk afhankelijk van het rijk; andere gemeenten hebben juist veel geld verdiend met de ontwikkeling van vastgoed. De eersten zijn vatbaarder voor bezuinigingen van het rijk; de tweede bevattelijker voor dalende huizenprijzen en terugvallende vraag op de vastgoedmarkt. Juist omdat de verschillen zo groot zijn, zal generiek (rijks)beleid tot zeer verschillende effecten leiden. Een beter beeld van de lokale verschillen zou het mogelijk maken om de effecten beter te beoordelen. 100 % 323 mld euro 810 mld euro bouwvergunningen woningen 571 mld euro euro / woning Verleende bouwvergunningen nieuwbouwwoningen Gereedgekomen woningen 289 mld euro Overheidsschuld in absolute waarde Koerswaarde totale markt op se effectenbeurs Bruto binnenlands product Gemiddelde woningverkoopprijs

4 Algemene Zaken, Huis der Koninging, Hoge Colleges van Staat 181 miljoen Van Rijk naar Regio Een substantieel deel van de inkomsten van gemeenten komt direct van het Rijk. Een groot deel hiervan betreft de algemene uitkering uit het gemeentefonds. Dit bedrag wordt aangevuld met de specifieke uitkeringen die direct van de ministeries komen. Deze uitkeringen zijn bedoeld voor de uitvoering van specifieke taken. Dit kan gaan om structurele zaken als bijstandsuitkeringen, maar ook om incidentele bijdragen voor bijvoorbeeld een ruimtelijk project. Omvang begroting: Uitkeringen aan: Gemeente Het ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid is de grootste leverancier van specifieke uitkeringen, voornamelijk doordat de uitvoering van de Wet Werk en Bijstand bij de gemeenten ligt. Hoewel vaak bescheidener van omvang speelt de financiële decentralisatie voor andere ministeries toch een grote rol. Het (inmiddels bij Infrastructuur en Milieu ondergebrachte) ministerie van VROM maakt de helft van haar begroting over aan lagere overheden. Opmerkelijk is dat voor een groot deel niet bekend is aan wie precies. 1 Provincie WGR-Regio s Onbekend Groter is duurder Grote steden geven meer geld uit per hoofd van de bevolking. Dit is met name te zien bij en. De grote stad trekt problemen aan en die kosten geld wordt wel eens gezegd. Dit wordt slechts zeer ten dele weerspiegeld in de cijfers. Weliswaar beweegt de hoogte van de begroting enigszins mee met bijvoorbeeld het percentage bijstandsontvangers, de explosieve stijging bij bijvoorbeeld is hier niet uit te verklaren. Ook aantal arbeidsplaatsen in de stad zou een reden kunnen zijn voor grotere uitgaven. Door alle mensen die vaak dagelijks de stad in en uit gaan, wordt de stad intensiever gebruikt en bredere wegen en meer openbaar vervoer zijn immers kostbaar. Maar ook hier is van een vast patroon geen sprake. Her en der zien we parallellen tussen het aantal arbeidsplaatsen en de uitgaven per inwoner, maar ook dit kan de sterke verschillen niet verklaren. Toch zijn de opgetelde effecten voor de omvang van de begroting groot. Waar de steden van Leeuwarden tot en met vrijwel allemaal tussen de half en één miljard euro zitten, schiet dit bij de G4 omhoog tot bijna zeven miljard euro voor de gemeente. Kortom: de uitgaven per capita stijgen flink, maar de uitgaven per wethouder financiën stijgen explosief. 1 Bijlage bij OSU Gemeentefonds Omvang begroting per gemeente x ,7 miljard BTW compensatiefonds 2,5 miljard Provinciefonds 1,3 miljard Volkshuisvesting, Ruimtelijke ordening en Milieu 1,2 miljard Wonen, Wijken en Integratie 4,0 miljard Sociale Zaken en Werkgelegenheid Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit 26,0 miljard 2,0 miljard Arbeidsplaatsen x Verkeer en Waterstaat 9,0 miljard Uitgaven per hoofd van de bevolking Jeugd en Gezin 6,4 miljard Inwoners x Economische Zaken 2,8 miljard Onderwijs, Cultuur en Wetenschap 600 Percentage inwoners met een bijstandsuitkering ,1 miljard 5% Binnenlandse Zaken 5,1 miljard % Volksgezondheid, Welzijn en Sport 14,7 miljard Justitie 4,9 miljard 200 Defensie 8,3 miljard Buitenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 8,7 miljard Financiën 3,0 miljard Rente 10,1 miljard Leeuwarden Maastricht Dordrecht Den Bosch Enschede Apeldoorn Nijmegen Breda Tilburg Utrecht 6 7

5 Waar komt het geld vandaan? Per jaar hebben de Nederlandse gemeenten ongeveer 50 miljard euro te besteden. Dat is ruim euro per persoon per jaar. Hoe groter de stad, hoe hoger dit bedrag. Gemiddeld komt tweederde van de inkomsten van gemeenten van het rijk: 30% in de vorm van een algemene uitkering (het Gemeentefonds) en 35% in de vorm van specifieke uitkeringen voor de uitvoering van rijksbeleid. Andere inkomsten (éénderde) bestaan uit belastingen, retributies (heffingen die worden besteed aan direct hieraan gekoppelde uitgaven, zoals afvalstoffen) en grondexploitaties. Ondanks inmiddels enkele decennia van decentralisatie hebben de steden in Nederland eigenlijk nauwelijks financiële manoeuvreerruimte. Ze zitten klem tussen een takenpakket van het rijk, beperkte middelen om dit uit te voeren en marginale mogelijkheden om de eigen inkomsten te verhogen. Van de lokale heffingen kunnen de gemeenten alleen de belastingen veranderen. De rest bestaat uit retributies waarvan de opbrengst wettelijk niet hoger mag zijn dan de werkelijke kosten. Van die belastingen is de Onroerende Zaak Belasting (OZB) de grootste: gemiddeld ongeveer 6% van de totale inkomsten. Dat betekent dat wanneer het rijk 1% bezuinigt op haar bijdrage, de gemeente de OZB met 10% moet verhogen om dit te compenseren. 