1. Dark Age en Archaïsch Griekenland

Transcriptie

1 Twee bronstijdculturen gaan vooraf de Griekse geschiedenis 1.1. Minoïsche beschaving op Kreta ( acn) 1. Dark Age en Archaïsch Griekenland - genoemd naar mythische koning Minos - geen Griekse cultuur - syllabeschrift lineair A op kleitabletten, niet ontcijferd (geen Grieks!) acn: opkomst paleizen (Knossos, Malia, Phaestos) - paleizen controleerden en herverdeelden agrarisch surplus - - > zij waren de centra van de administratie, ambachten, kunsten, religie - - > paleiseconomieën - geen verdedigingsmuren - - > thalassocratie? - vanaf ca acn: sporen van de destructie van de paleizen - - > herbouw Knossos - - > overname door Myceners (< vasteland)? 1.2. Myceense cultuur - vroege Griekse cultuur, genoemd naar de burcht Mycene - syllabeschrift lineair B op kleitabletten, ontcijferd (vroege vorm van Grieks) - typerend zijn de tholos graven ( bijenkorfachtige graven) - sterk Minoïsche culturele invloed <- - Myceense overname van Knossos na 1450 acn? - paleiseconomieën - gebruik van de strijdwagen - - > link met Homerische epen? - vanaf ca. 1250: troebelen - rond 1200 Myceense paleizen verwoest door brand 1.3. Dark Age Griekenland (ca acn) - breuk met Myceense verleden - paleiseconomieën verdwijnen - kennis lineair B gaat verloren - materiële cultuur valt terug (primitieve aardewerkproducten) - bevolking valt terug - schaarse, kleinschalige sites - Dark - geen geschreven bronnen - magere archeologische resten - culturele terugval - 11e - 10e eeuw acn: IJzertijd in Griekenland - eerst op Cyprus - verspreiding over vasteland - sterke regionalisering aardewerkstijlen - kleine geïsoleerde gemeenschappen (geleid door basileus) - a slate rubbed clean - vanaf 9e eeuw acn - bevolkingsgroei - herstel oosterse handelscontacten - meer georganiseerde gemeenschappen - complexer aardewerk 1 / 37

2 - 8e eeuw acn: aanvang Archaïsche periode - age of experiment - invoer alfabetisch schrift (< Fenicië) - opkomst polis 1.4. De Archaïsche periode ( acn) - cruciale periode Griekse cultuur - wording polis - kolonisatie - grote sociaal- politieke omwentelingen - tirannen - wetgevers - revoluties - eerste opkomst democratie begin Griekse literatuur - Homeros Ilias & Odyssee - Hesiodos - lyrische poëzie 1.5. Ontstaan en ontwikkeling van de polis - polis - gemeenschap van (volwassen, mannelijke) burgers - stad- staat (Romeinse variant: civitas) - poleis in Archaïsche periode nog sterk aristocratisch / oligarchisch - voornaamste politieke organen van een ontwikkelde polis - raad - volksvergadering - magistraten - volksrechtbanken - polis bestond uit stedelijke kern (asty) en agrarisch hinterland (chora) - niet elke polis had een duidelijke stedelijke kern - zeker niet in de Archaïsche tijd - soms verzameling dorpen (cf. Sparta) - polis in de eerste plaats een burgerstaat, burgergemeenschap - meeste polis waren vrij klein ( inwoners) - Athene en Sparta in Klassieke Tijd uitzonderlijk groot - naast volwassen mannelijke burgers - vrouwen en kinderen - inwonende vreemdelingen (Athene: metoiken) - slaven - groepen met (semi- )serviele status (Sparta: heloten) - andere groepen zonder burgerrecht (Sparta: perioiken) - oorsprong van de Griekse polis: acn - polis < ptolis (Myceens) - de paleizen waren geen poleis - oudste betekenis: versterkte vesting - - > akropolis, maar met settlement - polis- in- wording in Homerische epen - gemeenschappen met basileis (primus inter pares) - ook volksvergadering: edelen voeren het woord 2 / 37

3 - langzamerhand meer inspraak gewone burgers: waarom? - kleine gemeenschappen - elites relatief zwak - gewone bevolking: boeren, maar ook de soldaten van de polis - opkomst hoplieten tactiek: - kleine boeren (burgers) = zwaarbewapende infanterie - elite = cavalerie - elite kon zich niet eindeloos verzetten tegen gewone burgers - - > politieke inspraak 1.6. Archaïsche kolonisatie - stichting nieuwe Griekse poleis (ca acn) - Italië - Sicilië - Zuid- Frankrijk - Iberisch schiereiland - Noord- Afrika - kusten van de zwarte zee - kolonisatie : misleidende term - nieuwe poleis - politiek autonoom - geen wingewesten voor moederstad - achtergronden kolonisatie - bevolkingsgroei - - > landschaarste - zoektocht naar vruchtbare, graanrijke gebieden - Sicilië - Zuid- Italië - Noord- Afrika - sociaal- politieke conflicten in de poleis: - dissidente aristocraten en hun familie, aanhang en vrijwilligers - - > weggestuurd om nieuwe polis te stichten - effect: sterke bevordering van de handel in het MZ gebied 1.7. Wetgevers, tirannen, revoluties - Archaïsche poleis: sociale conflicten - elite vs. niet- elite - tussen leden elite onderling (1) conflicten tussen elite en niet- elite - armere polisburgers eisen - herverdeling grond - kwijtschelding schulden - politieke rechten en inspraak - kleine boeren snel in schulden - slechte oogst - - > zaaigoed of consumptiegraan lenen bij rijke buur - in Archaïsch Griekenland: vormen van schuldslavernij - Archaïsch Athene (late 7e, vroege 6e eeuw acn) - schuldslavernij: - gedwongen arbeid voor grootgrondbezitter - Atheense burgers verkocht als slaaf om schuld af te betalen - symptoom van diepe crisis - economisch: bevolkingsgroei, druk op de gronden - sociaal- politiek: gebrek aan inspraak - aristocratie kan eisen van de burgers niet negeren - polis kwetsbaar door interne conflicten - deel van de boeren vormt het hoplietenleger - - > benoeming bemiddelaars als hervormende wetgevers 3 / 37