1 Bezuinigen is dus ook voor de gemeenten onvermijdelijk. Waar gaat het geld heen? Het geld wordt gebruikt om uitkeringen te betalen, scholen te bouwen, wegen en parken aan te leggen en om dit alles heel en schoon te houden. Een deel van dit werk doet de gemeente in opdracht van de staat, zoals de betaling van de bijstandsuitkeringen; voor een ander deel kiest de gemeente zelf waar zij haar geld aan uitgeeft. Hoewel niet duidelijk in de begrotingssystematiek van de gemeenten zijn veel inkomsten direct verbonden met de uitgaven. Zo gaat een flink deel van de uitgaven aan ruimtelijke ordening naar bouwgrondexploitaties; deze uitgaven zijn sterk gerelateerd aan de inkomsten op deze post. Ditzelfde geldt voor de uitgaven voor riool en afval: daar staan de retributies tegenover. De feitelijke beleidsvrijheid van gemeenten is dus minder groot dan het soms lijkt. Gecombineerd met de zeer beperkte mogelijkheden tot vergroting van de eigen inkomsten maakt dit gemeenten sterk afhankelijk van externe ontwikkelingen. De hierna volgende analyse brengt in beeld hoe die afhankelijkheid verschilt van gemeente tot gemeente. 1 (1% * 60% rijksbijdrage) = (10% * 6% OZB) De inkomsten uit bouwgrondexploitaties vormden de afgelopen jaren een flinke inkomstenbron. Let wel: aan de uitgavenkant staat dezelfde post onder ruimtelijke ordening. Die is bijna net zo groot. Netto hielden de gemeenten er niet heel veel aan over - gemiddeld althans. Diegenen die dat wel deden, waren wel kwetsbaar voor ontwikkelingen op de vastgoedmarkt. In het verleden hadden veel gemeenten nog aandelen in energiebedrijven. Hier werd jaarlijks dividend voor uitgekeerd. In 2008 en 2009 hebben veel gemeenten hun aandelen echter verkocht. Dat leverde in één keer veel geld op. Gemeentefonds 16% Geld en Nuts 6% Retributies 7% NL STAD 3209 / inw Retributies zijn heffingen voor het gebruik van bepaalde voorzieningen, bijvoorbeeld het riool. Wettelijk mogen de heffingen niet hoger zijn dan de werkelijke kosten. 7% Belastingen 31% Wet Werk en Bijstand en de Wet Sociale Werkvoorziening Gemeenten hebben zeer beperkte middelen om inkomsten te vergroten: ze kunnen alleen de belastingen verhogen. Het grootste deel is OZB. Onder andere hondenbelasting, precariobelasting, toeristenbelasting vullen dit aan. vormen de grootste post binnen de uitgaven aan ruimtelijke ordening. De aankoop van grond en het bouwrijp maken hiervan vormen grote uitgaven. Dit geld wordt later - als het goed is althans - weer terugverdiend met de uitgifte van grond. Maar de kost gaat wel voor de baat uit en dat kan een risico zijn. Uitgaven aan stadsvernieuwing, en volkshuisvesting vormen de overige posten. De aanleg en het onderhoud van wegen, straten en pleinen vormen de reguliere uitgaven. Bij grote ruimtelijke en/of infrastructurele projecten kan deze post flink groter worden. Ruimtelijke Ordening 20% 9% Verkeer, Vervoer en Waterstaat Rente 1% Kosten van het ambtelijke en politieke apparaat. Bestuur 6% 8% 3% NL STAD 3147 / inw Algemeen 3% 2% Algemene, niet nader gespecificeerde kosten. Openbare Orde EZ 9% 7% Cultuur en Recreatie Bijvoorbeeld de brandweer. Onderwijs Bibliotheken, bijdragen aan musea, cultuursubsidies, natuurbescherming, sportvoorzieningen, etc. Via het gemeentefonds krijgen gemeenten jaarlijks een bijdrage van het rijk. Gemeenten zijn vrij om te bepalen waar ze dat aan uitgeven. Afgesproken is dat wanneer het rijk minder uitgeeft, het gemeentefonds ook omlaag gaat. En andersom ook natuurlijk. Ook wanneer dat halverwege het jaar blijkt. Samen de trap op en trap af wordt dat genoemd. 30% 4% BTW comp. fonds Specifieke Uitkeringen + overige inkomsten Uit het compensatiefonds worden gemeenten gecompenseerd voor de BTW die zij betalen over uitbesteed werk (afvalverwerking bijvoorbeeld). Hiermee wordt bevorderd dat gemeenten (en provincies) een evenwichtige keuze maken tussen zelf doen en uitbesteden van werk. Zonder compensatie zou het uitbesteden van werk vaak veel duurder zijn. De specifieke uitkeringen komen van verschillende ministeries voor de uitvoering van specifieke taken. De uitvoering van de Wet Werk en Bijstand en de Wet Sociale Werkvoorziening voor het ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid nemen met 14% een groot deel voor hun rekening. Ook incidentele bijdragen aan een ruimtelijk project vallen onder de specifieke uitkeringen. Riolering en afvalverwijdering nemen samen tweederde van de kosten voor hun rekening. Deze worden grotendeels gefinancierd uit de retributies. Overige kosten betreffen bijvoorbeeld ambulancevervoer, bijdragen aan verpleegtehuizen, centra voor jeugd en gezin. Volksgezondheid en Milieu 29% Sociale voorzieningen De uitvoering van de Wet Werk en Bijstand en de Wet Sociale Werkvoorziening vormen samen een groot deel van de sociale voorzieningen. Naast deze uitkeringen in opdracht van het rijk hebben gemeente ruimte voor overig beleid. Voorbeelden zijn het gemeentelijk minimabeleid, voorzieningen voor gehandicapten en bijdragen aan kinderdagopvang. 8 9

6 Verschillen tussen de gemeenten Ondanks de strenge wettelijke kaders zijn er tussen de steden grote onderlinge verschillen met betrekking tot de verdeling van inkomsten en uitgaven. Sommige gemeenten, meestal de grotere, hebben bijvoorbeeld relatief veel mensen in de bijstand en krijgen daarvoor dan ook navenant meer geld van Gemeentefonds Inkomsten Geld en Nuts Retributies Belastingen Specifieke uitkeringen en Overige inkomsten Ruimtelijke Ordening Volksgezondheid en Milieu Omvang begroting per capita Verkeer, Vervoer en Waterstaat Uitgaven Rente Bestuur Financiën Openbare Orde Economische zaken Cultuur en Recreatie Onderwijs Sociale voorzieningen het ministerie van Sociale zaken. Hoewel minder groot dan bij de inkomsten, zijn ook de verschillen tussen waar gemeenten hun geld aan uitgeven aanzienlijk. Sommige verschillen laten zich makkelijker verklaren dan andere. Een laag opgeleide bevolking, hoge werkloosheid of grote investeringen in openbaar vervoer vertalen zich naar hoge kosten op de betreffende posten. Inkomsten Uitgaven Inkomsten Uitgaven Inkomsten Uitgaven 8143 Maastricht 4271 Tilburg heeft door de uitgaven aan de Noordzuid metrolijn veruit het hoogste percentage (bijna 20%) aan verkeer en vervoeruitgaven. Absoluut is het bedrag bijna twee keer zo hoog als de eerstvolgende,, die met de