4 - 620 acn: opschriftstelling strafrecht door Drakon - rechtszekerheid - interpretatiemonopolie van de aristocratie doorbroken - draconisch streng acn: Solon benoemd tot archont (hoogste magistraat) - speciale bemiddelingsbevoegdheid - absolute volmacht voor staatshervorming - hervormingen Solon - economisch - afschaffing schuldslavernij - verbod op export van graan - stimulering van de ambachten - politiek - raad van 400 naast Areopagus (= aristocratische raad) - indeling burgerij in vermogensklassen - Solons vermogensklassen - Pentakosiomedimnoi ( vijlonderdschepelmannen ): jaarlijkse opbrengst van 500 medimnoi graan - Hippeis (ridders): 300 medimnoi - Zeugitai ( juk- mannen : bezitters van een span ossen): 200 medimnoi - - > hoplietenklasse - Thetes: < 200 medimnoi - hoogste politieke ambten (archontaat): alleen pentakosiomedimnoi en hippeis - lagere ambten: ook zeugitai - - > politieke monopolie van de geboorteadel doorbroken - - > Athene van aristocratie naar timocratie - na Solons aftreden nog steeds problemen - druk op de gronden bleef bestaan - afschaffing schuldslavernij - - > minder kredietopties voor arme boeren (2) conflicten tussen leden van de elite onderling - verscherpte in de 6e eeuw acn - conflicten tussen facties binnen elite - - > coups door individuele aristocraten: tirannie (typisch fenomeen in de Archaïsche Tijd) - tussen acn: in vele poleis tirannieën - tiran vaak steun van demos - - > ontstaan politiek bewustzijn onder burgerij - coup van Peisistratos in Athene (ca. 550 acn) met hulp van huurlingen - actieve steun aan de gewone bevolking - herverdeling grond onder arme boeren - schuldhulpverlening - stimuleerde nijverheid (keramiekproductie) - stimuleerde handel (olijfolie) - groot bouwprogramma (tempels voor Zeus, Athene, Dionysos) - - > werkgelegenheid - steun voor festival- en theatercultuur - tirannen vergrootten economische zelfstandigheid & politiek en cultureel bewustzijn van de gewone burgers - - > daar lag hun politieke machtsbasis tov. mede- aristocraten - - > ondermijnend daardoor op lange termijn hun eigen positie - in Athene: brutale heerschappij van Hippias (zoon van Peisistratos) - - > wordt in 511 acn als balling verdreven door Atheense aristocraten (Alkmeoniden- familie) met hulp van de Spartanen - opnieuw intra- elite conflicten in Athene: - revolutionaire stap van de Alkmeonide Kleisthenes in 508/7 acn - - > zocht actieve steun van de demos - niet om tiran te worden - in ruil voor verregaande politieke concessies 4 / 37

5 2.1. De Perzische Oorlogen 2. De Perzische Oorlogen en de opkomst van Athene - vanaf ca acn: Griekse poleis op de westkust van Klein- Azië en eilanden (Lesbos, Samos, Kos, Rhodos,...) - belangrijkste steden in Ionië (Ephese, Milete, Smyrna) - grote culturele bloei in late 7e en 6e eeuw acn (cf. Ionische natuurfilosofen) - vanaf 7e eeuw: Ionische steden onder de heerschappij van het koninkrijk Lydië - belangrijkste vorst: Croesos (ca acn) - milde heerschappij - rond 550 acn: opkomst Perzische Rijk onder Cyrus de Grote - - > Perzen veroveren Lydië en krijgen controle over Ionische poleis - Perzische heerschappij was drukkend op Ionische poleis - tribuutbetalingen - installatie van / steun aan oligarchieën en Perzisch gezinde tirannen acn: Perzen veroveren Egypte acn: eerste oversteek naar Europa - in westelijk MZ gebied: opkomst Carthago - - > Griekse wereld ingeklemd - opstand Ionische poleis tegen Perzië ( acn) met steun van Athene - - > Perzische reactie - koning Darius I valt Griekenland binnen: eerste Perzische Oorlog (491/490 acn) - landing op Attische kust - Atheense hoplieten verslaan Perzen in de slag bij Marathon (september 490) - Xerxes: tweede invasie na jaren voorbereiding - tweede Perzische Oorlog (480/479 acn) - ondertussen in 481: oprichting Helleense bond - verloop 2.2. Atheens Imperium - 480: slag bij Thermopylai, Perzen winnen - zeeslag bij Artemision, onbeslist - Perzen veroveren Athene - zeeslag bij Salamis, Perzische vloot verslagen - 479: nogmaals Perzisch offensief - - > Athene opnieuw verlaten en verwoest - Sparta rukt op - slag bij Plataiai, Perzische nederlaag - Perzen opnieuw verslagen in Klein- Azië - 480: slag bij Himera (Sicilië), Siciliaanse Grieken verslaan Carthago - - > westerse dreiging weggenomen - Delisch- Attische Zeebond - 478/477 acn: oprichting - defensief initiatief tegen Perzië - bondskas op Delos - Athene voornaamste polis binnen de Bond - ontwikkelt zich tot Atheens hegemoniaal imperium - verplaatsing bondskas naar Athene (450) - Bond blijft bestaan na Vrede van Kallias met Perzen (449) - onderhorige poleis betalen tribuut - tribuutgelden gebruikt voor - financiering Atheense vloot & bouwprogramma s - financiering democratie (presentiegelden en salarissen van de magistraten) - veel werk voor thetes - roeien van de vloot - bouw - stichting klerouchiai op het grondgebied van lastige poleis - - > grond toegewezen aan Atheense burgers 5 / 37