aanleg van de Randstadrail tunnel in 2008 ook een forse investering deed. Dordrecht 4214 heeft van alle grote steden de hoogste inkomsten uit bouwgrondexploitaties en hebben procentueel de hoogste inkomsten uit de specifieke uitkeringen van het Rijk. Voor houdt dit waarschijnlijk verband met de relatief hoge uitgaven aan sociale uitkeringen Dordrecht heeft een goede vermogenspositie en is voor 9 procent aandeelhouder van energiebedrijf Eneco. Jaarlijks ontvangt zij hiervoor enkele miljoenen euro aan dividend. Door de afnemende winst van Eneco is dit de afgelopen jaren overigens wel elk jaar minder. Toch heeft de gemeente Dordrecht nog steeds flinke inkomsten uit financiële middelen Breda 3397 Nijmegen 5282 In zijn de uitgaven aan Ruimtelijke ordening zonder kosten aan grondexploitatie het hoogste (8%). Den Bosch Nijmegen heeft veel uitgaven aan rente. heeft procentueel de hoogste bijdrage uit het gemeentefonds. Utrecht 5217 Enschede 4093 Apeldoorn 3202 In vrijwel alle steden zijn de uitgaven aan sociale voorzieningen de hoogste kostenpost, in Enschede ligt deze met 42% nog eens ver boven het gemiddelde van 32% voor de steden (29% voor heel NL) heeft een van de hoogste Onroerende Zaak belastingen van Nederland, dat is direct zichtbaar in het percentage eingen inkomsten door belastingen Behalve in zijn ook in de inkomsten uit de bouwgrondexploitatie erg hoog. De uitgaven aan Ruimtelijke ordening zijn bij ook nog eens relatief laag. Per capita heeft een van de beperktste begrotingen. De jonge bevolking van wordt duidelijk in het hoge percentage dat in deze gemeente aan onderwijs wordt uitgegeven

7 149 verdeelmaatstaven voor het Gemeentefonds De hoogte van de uitkering uit het gemeentefonds wordt bepaald door 149 verdeelmaatstaven. Aan iedere maatstaf wordt een eenheid (in euro s) gehangen en een vermenigvuldiging met het aantal eenheden binnen de gemeente bepaalt vervolgens de uitkering uit het gemeentefonds. De maatstaven variëren van huishoudens met een laag inkomen tot oppervlakte binnenwater, omgevingsadressenheid en aantal bedrijfsvestigingen. Jaarlijks worden voor alle gemeenten de waarden voor ieder van de 149 maatstaven berekend, vermenigvuldigd met het bedrag per eenheid en opgeteld tot de uitkering. De volledige excelsheet is te downloaden op Rekenkamer: 86% van de specifieke uitkeringen is niet geëvalueerd In het kader van de heroverwegingsoperatie van het vierde kabinet-balkenende heeft de Algemene Rekenkamer onderzocht of en zo ja welke informatie er beschikbaar is over de effectiviteit van drie soorten financiële regelingen (fiscale stimuleringsmaatregelen, specifieke uitkeringen en subsidies). De rekenkamer komt tot de conclusie dat 86% van de specifieke uit keringen (financieel belang 7,4 miljard) niet is geëvalu eerd; en dat zeven van de vijftien wel uitgevoerde evaluaties informatie bevatten over effectiviteit. Een volledig overzicht van werke lijke uitgaven voor specifieke uitkeringen ontbreekt. Het volledige overzicht is te downloaden op Overzicht van verdeelmaatstaven en bijbehorende bedragen per eenheid voor het jaar 2010, gegroepeerd naar cluster (bedragen in in basis, stand september 2009) bedragen per eenheid verdeelmaatstaven cluster eigen inkomsten -0, OZB (woningen eigenaar) -0, OZB (niet-woningen gebruiker) -0, OZB (niet-woningen eigenaar) -36,56 woonruimten cluster werk en inkomen 38,96 huishoudens met laag inkomen 52,31 huishoudens met laag inkomen (drempel) 1.292,61 bijstandsontvangers ,85 ABW schaalnadeel 3.756,08 ABW schaalvoordeel 1,57 klantenpotentieel regionaal 16,32 uitkeringsontvangers 0,20 inwoners 6.952,91 vast bedrag voor iedere gemeente cluster maatschappelijke zorg 32,24 inwoners 34,82 jongeren 82,53 ouderen 27,32 ouderen jaar 3,50 huishoudens met laag inkomen 223,36 huishoudens met laag inkomen (drempel) 168,98 bijstandsontvangers 91,55 uitkeringsontvangers 179,41 minderheden 2,44 klantenpotentieel lokaal 5,89 klantenpotentieel regionaal 1,46 land 1,41 binnenwater 19,72 woonruimten 13,74 omgevingsadressendichtheid 146,15 eenouderhuishoudens 1.527,79 kernen ,75 vaste bedrag ,66 vast bedrag ,63 vast bedrag ,80 vast bedrag Utrecht 9,17 leerlingen VO ,71 vast bedrag voor iedere gemeente cluster educatie 1,63 inwoners 187,60 jongeren 81,30 huishoudens met laag inkomen (drempel) 315,82 leerlingen (V)SO 434,27 leerlingen VO 109,50 minderheden 221,81 extra groei leerlingen VO 169,94 extra groei jongeren 1,67 klantenpotentieel regionaal 5,04 land 5,03 binnenwater 4,91 omgevingsadressendichtheid 5.338,45 kernen cluster kunst en ontspanning 21,86 inwoners 36,09 klantenpotentieel lokaal 8,94 klantenpotentieel regionaal 0,82 woonruimten cluster groen 24,35 inwoners 59,74 woonruimten cluster VHROSV 44,89 huishoudens met laag inkomen (exclusief correctiefactor) 21,66 minderheden 2,80 land 2,72 binnenwater 33,29 woonruimten ,73 ISV (a) ,31 ISV (b) 10,76 omgevingsadressendichtheid ,30 vast bedrag voor iedere gemeente ,83 vast bedrag ,46 vast bedrag ,43 vast bedrag ,41 vast bedrag Utrecht cluster oudheid opp. historische kernen (alle groepen) 3.359,32 opp. historische kernen <40 ha 3.355,84 opp. historische kernen ha 3.362,74 opp. historische kernen >64 ha 31,14 bewoonde oorden ,70 hist.woningen in bewoonde oorden 0,69 woonruimten cluster riolering -2,45 land -1,65 land * % slechte grond -20,48 woonruimten 25,90 woonruimten * % slechte grond 2,96 omgevingsadressendichtheid 0,20 OAD * % slechte grond cluster reiniging -5,45 inwoners -12,55 woonruimten cluster wegen en water 17,13 inwoners 5,67 klantenpotentieel lokaal 16,47 land 27,93 land * bodemfactor gemeente 27,81 binnenwater 15,16 buitenwater 3.325,15 opp. bebouwing kern * bodemfactor kern 1.647,31 opp. beb. buitengebied * bf. buitengebied 8,75 woonruimten 27,82 woonruimten * bodemfactor kern 3.677,95 opp. historische kernen ha ,66 opp. historische kernen >64 ha 15,44 lengte historisch