6 - Atheense vloot patrouilleert Egeïsch gebied - asuigen van handelsstromen naar Piraeus - veiligstellen van graanimporten uit Zwarte Zee gebied - processen waarin Atheens belangen op het spel stonden - - > verplicht naar Atheense volksrechtbanken - opstandige poleis: doden of verjagen van de bevolking - doel van Athene - niet vestiging van territoriaal rijk of export democratie - maar hegemonie, materiaal gewin, status & aanzien - uiteindelijk leidt Athene s almacht tot botsing met Sparta en haar bondgenoten - - > Peloponnesische Oorlog ( acn) 2.3 Atheense democratie: ontwikkeling - 508/507 acn: hervormingen Kleisthenes - burgerij ingedeeld in demen, later > toelating jongvolwassen burgers - - > selectie kandidaten voor lidmaatschap boule en (later) archontaat - aantal demen samen = trittus (district) - Attica verdeeld in 30 trittues - 10 stad - 10 binnenland - 10 kust - oprichting 10 fulai - elke fule - 1 trittus stad - 1 trittus binneland - 1 trittus kust - fulai basis van nieuwe boule: - 50 leden per fule, via loting uit preselectie demen - elke delegatie in de boule bij toerbeurt dagelijks bestuur (50 prutaneis) - - > voor een maand (10 maanden in de Helleense kalender) - volksvergadering (ekklesia) - voor alle burgers (ook thetes) - hoogste orgaan - - > hier alle eindbeslissingen - Areopagus blijft bestaan - college ex- archonten - juridische functies (moordzaken) - tot 462 acn bewaker van de constitutie - ostracisme: volksvergadering kon te machtige politici wegstemmen - 487/486 acn: hervorming archontaat - - > via loting uit 500 kandidaten (preselectie uit demen) acn: Areopagus wint aan gezag, mede door leidersrol tijdens Perzische Oorlogen acn: Efialtes ontneemt Areopagus de supervisie over boule en ekklesia - - > invloed elite en aristocraten verder teruggedrongen (Areopagus = ex- archonten = pentakosiomedimnoi & hippeis) acn: moord op Efialtes - Perikles leider van de democraten - - > regelmatig strategos (15x achtereen) - - > hervormingen - 460: invoering misthos (misthoforie) = financiële vergoeding voor raadsleden en juryleden in volksrechtbanken (= heliaiai) - 457/456: openstelling archontaat voor zeugitai (later in 4e eeuw de facto ook voor thetes) - 451/450: verscherping burgerschapscriteria - - > alleen Atheens burger als - vader = burger - moeder = dochter van een burger 6 / 37

7 - 411 acn: tijdens laatste jaren Peloponnesische Oorlog - oligarchische coup - misthos afgeschaft welvarende burgers blijven politiek verkiesbaar - in werkelijkheid 400 oligarchen de baas - - > wankel: democratie snel hersteld - 404: Athene verliest oorlog - Sparta installeert oligarchie van 30 - terreur, burgeroorlog - - > herstel democratie - begin 4e eeuw: hervormingen - 399: invoering presentiegeld voor aanwezigheid tijdens volksvergadering - tezelfdertijd: wetsherziening gekozen (of gelote?) wetgevers (nomothetai) herzien wetboek - - > nomoi (wetten van de wetgevers) pfesismata (besluiten volksvergadering) - ekklesia kan nomoi niet zomaar aan de kant schuiven - - > jaarlijks 1x de mogelijkheid om nomoi te herzien of aan te vullen - Grafe paranomon: indien ekklesia besluit (psefisma) nam dat inging tegen nomoi - - > voorsteller kon aangeklaagd worden voor Atheense volksrechtbank (heliaiai) 2.4. Atheense democratie: werking - ekklesia: belangrijkste orgaan, soeverein - alle volwassen mannelijke (20+) burgers - samenkomst op heuvel Pnyx (plaats voor 6000) - aantal vergaderingen per jaar - 5e eeuw: 10-4e eeuw: eerst 30, dan 40 - iedereen recht van spreken - in praktijk vaak rhetores (redenaars- politici) met retorische scholing - bevoegdheden - eindbeslissing over alles - aanstelling magistraten - boule - leden ouder dan 30 jaar, dienen 1 jaar, niet meer dan 2x in hun leven - belangrijkste taken - opmaken agenda volksvergadering - geven van pre- adviezen (probouleumata) - ekklesia kon probouleumata amenderen of alternatieven voorstellen - - > niet gedomineerd door boule - overige taken - toezicht op financiën - screening magistraten - vooraf (dokimasia) - tussentijds - toezicht op - vloot - scheepsbouw - openbare aanbestedingen - organisatie religieuze plechtigheden - heliaiai / dikasteria - juryrechtbanken met volksjury - jaarlijks pool van 6000 burgers - 5e eeuw: ouder dan 30 jaar - 4e eeuw: iedere volwassen burger - uit deze pool per zaak juryleden (dikastai) geloot ( ) - leden jurylid en rechter tegelijk - geen openbare aanklagers of advocaten - aanklager altijd privé- persoon (kon wel speech laten schrijven door ervaren spreker) - moordzaken voorbehouden aan Areopagus 7 / 37