water 18,44 omgevingsadressendichtheid 7,16 oeverlengte * bodemfactor gemeente 3,55 oeverlengte * dichtheid * bodemf. gemeente ,34 kernen * bodemfactor buiten kom 15,39 bedrijfsvestigingen ,58 vast bedrag voor iedere gemeente cluster openbare orde en veiligheid -0,29 inwoners ,76 kernen met minstens 500 adressen 312,00 woz waarde niet woningen (in miljoenen) 3,99 huishoudens met laag inkomen (drempel) 6,43 minderheden 1,08 klantenpotentieel lokaal 2,53 klantenpotentieel regionaal 2,07 land 2,04 binnenwater 7,95 buitenwater 108,03 opp. bebouwing totaal 42,32 woonruimten 15,47 omgevingsadressendichtheid 2.312,40 kernen 7,18 bedrijfsvestigingen ,87 vast bedrag voor iedere gemeente ,37 vast bedrag ,37 vast bedrag ,37 vast bedrag ,37 vast bedrag Utrecht cluster fysiek milieu 4,69 inwoners -0,81 klantenpotentieel regionaal 6,10 land -0,60 binnenwater 370,48 opp. bebouwing totaal 17,26 woonruimten 1,73 omgevingsadressendichtheid 82,32 bedrijfsvestigingen 6.114,88 vast bedrag voor iedere gemeente cluster bevolkingszaken 8,00 inwoners 14,43 minderheden ,29 vast bedrag voor iedere gemeente ,57 vast bedrag cluster bestuursorganen 11,71 inwoners 6,13 klantenpotentieel lokaal -4,37 klantenpotentieel regionaal 16,92 woonruimten -5,01 omgevingsadressendichtheid ,87 vast bedrag voor iedere gemeente ,02 vast bedrag ,38 vast bedrag ,72 vast bedrag ,45 vast bedrag Utrecht cluster overig/ algemene ondersteuning 15,37 inwoners 189,02 wadden t/m 2500 inwoners 147,72 wadden inwoners 32,56 wadden >7500 inwoners 48,59 woonruimten 1,07 land 9,69 bedrijfsvestigingen ,18 vast bedrag voor iedere gemeente ,65 vast bedrag ,57 vast bedrag ,30 vast bedrag ,51 vast bedrag Utrecht ,63 vast bedrag Waddengemeenten ,00 herindeling (per gemeente) 53,29 herindeling (per inwoner) Specifieke uitkering Ministerie Financieel Uitspraken over Kamerstuknr. belang effectiviteit Evaluatie Rampenbestrijding (BDUR) BZK Geen uitspraak Bijdragen stimulering vorming veiligheidsregio s BZK 0 Niet geëvalueerd Bommenregeling BZK Niet geëvalueerd Aanpak marokkaanse jongeren BZK Niet geëvalueerd Territoriale congruentie BZK Niet geëvalueerd Rijksbijdrage bijstands- en bestrijdingskosten BZK 0 Niet geëvalueerd Besluit Stadseconomie GSBIII (GSB) EZ Niet geëvalueerd Nota Ruimteproject A2 zone EZ 0 Niet geëvalueerd Topper-regeling EZ Ja Bijdrage regiogelden EZ 0 Niet geëvalueerd EFRO-programma s EZ Niet geëvalueerd Pieken in de Delta EZ Niet geëvalueerd Subsidieregeling Aanpak Urgente Bedrijfslocaties EZ Niet geëvalueerd Tipp EZ Niet geëvalueerd BioScience park EZ Niet geëvalueerd Pilots projecten onwillige jongeren JenG Niet geëvalueerd nr. 3 Rijkssubsidieregeling jeugdzorg JenG 0 Geen uitspraak Doeluitkering Jeugdzorg JenG Niet geëvalueerd Brede Doeluitkering CJG JenG Niet geëvalueerd Faciliteitenbesluit opvangcentra asielzoekers JUS 0 Niet geëvalueerd Regeling opvang asielzoekers JUS Niet geëvalueerd Zorgwet VVTV JUS Niet geëvalueerd Afwikkeling nalatenschap oude Vreemdelingenwet JUS 0 Niet geëvalueerd Hektor JUS 0 Niet geëvalueerd Investeringsbudget landelijk gebied (ILG) LNV Niet geëvalueerd Effectgerichte maatregelen LNV 0 Niet geëvalueerd Ontwikkeling Landschappen LNV Niet geëvalueerd Dagarrangementen en combinatiefuncties OCW 0 Niet geëvalueerd Harmonisatie financiering peuterspeelzalen OCW 0 Niet geëvalueerd Wet educatie beroepsonderwijs niet G-31 OCW Niet geëvalueerd Basisonderwijs materiële en personele kosten (BO) (Wet primair onderwijs) en SBO OCW Niet geëvalueerd Lump sum voortgezet onderwijs materiële en personele kosten (VO) OCW Niet geëvalueerd Speciaal (voortgezet) onderwijs materiële en personele kosten (S(V)O) (wet expertisecentra) OCW 0 Niet geëvalueerd Educatie (niet-gsb/siv) OCW Niet geëvalueerd Regionale meld- en coördinatiecentra OCW Ja Onderwijsachterstandenbeleid (niet-gsb-siv) OCW Positief/negatief OCW/VWS-Brede scholen/sportaccommodaties OCW 0 Geen uitspraak Programmagelden VSV regio s OCW 0 Niet geëvalueerd Excessieve kosten Archeologie OCW 0 Niet geëvalueerd Regeling brede scholen (FES-middelen 2007) OCW 0 Niet geëvalueerd Leren door te experimenteren OCW 0 Niet geëvalueerd Wet werk en bijstand (Inkomensdeel) SZW Ja Besluit bijstand zelfstandigen 2004 SZW Positief/negatief nr. 55 WSW Decentraal SZW Geen uitspraak Resultaatanalyse ISV1 IOAW SZW Niet geëvalueerd IOAZ SZW Niet geëvalueerd Wet werk en inkomen kunstenaars (WWIK) SZW Niet geëvalueerd Participatiebudget (met OCW & WWI) SZW Niet geëvalueerd Wet werkloosheidsvoorziening SZW 0 Niet geëvalueerd Tijdelijke regeling bestrijding regionale wateroverlast V&W Niet geëvalueerd Eerste Tenderregeling KRW project Provincie Utrecht V&W Niet geëvalueerd Eerste Tenderregeling KRW project Provincie Zeeland V&W Niet geëvalueerd Tweede Tenderregeling KRW V&W 0 Niet geëvalueerd Tijdelijke regeling stedelijke synergieprojecten KRW V&W Niet geëvalueerd /Schevingen Boulevard V&W 0 Niet geëvalueerd , nr. 13 Bijdrage hoofdvaarwegen en Fryslân V&W Niet geëvalueerd , nr. 178 Brede doeluitkering Verkeer en Vervoer V&W Niet geëvalueerd , nr. 40 Spoorse doorsnijdingen (1e tranche) V&W Niet geëvalueerd Taxibeleid G4 V&W 0 Niet geëvalueerd Regionale mobiliteitsfondsen V&W Niet geëvalueerd Quick wins Binnenhavens V&W Niet geëvalueerd Klimaattaken (PIOB) VROM 0 Niet geëvalueerd BIRK VROM Ja Bodemsanering (deels met ISV in GSB) VROM Ja Bedrijvenregeling bodem VROM Niet geëvalueerd RIVM Evaluatie Regeling Aanvullende Curatieve Soa-bestrijding Bestaand s Gebied (BRG) VROM Niet geëvalueerd Programmafinanciering Externe Veiligheid VROM Niet geëvalueerd Sanering verkeerslawaai VROM Niet geëvalueerd Subsidieregeling Zwerfafval (als onderdeel van het Impulsprogramma Zwerfafval) VROM Niet geëvalueerd Stichting Afvalfonds VROM Niet geëvalueerd Invoeringskosten WABO VROM Niet geëvalueerd Waddenfonds VROM Niet geëvalueerd nr. 99 en B nr. 13 Innovatieprogramma Mooi Nederland (tenderregeling) VROM Niet geëvalueerd project investeren in het landschap: Amstelland VROM Niet geëvalueerd project investeren in het landschap: Groende Woud VROM Niet geëvalueerd project investeren in het landschap: Ooijpolder VROM Niet geëvalueerd project investeren in het landschap: Binnenveld VROM Niet geëvalueerd Nota Ruimte budget project Noordelijke IJ oevers VROM Niet geëvalueerd Nota Ruimte budget project spoorzone Den Bosch VROM Niet geëvalueerd Nota Ruimte budget project Nijmegen Waalfront VROM Niet geëvalueerd Nota Ruimte budget project Waterdunen VROM 0 Niet geëvalueerd XIII nr. 65 Nota Ruimte budget project Maastricht Belvedere VROM Niet geëvalueerd Stimuleringsregeling stille wegdekken VROM 0 Niet geëvalueerd Nieuwe sleutelprojecten (NSP) VROM Positief/negatief Milieudrukvermindering (huishoudelijk afval, zwerfafval, verruimde reikwijdte) VROM 0 Niet geëvalueerd Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit VROM Niet geëvalueerd Rijkscofinanciering Interreg VROM Niet geëvalueerd Projectstimulering interreg VROM 0 Niet geëvalueerd evaluatie Wet op de jeugdzorg Aanvullende curatieve SOA-bestrijding (incl seksualiteitscoordinatie en -hulpverlening) VWS Ja Heroïnebehandelingen (incl heroine experimenten) VWS Niet geëvalueerd Maatschappelijke opvang en verslavingsbeleid (niet-bdu/siv) VWS Niet geëvalueerd nr. 15 Vrouwenopvang (incl. advies- en steunpunten huiselijk geweld) VWS Niet geëvalueerd diverse Breedtesportimpuls VWS 0 Niet geëvalueerd , nr. 12 Regeling Buurt, Onderwijs en Sport ( BOS ) VWS Niet geëvalueerd Subsidieregeling energiebesparing huishoudens met lage inkomens (Tender 2005) WWI Niet geëvalueerd Tijdelijke regeling CO2-reductie WWI Niet geëvalueerd Tijdelijke subsidieregeling energiebesparing voor huishoudens met lage inkomens 2006 (TELI) WWI Niet geëvalueerd ISV2 WWI Ja Besluit Locatiegebonden Subsidies (BLS) WWI Niet geëvalueerd Budget BWS WWI 0 Niet geëvalueerd Voorbereidingstrajecten participatiebudget WWI 0 Niet geëvalueerd Werkgelegenheidsimpuls WWI Niet geëvalueerd Antillianengemeenten WWI 0 Niet geëvalueerd Sociaal, integratie en veiligheid (GSB/SIV) WWI Geen uitspraak , nr

8 Overige retributies Ministerie van Financiën Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse Zaken Ministerie van Economische Zaken Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ministerie van Volksgezondheid, Ministerie van Welzijn en Sport Inkomsten & Uitgaven Wanneer we de inkomsten en de uitgaven met elkaar in verbinding brengen, worden de verschillen tussen de inkomstenbronnen duidelijk. Sommige inkomsten kennen een directe bestemming richting de uitgaven. Dat geldt voor de genoemde retributies voor riool en afval, maar ook voor bijvoorbeeld leges voor bouwvergunningen en paspoorten. De andere heffingen, de belastingen, vloeien in de algemene middelen. Hier kunnen gemeenten zelf bepalen wat ze doen met het geld. Maar, zoals gezegd: naast een klein beetje parkeerbelasting is het vooral de Onroerende Zaak Belasting die significant bijdraagt aan de inkomsten. Dit verschil tussen vrij en niet vrij besteedbare inkomsten is op dezelfde manier zichtbaar bij de bijdragen van het rijk. Het gemeentefonds vloeit in de algemene middelen en levert beleidsruimte op. De specifieke uitkeringen gaan direct naar de uitvoering van rijksbeleid; een gemeente kan hier hoogstens nog wat aan toevoegen. Zo kan het gemeentebestuur bijvoorbeeld besluiten tot een ruimhartig minimabeleid in aanvulling op de bijstand die zij uitkeert in opdracht van het rijk. Dit aanvullend beleid moet dan wel betaald worden uit de algemene pot. Een aparte categorie betreft de inkomsten en uitgaven uit bouwgrondexploitaties. De inkomsten komen veelal uit de uitgifte van grond bij de ontwikkeling van nieuwe gebieden met woningen of kantoren. Het grootste deel van dit geld gaat direct weer op aan bijvoorbeeld de aanleg van de straten en (wanneer de grond is gekocht) ook rente. Sterker nog, meestal gaat het geld er eerder uit dan dat het binnenkomt. De bouwgrondexploitaties zorgen voor een forse geldstroom waar (gemiddeld althans) slechts een bescheiden bedrag in de algemene middelen vloeit. Verder heeft de gemeente inkomsten uit rente en dividenden. Dit kan rente zijn op uitgeleend geld, bijvoorbeeld aan woningcorporaties of andere instellingen of gewoon geld op de bank. Een deel van deze rente ontvangsten gaan er direct weer uit aan rentebetalingen; vaak wordt ook binnen één gemeente zowel geleend als uitgeleend. Netto blijft er toch iets over ten behoeve van de algemene middelen. Naast rente ontvangen sommige gemeenten dividend omdat zij aandelen hebben in bijvoorbeeld het energiebedrijf. Tot slot is de herkomst van een deel van de inkomsten onbekend. Zeker is dat een deel van de provincies komt, bijvoorbeeld bijdragen voor infrastructuur. Een ander deel zijn overige lokale inkomsten, bijvoorbeeld de entree van het gemeentelijke zwembad. Met elkaar kunnen deze geldstromen worden ingedeeld in twee keer twee, deels overlappende categorieën: Lokale inkomsten versus bijdragen van het rijk en vrij versus niet vrij besteedbare inkomsten. In de paragrafen hierna wordt verder ingegaan op de verschillen tussen de gemeenten. Leges Burgerzaken Riool- en afvalstoffenheffing Burgerzaken Riool en Afval Leges Bouwvergunningen Ministerie van Wonen Wijken en Integratie Ministerie van VROM Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ministerie van Jeugd & Gezin Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Bestuur Financiën Openbare Orde en Veiligheid Economische Zaken Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting Verkeer, Vervoer en Waterstaat Volksgezondheid en Milieu Overige belastingen Parkeerbelasting OZB Gemeentefonds Sociale Voorzieningen BTW Compensatiefonds Onbekend Onderwijs Cultuur en Recreatie Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Toevoeging aan reserves Winst Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen 14 15