8 - magistraten en beambten - jaarlijks geloot uit alle burgers (30+) - de iure geen thetes als magistraten, in praktijk gebeurde dit wel - alleen strategoi en tamiai (schatmeesters) verkozen - ambt altijd met meerdere personen gedeeld (principe collegialiteit) - screening vooraf (dokimasia) en tussentijds (door boule) - achteraf verantwoording afleggen aan ekklesia (euthune) - zeer veel magistraten, 700 in 4e eeuw, in 5e eeuw nog veel meer (imperium) - in 5e eeuw: 10 strategoi belangrijker dan archonten - in 4e eeuw: strategoi vooral beroepsmilitairen, belang neemt af - conflict tussen politieke gelijkheid (isonomia) en sociale ongelijkheid - - > oplossing: systeem van leitourgiai - rijke burgers financieren publieke voorzieningen - belangrijkste leitourgiai: - triërarchie: uitrusting en in de vaart houden van oorlogsschepen) - gymnasiarchie: onderhoud gymnasium - choregie: opvoering drama - politieke participatie - zeer groot onder volwassen mannelijke burgers - grote delen van de Atheense bevolking echter buitengesloten - minderjarigen - vrouwen (wel publieke rol tijdens religieuze festivals) - slaven - metoiken - inwonende vreemdelingen - betaalden speciale belasting (metoikion) 8 / 37

9 3. Sparta en de Peloponnesische Oorlog 3.1. Sparta: geografie - kern van Laconië - vallei van de Eurotas - bergketens langs oost- en westgrenzen - zeer vruchtbaar - Sparta vooral landmacht, uit op territoriaal gewin - rijke agrarische basis - late 8e eeuw acn: verovering Messenië - Sparta: synoikismos van vier dorpen 3.2. Sparta: geschiedenis - Homerische epen: belangrijke vesting in Myceense tijd - - > maar: geen Myceense resten gevonden - wellicht Dorische invasie ca acn (archeologisch onduidelijk) - ca. 8e eeuw acn: Sparta geleid door expansieve krijgerselite - ca. 750 acn: verovering en integratie in Spartaanse polis van het dorp Amyklae - nauwelijks Archaïsche kolonisatie (enkel Taras in Zuid- Italië, 706) - gericht op verovering nieuw gebied acn: Eerste Messeense Oorlog - - > verovering en helotisering van een groot deel van Messenië acn: Tweede Messeense Oorlog - - > verovering van heel Messenië - begin 7e eeuw acn: wellicht hervorming van Sparta - Grote Rhetra: wet - - > orakelspreuk aan legendarische wetgever Lykurgus (later gezien als stichter van de Spartaanse eunomia, goede orde - eind 6e eeuw acn: formering Peloponnesische Bond olv. Sparta - rol van Sparta in de verdrijving van de Atheense tiran Hippias - later steun aan Isagoras, tegenstander van Kleisthenes - grote rol van de Spartanen tijdens de Tweede Perzische Oorlog (Thermopylai) 3.3. Sparta: maatschappelijke structuur - vanaf 6e eeuw acn: sterk gemilitariseerd - Spartaanse burgers (homoioi, gelijken, ook wel Spartiaten) - - > volwassen mannen ouder dan 30 jaar - lid van sussition, eetgenootschap (ca. 15 man) - maandelijkse bijdragen op basis van landbezit (kleroi) - wie de bijdrage niet kon opbrengen, verloor burgerschap - collectieve opvoeding (agoge) - vanaf 7 jaar - nadruk op militaire training, gehardheid, uithoudingsvermogen en discipline - vanaf 18 jaar onder toezicht van een volwassen Spartiaat - hebontes (20-20 jaar) trainen jarigen - perioikoi ( omwonenden ) - vrije inwoners van Sparta - geen politieke rechten - eigen gemeenschappen binnen Spartaanse territorium - landbouw, maar vooral handel, nijverheid - - > Spartiaten mochten zich hier niet mee bezighouden - betalen tribuut - leveren soldaten - heloten ( staatsslaven van Sparta) - overwonnen bevolkingsgroepen in Laconië, maar vooral Messenië - bewerkten landerijen (kleroi) van Spartiaten - numeriek in de meerderheid - - > Spartiaten voortdurend waakzaam - - > verklaring voor Spartaans militarisme? 9 / 37