9 Leges Burgerzaken Overige retributies Leges Bouwvergunningen Ministerie van Financiën Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse Zaken Ministerie van Economische Zaken Ministerie van VROM Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ministerie van Jeugd & Gezin Ministerie van Volksgezondheid, Ministerie van Welzijn en Sport Overige belastingen Burgerzaken Toevoeging aan reserves Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Leges Burgerzaken Overige retributies Leges Bouwvergunningen Ministerie van Financiën Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse Zaken Ministerie van Economische Zaken Ministerie van VROM Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ministerie van Jeugd & Gezin Ministerie van Volksgezondheid, Ministerie van Welzijn en Sport Overige belastingen Burgerzaken Toevoeging aan reserves Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Vrijheid Een onderscheid tussen vrij besteedbare inkomsten en geld waarvan de bestemming al bij voorbaat is bepaald, geeft een beeld van de beleidsvrijheid van een gemeentebestuur. mag van 53% van de omvang van haar begroting zelf bepalen waar ze dit aan besteed. Zij gaat daarmee aan top. staat onderaan met 28% vrij besteedbare inkomsten. Het gemiddelde ligt op 42%. Riool- en afvalstoffenheffing, de specifieke uitkeringen van de ministeries en de inkomsten uit de soms omvangrijke bouwgrondexploitaties zijn allemaal geldstromen waarover het gemeentebestuur feitelijk niet kan beslissen om ze anders aan te wenden. Opgeteld betekent dit dat de helft tot driekwart van de bestedingen van een Nederlandse gemeente min of meer vastligt. Het gevolg hiervan kan zijn dat bij veranderende omstandigheden of politieke wensen, het wijzigen van beleid eigenlijk nauwelijks mogelijk is. Of buitensporig zwaar drukt op andere zaken. Wanneer het Rijk een specifieke uitkering verlaagt, kunnen gemeenten dit in theorie compenseren wanneer zij andere prioriteiten stelt. In de praktijk van bijvoorbeeld vormen die specifieke uitkering zo n groot onderdeel van de begroting, dat compensatie uit eigen inkomsten vrijwel niet mogelijk is. De bestedingen aan bijstandsuitkeringen laten zien hoe zeer de situatie van gemeente tot gemeente kan verschillen, en hoe weinig zij hier zelf eigenlijk aan kunnen veranderen. Het aantal bijstandsontvangers is immers met beleid niet direct te veranderen. Bestedingen aan bijstandsuitkeringen in euro per hoofd van de bewoner per gemeente. Z 290 R 939 U 366 A 660 A 217 G 638 Zelfstandigheid De hoogte van lokale inkomsten kan de gemeente direct beïnvloeden. Dit in tegenstelling tot de bijdragen van het rijk, waar hoogstens over valt te onderhandelen. Lokale heffingen, belastingen, inkomsten uit eigen vermogen of bouwgrondexploitaties vormen gemiddeld ongeveer één derde van de totale inkomsten. Voor de rest hangen gemeenten aan de geldkraan van het rijk. Het aandeel lokale inkomsten verschilt van 20% in tot maximaal 56% in. Waarbij dient opgemerkt te worden dat de uitschieters aan de bovenkant allemaal veroorzaakt worden door grote omzetten op de bouwgrondexploitaties. Gemiddeld is het 36%. Deze situatie heeft tot gevolg dat gemeenten de inkomsten eigenlijk niet substantieel kunnen verhogen. Zelfs een politieke zelfmoord als de verdubbeling van de onroerende zaak belasting zou niet meer dan vijf procent extra inkomsten opleveren. De omvang van het belastinggebied (de mate waarin gemeenten zelf belasting mogen heffen) is al jaren onderwerp van discussie. We begrijpen nu waarom de VNG, De Raad voor de financiële verhoudingen (Rfv) en de Raad van State pleiten voor bijvoorbeeld de mogelijkheid van ingezetenenheffing. De Raad acht een substantieel lokaal belastinggebied onontbeerlijk voor het doelmatig en effectief functioneren van de overheid als geheel. De vergaande decentralisatie van taken maakt het te meer noodzakelijk dat decentrale overheden mogelijkheid krijgen om eigenstandig afwegingen te maken over het nut van voorzieningen en het daartegenover staande belastingoffer (Rfv in een brief aan minister Donner van binnenlandse zaken in november 2010). Tarief Onroerende Zaak Belasting in % van de woningwaarde L 0,16 D 0,10 A 0,05 A 0,12 E 0,07 M 0,11 N 0,17 E 0,14 Riool- en afvalstoffenheffing Riool en Afval Riool- en afvalstoffenheffing Riool en Afval Ministerie van Wonen Wijken en Integratie Bestuur Financiën Openbare Orde en Veiligheid Economische Zaken Ministerie van Wonen Wijken en Integratie Bestuur Financiën Openbare Orde en Veiligheid Economische Zaken Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Parkeerbelasting OZB Gemeentefonds BTW Compensatiefonds Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting Verkeer, Vervoer en Waterstaat Volksgezondheid en Milieu Sociale Voorzieningen Onderwijs Nederland 42% Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Parkeerbelasting OZB Gemeentefonds BTW Compensatiefonds Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting Verkeer, Vervoer en Waterstaat Volksgezondheid en Milieu Sociale Voorzieningen Onderwijs Nederland 36% Onbekend Cultuur en Recreatie Onbekend Cultuur en Recreatie Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Winst Inkomsten waarvan de bestemming vastligt Vrij te besteden inkomsten? Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Winst Inkomsten vanuit het rijk Lokale inkomsten De vijf gemeenten met de grootste vrijheid: het hoogste aandeel vrij te besteden De vijf gemeenten met de grootste zelfstandigheid: het hoogste aandeel lokale inkomsten 53% 49% 48% 46% 45% 56% 51% Den Bosch 46% Nijmegen 42% 42% De vijf gemeenten met het minste vrijheid:: het laagste aandeel vrij te besteden De vijf gemeenten met de grootste afhankelijkheid van het Rijk: het laagste aandeel lokale inkomsten 36% 35% 34% 31% 28% % Enschede 27% 27% 26% 20%

10 Gemeenten als uitvoeringsinstanties van het Rijk Wanneer Nederlandse gemeenten van gemiddeld 42% van hun budget zelf kunnen bepalen waar ze dit aan te besteden en gemiddeld 36% lokale opbrengsten zijn, wat zegt dat over de verhouding tussen het rijk en de gemeenten? Wat betekent dat voor de waarde van de lokale democratie? Zijn gemeenten niet gewoon uitvoeringsinstanties geworden van rijksbeleid? En wat betekent het voor het bestuur van een gemeente als wanneer zij voor 80% van haar budget afhankelijk van het rijk en voor 35% zelf kan bepalen welke prioriteiten zij stelt. Niet alleen de verhouding met het rijk, maar ook de wijze van bestuur zou moeten verschillen van die in of. En misschien nog belangrijker: hebben we voor deze bestuursvorm gekozen of is dit de onbedoelde optelsom van een heleboel kleine beslissingen? Omvang van de begroting per inwoner PERCENTAGE VRIJ TE BESTEDEN INKOMSTEN 25% 30% 35% 40% 45% 50% 50% Den Bosch Nijmegen Utrecht 40% Maastricht Dordrecht Tilburg Apeldoorn 30% Breda Enschede 20% 10% PERCENTAGE VAN DE INKOMSTEN DAT LOKAAL WORDT OPGEHAALD

11 Leges Burgerzaken Overige retributies Leges Bouwvergunningen Ministerie van Financiën Ministerie van Justitie Ministerie van Binnenlandse Zaken Ministerie van Economische Zaken Ministerie van VROM Ministerie van Verkeer en Waterstaat Ministerie van Jeugd & Gezin Ministerie van Volksgezondheid, Ministerie van Welzijn en Sport Overige belastingen Burgerzaken Toevoeging aan reserves Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Grondexploitaties In de nasleep van de financiële crisis is zowel de huizen- als de kantorenmarkt spectaculair ingestort. Aan de lopende band worden nieuwbouwprojecten afgeblazen omdat simpelweg de vraag naar nieuwe huizen ontbreekt. De kans op herstel lijkt op den duur reëel, maar snel zal het niet gaan. Op de kantorenmarkt is de situatie nog problematischer. Er staat zeven miljoen vierkante meter leeg en dit wordt niet minder. Beide ontwikkelingen hebben grote gevolgen voor de gemeentelijke begroting. Het gebruikersdeel van de WOZ valt bij leegstand weg en vermindert dus de belastinginkomsten. De winsten op de bouwgrondexploitaties zijn op veel plaatsen omgeslagen in verliezen. Waar die winsten voorheen tot enkele procenten per jaar bijdroegen aan de begroting, gaan de verliezen er nu af. Voor nog meer gemeenten vormt vooral de omvang van de grondexploitatie een bedreiging. Met een omvang van gemiddeld 15 tot maximaal 30%, zijn de bouwgrondexploitaties goed voor grote stromen risicodragend geld door de gemeentelijke begroting. En het zijn die risico s die zich doen gelden. Wanneer door tegenvallende verkoop van woningen of kantoren de uitgifte van grond stagneert, drogen de inkomsten per direct op. De uitgaven lopen in veel gevallen echter door, bijvoorbeeld in de vorm van te betalen rente op geleend geld. In het ergste geval zijn de verliezen plots aanzienlijk en moeten deze worden betaald uit de algemene middelen. Op dat moment kunnen naar verhouding omvangrijke grondexploitaties echt een risico gaan vormen door de grote sommen geld die ermee gemoeid zijn. De gemiddelde woningwaarde per gemeente. Eén van de factoren die bepalend is voor de grondopbrengsten bij de ontwikkeling van nieuwbouw. L 239 R 161 A 262 T 218 s H 266 M 205 A 259 G 178 Wat de echte risico s zijn per gemeente is van vele factoren afhankelijk. Is het mogelijk om de plannen aan te passen aan de veranderende markt? Hoe snel zal de woning- of kantorenmarkt zich herstellen? En in hoeverre is er daadwerkelijk sprake van doorlopende kosten zonder inkomsten? Een andere, meer fundamentele vraag is of de risico s het waard zijn geweest. Wat zijn de motieven geweest voor een dergelijke grote deelname aan de exploitatie van bouwgronden? Om een graantje mee te pikken van de grote winsten die werden gemaakt, of om publieke belangen veilig te stellen? En in het geval van dit laatste: wat waren die belangen? Waren die direct verbonden met de grondexploitaties waarin een belang werd genomen (directe belangen in de nieuwe wijk bijvoorbeeld) of werden hiermee activiteiten elders in de stad gefinancierd? En is het ook gelukt? Of was het succes dusdanig afhankelijk gemaakt van het eindresultaat dat het na 2008 samen met de winsten is verdampt? Dit roept ook de vraag op naar een vergelijking met vroeger jaren. Sinds wanneer zijn gemeenten zo actief geworden en wat was de vorige keer de reden om er (tijdelijk) mee te stoppen? Uiteindelijk zijn dit ook de ingrediënten voor de met enige regelmaat terugkerende discussie over de mate waarin de overheid actief zou moeten zijn op de grond- en vastgoedmarkt. Is dat alleen een principiële kwestie of kan inzicht in de behaalde rendementen de afgelopen jaren (financieel, maar vooral ook maatschappelijk) deze discussie verrijken? En tenslotte, wat is de rol geweest van het rijk? Is de mate waarin gemeenten actief zijn geweest in grondexploitaties gerelateerd aan nationaal ruimtelijk beleid zoals de Vinex? En, kan het rijk ook instrumenten inzetten om de last voor de gemeenten in nood te verlichten? De bubble in de kantorenmarkt: aantal leegstaande vierkante meters kantoorruimte * gemiddelde huuropbrengst / m 2 / jaar. 44 mln / jr. 138 mln / jr. Riool- en afvalstoffenheffing Riool en Afval Ministerie van Wonen Wijken en Integratie Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen Parkeerbelasting OZB Gemeentefonds Bestuur Financiën Openbare Orde en Veiligheid Economische Zaken Ruimtelijke Ordening en Volkshuisvesting Verkeer, Vervoer en Waterstaat Volksgezondheid en Milieu Sociale Voorzieningen Nederland 1,1% 15% BTW Compensatiefonds Onbekend Nutsbedrijven Geldleningen en -uitzettingen Onderwijs Cultuur en Recreatie Winst Winst uit bouwgrondexploitaties Omvang bouwgrondexploitaties De vijf gemeenten met de grootste winst uit bouwgrondexploitaties De vijf gemeenten met de laagste winst uit bouwgrondexploitaties 6,3% 4,7% 3,4% Maastricht 2,9% 2,6% 0,5% 0,4% Dordrecht 0,4% Leeuwarden 0,4% 0,1% De vijf gemeenten met de grootste omzet in bouwgrondexploitaties De vijf gemeenten met de laagste omzet in bouwgrondexploitaties 31% 26% 23% 21% Den Bosch 21% 9% 8% 8% 7% 3% 20 21