10 - Spartaanse vrouwen - vrijer dan elders - trainden mee met de jongens, ook gevechtstraining - bezaten en beheerden onroerend goed - verdedigden polis wanneer mannen op campagne waren - huwelijk en gezin - man en vrouw zagen elkaar niet vaak - mannen in training, of na hun dertigste vaak in sussition - kinderen (jongens) vanaf 7 jaar collectief opgevoed - staat belangrijker dan gezin 3.4. Sparta: werking politiek - twee koningen - erfopvolging uit twee koningshuizen (Agiaden en Eurypontiden) - legeraanvoerders - religieuze functies - deel van de rechtspraak - magistraten: 5 eforen ( opzichters ) - jaarlijks gekozen door volksvergadering - elke burger - gedurende 1 jaar - geen herverkiezing toegestaan - allerlei taken - konden koningen juridisch ter verantwoording roepen - gerousia: raad (van ouderen) - 28 Spartiaten die ouder waren dan 60 jaar + de twee koningen - voor het leven gekozen via acclamatie in de volksvergadering - probouleutische en juridische functies - apella: volksvergadering - alle volwassen Spartiaten ouder dan 30 jaar - geen debatten, wel stemmen - magistraten en geronten kiezen 3.5. Sparta: interne conflicten en neergang - 5e eeuw - begin 4e eeuw: steeds meer interne problemen - politieke gelijkheid onder Spartiaten - economische ongelijkheid - rijken trouwen binnen eigen kring - teveel nakomelingen - - > fragmentatie kleros - - > zoons kunnen bijdrage aan sussition niet meer opbrengen - - > verlies burgerschap - steeds minder Spartiaten - - > vrijgelaten heloten (neodamodeis), perioiken en huurlingen in het leger - slag bij Leuctra (371 acn): Sparta definitief verslagen door Thebe 3.6. De Peloponnesische Oorlog - oorzaak: wantrouwen Sparta en haar bondgenoten en andere poleis tegenover Atheens imperium - aanleidingen acn: conflict Korinthe (bondgenoot Sparta) vs. Korkyra - - > Athene steunt Korkyra - kwestie Potidaea - kolonie van Korinthe - deel van Atheens imperium - Potidaea komt in opstand - - > Athene slaat deze neer (pas in 430 acn) - - > Sparta had Potidaea hulp beloofd - organiseert eerst congres Peloponnesische Bond - - > Korinthe en Megara (<- - Atheense handelsboycot) dringen aan op oorlog 10 / 37

11 - eerste fase (Archidamische oorlog, acn) - Spartanen vallen Attica binnen - Atheners trekken zich terug in de stad, tussen de Lange Muren - epidemie 430/429: Perikles sterft - 10 jaar lang Spartaanse strooptochten in Attica - 425: Atheense vloot verovert Pylos, Messenië - 424: Slag bij Delium: Athene verslagen - Spartaan Brasidas dringt door tot Thracië - Brasidas en Atheense strateeg Kleon sterven in de strijd - 421: Vrede van Nicias - tweede fase ( acn) - 418: Slag bij Mantinea - Sparta vs. bondgenootschap (inclusief Athene) olv. Argos - Sparta wint : Atheense expeditie naar Sicilië - poging machtsuitbreiding in Westen - vs. Syracuse (kolonie van Korinthe) - op advies van Alkibiades - - > valt in ongenade in Athene door heiligschennis - - > vlucht naar Sparta - - > op zijn advies Spartaanse hulp aan Syracuse - Athene vernietigend verslagen - Spartanen bezetten deme Dekelea - - > zilvermijnen Laureion dicht - - > slaven lopen over - - > voedselaanvoer over land naar Athene afgesneden - derde fase ( acn) - samenwerking Sparta met Perzen - Perzen leveren schepen, Sparta huurlingen - Perzië hoopt op uitputtingsoorlog Athene- Sparta - Alkibiades, inmiddels in Sardis - adviseert Perzische satraap - adviseert in het geheim ook Athene - - > biedt hen Perzische hulp in ruil voor - afschaffing democratie - rehabilitatie - 411: oligarchische coup in Athene - - > gaat ten onder door gebrek aan steun van de vloot (thetes) - - > halen Alkibiades terug - Perzen en Spartanen krijgen toegang tot de Zwarte Zee in handen - - > Atheense graantoevoer afgesneden - 404: Athene geeft zich over - Atheens imperium (Delisch- Attische Bond) opgeheven - vloot uitgeleverd - Lange Muren geslecht - installatie tyrannie van de dertig 11 / 37

12 4. Atheense maatschappij, Griekenland in de 4e eeuw acn, Alexander de Grote 4.1. Maatschappij Klassiek Athene - diverse, overlappende structuren - vrijen & slaven - burgers & niet- burgers - rijk & arm - vrijen & slaven - sinds Solon (594 acn): geen schuldslavernij van burgers meer in Athene - antiek Griekenland en Rome waren slavenmaatschappijen - meestal personen van buiten eigen gemeenschap - oorlogsvoering - - > krijgsgevangenen - mensenroof - kinderverkoop (arme families) - juridische straffen - vondelingen - natuurlijke aanwas - tewerkstelling - mijnen (zilvermijnen van Laureion in Athene) - landbouw - handel & nijverheid - huishoudens - vrijlating en vrijkoping mogelijk - minder bij Grieken dan bij Romeinen - Athene: vrijgelaten slaaf wordt metoik - verschillen in levenslot en welstand (cf. mijn vs. huishouden) - status: - slaaf is juridisch gesproken een voorwerp - meester heeft maximale beschikking - burgers & niet- burgers - Atheense politai (volburgers): - volwassen mannen - vader met Atheens burgerrecht - moeder die zelf de dochter van een burger was - vrouwen en minderjarige kinderen: verwanten van burgers - vrije niet- burgers - vreemdelingen op doorreis (xenoi) - inwonende vreemdelingen (metoikoi) - - > veel in Piraeus - onderlinge verschillen in welstand binnen de diverse groepen (burgers, metoikoi, slaven) - politieke gelijkheid - nooit sociaal- economische gelijkheid - burgers - grootgrondbezitters vs. - kleine boeren, landlozen, dagloners - metoikoi: - armen vs. - (zeer) rijken (verwierven soms burgerschap) 4.2. Griekse wereld in de 4e eeuw acn - Sparta na overwinning op Athene - installatie oligarchische regimes in overwonnen poleis - meestal dekarchie (bewind van 10) - gesteund door een militaire eenheid olv. een harmost - legden schattingen op - laten bondgenoten niet delen in de voordelen van de overwinning - - > zeer impopulair in de Griekse wereld 12 / 37