12 Kortlopende schuld Overlopende passiva Bezittingen en Schulden Naast de grote gevolgen voor de inkomsten en uitgaven van de gemeenten, heeft de instortende vastgoedmarkt gevolgen voor de balans. De balans geeft inzicht in de bezittingen van de gemeente (activa) en de wijze waarop deze zijn gefinancierd (passiva). De balans laat dus zien hoe rijk of hoe arm de gemeente is. Wanneer wordt gesproken over afwaarderen op grondposities in verband met de verslechterende vastgoedmarkt, dan moeten we dat hier terugvinden. De balans bestaat uit activa en passiva. De activa geven de bezittingen weer en de passiva de wijze waarop deze zijn gefinancierd. De activa zijn onderverdeeld in materiele en financiële activa: goederen en geld. Deze zijn ieder weeronderverdeeld in in vaste en vlottende activa, dat wil zeggen: voor lange of voor korte tijd vastgelegd. Dat levert vier soort activa op. Nog verder gespecificeerd betreffen dit gebouwen, grond, goederen en geld. Al deze zaken zijn in bezit van de gemeente. Aande andere kant staan de passiva die aangeven hoe de bezittingen zijn gefinancierd. Een eerste onderverdeling betreft ook hier tussen vaste en vlottende passiva. Onder de vlottende passiva vallen kortlopende leningen en nog onbetaalde facturen. De vaste passiva vallen echter uiteen in twee verschillende categorieën: de vaste schuld en het eigen vermogen. Waar de vaste schuld echt geleend geld is, is het eigen vermogen feitelijk een restwaarde: dat wat overblijft als de balans in evenwicht wordt gebracht. Daarmee is de hoogte van het eigen vermogen dus ook afhankelijk van de waarde van de andere posten op de balans, zowel aan de activa- als aan de passivazijde. De waarde van de goederen, maar ook van het geld, kan variëren in de tijd. De bankencrisis heeft laten zien hoe. Allerlei zaken (hypotheken bijvoorbeeld: uitgeleend geld) die voor een bepaalde waarde op de balans stonden, bleken in de praktijk helemaal niet zoveel waard. Schulden zijn in veel gevallen echter een stuk waardevaster. Het gevolg van afwaarderen van deze balansposten kan zijn dat het eigen vermogen krimpt, of zelfs negatief wordt. In de ergste gevallen zijn banken daaraan failliet gegaan. Bij gemeenten - zo zullen we zien - zijn het vooral de gronden die in waarde kunnen varieren. De Materiële vaste activa vormen goederen die langdurig in het bezit zijn van de gemeente. Dit zijn bijvoorbeeld gebouwen, wegen en bruggen en grond. Wanneer sprake is van erfpacht staan ook deze gronden hier op de balans. Het bijzondere van deze goederen is echter dat ze zelden kunnen worden verkocht. De gemeente heeft haar gebouwen nodig om in te werken de straten behoren tot het publieke domein. De Financiële vaste activa bestaan uit geld dat langdurig is uitgeleend. Bijvoorbeeld aan woningcorporaties of stichtingen. De Financiële vlottende activa bestaan uit geld in kas of op de lopende rekening (liquide middelen), nog tegoed, danwel voor korte duur uitgeleend. Van al deze soorten geld wordt ervan uitgegaan dat de gemeente er snel bij kan wanneer nodig. Het onderhanden werk en de nog niet in exploitatie genomen bouwgronden, samen de Voorraden genoemd, zijn bedoeld om weer te verkopen. Ze vertegenwoordigen een waarde die vaak wordt gebaseerd op de verwachte grondopbrengsten in de grondexploitatie. Wanneer blijkt dat er eigenlijk helemaal geen markt is voor de op deze grond geplande huizen of kantoren, kan de waarde op de balans plots sterk verminderen. Overige materiële vaste activa Kapitaalverstrekkingen Gronden en terreinen? Leningen aan verbonden partijen Overige lang- Grond-, weg- en water- lopende leningen bouwkundige werken Financiële vaste activa uitzettingen langpende Liquide middelen Overige Bedrijfsgebouwen Materiële vaste activa Financiële vlottende activa Vaste activa Activa Niet in exploitatie Overlopende activa Kortlopende vorderingen en uitzettingen Bezittingen Vlottende activa genomen bouwgronden Voorraden Immateriële vaste activa Onderhanden werk (incl. Bwgr. In expl.) Vlottende passiva Hoe de bezittingen zijn gefinancierd Algemene reserve Eigen vermogen Passiva Echt geld Vaste passiva Bestemmingsreserves Vaste schuld schuld vaste Overige Onderhandse leningen van binnenlandse financiele instellingen Voorzieningen rekening van de Saldo Het Eigen vermogen is dat wat over zou blijven wanneer alle bezittingen zouden worden verkocht en alle schulden afgelost. Het is dus een afgeleide van de waardering van bezittingen en schulden en bestaat vooral op papier: het stijgt en daalt mee met de waardering van de andere zaken op de balans. De verhouding tussen het eigen vermogen en het vreemd vermogen (schulden + voorzieningen) is een belangrijke indicator voor de gezondheid van de onderneming of gemeente. Het eigen vermogen kan worden onderverdeeld in de algemene reserves en de bestemmingsreserves. Met de laatste heeft men al plannen (die niet doorgaan wanneer het vermogen te hard slinkt). Voorzieningen worden opgenomen wanneer wordt verwacht dat sommige zaken op de balans in het echt minder waard zijn dan hun boekwaarde. Een inschatting van de af te boeken som wordt opgenomen als voorziening. De Vaste schuld is echte schuld in harde euro s. Deze zal ooit een keer moeten worden afbetaald. De waarde hiervan kan eigenlijk alleen maar afnemen door inflatie. Het grootste deel van het geld is geleend bij Nederlandse financiële instellingen. De Vlottende passiva bestaan uit kortlopende schulden en nog te betalen rekeningen (overlopende passiva). Dit geld moet over het algemeen snel worden terugbetaald