13 - nieuwe Spartaanse koning Agesilaos ( acn) streeft naar herstel van Sparta s populariteit - Sparta - verbreekt banden met bondgenoot Perzië - wil Ionische poleis bevrijden - 396: oorlog met Perzen - Perzen - organiseren anti- Spartaanse coalitie (Korinthe, Thebe, Athene,...) - geven geld - - > herstel Atheense vloot - Korinthische Oorlog ( ) tussen Sparta en coalitie olv. Perzië - Koningsvrede (386) - koine eirene: algemene vrede - poleis autonoom (geen nieuwe machtsblokken) - Sparta door Perzië aangesteld als waakhond - toch weer Spartaanse agressie - - > culmineert in de bezetting van Thebe - - > met Atheense steun ongedaan gemaakt - oorlog Sparta- Thebe ( ) - - > Sparta verslagen in Slag bij Leuctra (371) - Athene: vrees voor Sparta - - > oprichting Tweede Attische Zeebond (379) - niet imperialistisch - Athene onderworpen aan stemming van de bondsraad - geen klerouchiai - geen tribuut - na Slag bij Leuctra - Athene toch weer imperialistische neigingen - - > Bondgenotenoorlog ( ) - - > einde Zeebond 4.3. Opkomst van Macedonië - structuur Macedonische staat - monarchie, geen poleis - formeel koning gekozen door legervergadering - in praktijk erfelijk - aristocratie staat koning bij als hetairoi ( metgezellen ) - - > ruiterij in leger - - > koning: primus inter pares - hetairoi - - > leiding stammen en familiegroepen gebaseerd op - bloedverwantschap - loyaliteit - patronage - in binnenland: onderhorige vorsten - - > gezag van de koning hing af van militair kunnen en charisma - 5e eeuw: - verplaatsing politiek/militair zwaartepunt naar oostelijke kustvlakte - nadruk op onalankelijke boerenstand - - > kern hoplietenleger: pezhetairoi ( hetairoi- te- voet ) - - > naast adellijke ruiterij (hetairoi) - Filippos II ( acn) - onderwerpt stammen/vorsten in binnenland - verslaat Thraciërs en Illyriërs - verovert poleis aan de kust, oa. - Amphipolis - mijngebied van het Pangaeus gebergte - - > financiering van de legerhervorming - staand leger - nadruk op infanterie - ruiterij op de flanken - peltasten (lichtbewapende infanterie, boogschutters) - introductie van sarissa (5+ meter lange lans) 13 / 37

14 - ambitie Filippos: verovering Griekenland - - > maakt handig gebruik van onderlinge verdeeldheid van de poleis - - > Slag bij Chaeronea (338): bondgenootschap Athene- Thebe vs. Filippos - - > Filippos wint - 337: congres van de poleis olv. Filippos in Korinthe - - > oprichting Korinthische bond: doelen: - orde bewaren in Griekenland - instrument voor expeditie tegen Perzische Rijk - 336: Filippos vermoord - - > zijn zoon Alexander volgt hem op 4.4. Alexander - Alexander onderdrukt snel opstanden - Balkanvolken (Thraciërs, Illyriërs) - poleis (verwoesting Thebe) - 336/335: Alexander erkend als leider van de Korinthische Bond - zet de reeds geplande expeditie tegen Perzië door - 334: begin veldtocht tegen Perzië - bevrijding Ionische Grieken - straffen Perzische Rijk voor eerdere invasies - Slag bij de Granikos - bevrijding poleis - herfst 333: Slag bij Issos - Alexander wint - Darius III vlucht - verovering Fenicië (verwoesting Tyrus) - verovering Syrië - verovering Egypte (tot dan onder Perzische heerschappij) - - > Alexander binnengehaald als nieuwe farao - - > Orakel Zeus- Amon: zoon van Zeus - 1 oktober 331: Slag bij Gaugamela - opnieuw overwinning - Darius III vlucht nogmaals - Alexander trekt zuidwaarts langs de Tigris - intocht in Babylon - trekt Iran binnen - Susa - Persepolis (verwoest paleis van de Achaemeniden, de Perzische dynastie) - voorjaar 330: naar Medië - Darius alweer verder gevlucht - formeel einde van de expeditie van de Korinthise Bond olv. Alexander - bondgenotentroepen naar huis gestuurd - Alexander gaat verder met eigen leger - het lijk van Darius wordt gevonden - vermoord door satrapen van Bactrië en Sogdiana - plechtige begraving in Persepolis - Alexander beschouwt zich als nieuwe Perzische koning - hij wil de moordenaars straffen - introductie van Perzische hofgebruiken (proskynesis: zich in het stof werpen voor de koning) - voorjaar 329: Hindoe Koesj en rivier de Oxus over naar Bactrië - - > moordenaar van Darius uitgeleverd en geëxecuteerd 14 / 37

15 - in Sogdiana: grens van het Perzische Rijk bereikt (Syr Darja) - - > Alexander keert om - - > gaat opstand van Iraanse adel bestrijden ( ) - 327: opnieuw Hindoe Koesj over, naar India - voorjaar 326: door dal van Kaboel naar de Indus - tropische regio, vreemde wereld voor Macedoniërs - successen tegen vorsten van de Punjab - leger weigert verder te gaan - dramatische terugtocht door Gedrosische woestijn - 325: terug in Persis - in Susa: massabruiloft Macedonische adel met Perzische edelvrouwen - - > creatie nieuwe Macedonisch- Perzische elite - toevoeging Iraanse regimenten - - > muiterij onder Macedonische troepen - - > verzoening - plannen voor nieuwe veldtocht - - > Alexander sterft plotseling, op 32- jarige leeftijd, in Babylon (323) - enorm rijk (4000 km oost- west) - - > valt snel uiteen na Alexanders dood - strijd onder voornaamste generaals (diadochen, opvolgers ) - Alexanders familie al snel vermoord - uiteindelijk, na anderhalve generatie strijd, drie grote koninkrijken - Antigonidenrijk (Macedonië) - Seleucidenrijk (Asia Minor en voormalig Perzische Rijk) - Ptolemaeënrijk (Egypte) 4.5. Historische betekenis van Alexander - enorme geografische verspreiding van Griekse cultuur - hellenisering van het oosten / oriëntalisering van de Grieken - verspreiding Grieks als algemene bestuurstaal - ontstaan nieuwe vorm van Grieks koningschap - deels oosters geïnspireerd - heerserscultus - economische impulsen - stichting steden (vele Alexandria s) - aanleggen wegen, havens - Perzische schatten omgesmolten tot muntgeld - wetenschappelijke verrijking - Alexander nam geleerden mee op zijn expedities - veel nieuwe kennis - niet het einde van de polis - veel nieuwe poleis gesticht (intern autonoom) - buitenlandse politiek voortaan (meestal) overgelaten aan de koningen) 15 / 37

16 5. De Hellenistische wereld 5.1. De Diadochen - na de dood van Alexander - diadochen verdelen het rijk onder elkaar - - > regenten - Alexanders halsroer: nominaal monarch - men wacht op de geboorte van de zoon van Alexander en Roxane - onderlinge strijd - rond 315: Alexanders bloedverwanten vermoord - rond 300 blijven Antigonos en zoon Demetrios, Ptolemaios en Seleukos over - Antigonos meeste succes - - > Slag bij Ipsos (301): verslagen door coalitie van Ptolemaios en Seleukos (met hulp van Macedonië en Thraciërs) - Ptolemaios koning van Egypte - Seleukos koning van Voor- Azië - 277: Antigonos Gonatas (zoon van Demetrios) koning van Macedonië - kleinere machtsblokken - koninkrijk Pergamon (Klein- Azië) - Aetolische Bond (NW Griekenland) - Achaeïsche Bond (Peloponnesos) 5.2. Koninkrijken en steden - structuur Hellenistische monarchieën - basileus - adviescollege van philoi, vrienden - - > door individuele vorst geselecteerd uit - hoogste administrateurs - legeraanvoerders - provinciebestuurders - stedelijke elites - professionele legers van huurlingen - Griekse, Macedonische - soms ook inheemse - bovenlaag - Grieken en Macedoniërs - migratie (vooral naar Seleucidenrijk en Ptolemaeïsch Egytpe) - urbanisatiepolitiek van de koningen (behalve in Egypte) - burgerrechten in nieuwe steden niet voor inheemse bevolking - heerserscultus (behalve in Macedonië) - relatie steden - koningen - proces van uitwisseling tussen koningen en poleis - koning: goddelijke weldoener - bood giften en bescherming - garandeerde vrijheid en autonomie - steden - bewezen de koning (goddelijke) eer - betaalden tribuut (phoros) - leden van de stedelijke elites behoorden soms tot de philoi van de koning 5.3. Hellenistische poleis - meeste poleis nu onder het gezag van koningen - verlies autonomie - maar: niet elke polis was autonoom in de Klassieke Tijd - vrijwel alle poleis formeel tot democratieën gemaakt door Alexander & koningen - probouleutische raad - volksvergadering - verkozen magistraten - sluipende oligarchisering - magistraten < bovenklasse <- - geen vergoeding voor ambtsvervulling - raadsleden (bouletai) ontwikkelen zich tot ambtselite - actief als weldoeners (euergetai) 16 / 37

17 - polis bloeit in Hellenistische periode: meer poleis dan ooit tevoren - ook ontwikkelingen boven of buiten polis- kader - politiek van de koninkrijken - ontwikkeling van het koine Grieks - holoudingen als centra van cultuur en wetenschap - godsdienstig individualisme - veranderingen in architectuur - dambordpatroon - luxueuze privé- woningen van de rijken - meer monumentale publieke gebouwen 5.4. Antigonidenrijk - Dynastie van de Antigoniden - < Antigonos Gonatas - opvolgers van de dynastie van de Argeaden (Filippos II, Alexander) - geen heerserscultus - geen absolutistisch koningschap - voortzetting Macedonische traditie - koning verkozen - primus inter pares - beroepsleger uit onalankelijke boerenstand (aangevuld met huurlingen) - taak van de koning - rijk verdedigen tegen Illyriërs en Kelten/Galaten (N en W) en andere koninkrijken <- - passieve controle van Griekenland, bewaking van de grens met Thracië - voordelen van Macedonië - homogene bevolking - dynastie van lokale oorsprong - bestaande infrastructuur (wegen, forten) - probleem - bevolking krimpt door emigratie van Macedoniërs - minder middelen dan andere rijken - voortzetting van de bouw van versterkte forten langs de grenzen - Griekenland gecontroleerd dmv. garnizoenen op strategische punten - Demetrias (vloot) - Chalkis - Korinthe 5.5. Seleucidenrijk - Seleukos I Nikator erft leeuwendeel van Alexanders rijk - Klein- Azië en Syrië - Iran en Mesopotamië enorme economische reserves (zijderoute, specerijenhandel) - bevolking miljoen - etnisch zeer divers - potentiële zwakte - immigratie van Grieken en Macedoniërs - politiek van stedenstichting - Grieks- Macedonische bovenlaag - infiltratie van gehelleniseerde inheemse elite 17 / 37

18 - heerserscultus - koning als stedenstichter - - > werden traditioneel vereerd in de Griekse wereld - koningen waren symbool van eenheid - problemen - grote etnische diversiteit - enorme omvang van het rijk - - > afsplitsingen - satrapieën Indus vallei (305) - Pergamon (medio 3e eeuw) - Bactrië (230) Makkabeeën- opstand - - > Judea onalankelijk - feitelijke macht van de Seleuciden beperkt tot Syrië en Irak - vele dynastieke twisten 5.6. Ptolemaeënrijk - Ptolemaios I Soter kiest Egypte bij aanvankelijke verdeling onder diadochen - agrarisch zeer rijk (Nijl- bevloeiing) - goed verdedigbaar - Ptolemaeën erven een strak georganiseerde faraonische planeconomie - - > bouwen deze verder uit - weinig urbanisatie - geen vermenging Grieken- Macedoniërs en Egyptenaren - G en en M s vestigen zich in Alexandria, Ptolemais en Fayoum - koningen nemen de rol van de farao over - - > heerserscultus - Alexandria - hoofdstad / residentie van de dynastie - grote handels- en havenstad - wereldwijde connecties - burgerij van Grieken - Joden en Egyptenaren - agrarische exploitatie nomen (districten) - districtshoofd (nomearches) - militaire gouverneur (strategos) - financiële ambtenaar (epimeletes) - jurist (epistates) - bestuur geregeld vanuit Alexandrië - hoofdbestuurder: dioiketes, bijgestaan door oikonomoi - boeren - zaaigoed van de overheid - staan alles surplus af behalve directe levensbehoefte - weidegrond en vee in handen van de koning - veel staatsmonopolies (bv. papyrus, zout, olijfolie, textiel,...) - verzet boeren - vlucht van het land (anachoresis) - vorming roversbenden - vanaf 200 acn: dynastie zwak (incestueuze huwelijken) 5.7. Rome in de Hellenistische wereld - 215: pact tussen - Carthaagse generaal Hannibal (tweede Punische Oorlog) - Filippos V van Macedonië - - > Rome verklaart oorlog: Eerste Macedonische Oorlog ( acn) : Tweede Macedonische Oorlog - Rhodos en Pergamon roepen Romeinse hulp - - > tegen Macedonisch- Seleudische coalitie - Slag bij Cynoscephalae (197) - - > Griekenland vrij verklaard door Quinctius Flaminius (196) 18 / 37

19 - 192: Antiochos III (Seleuciden) valt Griekenland binnen - - > verslaan door Rome bij Thermopulai (191) en Magnesia (Klein- Azië, 190/189) - Vrede van 188: - Seleuciden ontruimen Klein- Azië - raken vloot kwijt - moeten zware herstelbetalingen betalen aan Rome - herstel van de Macedonische economie - nieuwe vorst Perseus ( ) - Derde Macedonische Oorlog ( ) - - > Slag by Pydna (168) - - > Consul Aemilius Paullus verdeelt Macedonië in vier districten - onrust blijft - - > Vierde Macedonische Oorlog (149/148) - - > Macedonië, Thessalië en Epirus worden provincia Macedonia - 146: opstand van de Grieken olv. Korinthe - - > verslagen - stedenbonden opgeheven - Korinthe verwoest - Griekenland onder curatele van het Romeinse gezag in Macedonië - 133: laatste koning van Pergamon laat zijn koninkrijk na aan Rome - - > slaan opstand van Aristonicus neer - - > provincia Asia (130) - oorlogen tegen Mithridates van Pontos - - > Romeinse controle over grote delen van Klein- Azië, olv. Pompeius (jaren 60 van 1e eeuw acn) - 96 acn: Ptolemaios Apion laat Cyrene (deel van Ptolelemaeïsch Egypte) na aan Rome <- - dynastieke twisten - Egypte definitief in Romeinse handen na zeeslag bij Actium (31 acn) 19 / 37

20 6. De opkomst van Rome 6.1. Pre- Romeins Italië - Italische volkeren (sinds late tweede millennium acn) - Latijnen (waartoe Romeinen behoorden) - Umbriërs, Samnieten,... - Etrusken (Etrurië, d.i. Toscane): niet- Indo- Europees volk - Griekse poleis in het zuiden en op Sicilië 6.2. Etrusken - niet- Indo- Europees, taal niet ontcijferd, wellicht < Klein- Azië - stadscultuur - aristocratische bovenlaag - onderlaag van inheemse horige boeren - eerst koningen, later oligarchieën - overname Grieks alfabet - - > doorgeven aan Romeinen - grote invloed op Rome: politieke en religieuze gebruiken (leverschouwing, ambtsinsignia,...) 6.3. Rome in de Koningstijd - gunstige ligging - aan de Tiber - kruispunt wegen - goede weidegronden - 10e eeuw: eerste nederzettingen op heuvels rond moerassig dal (latere Forum) - geregeerd door koningen - vroegste sociale organisatie (zeer onzeker!) - rex - patres - gentes - belangrijkse patres in Senatus (adviesraad koning) - comitia curiata - bevolking in drie tribus van elk 10 curiae - elke curia leverde 100 soldaten - - > 3000 infanterie - - > 300 equites - belang patronage: alle patres waren patronus van hun clientes (arme alankelijken) - 1e kwart 6e eeuw: droogleggen en plaveien van het dal - - > Forum Romanum - onder invloed van de Etrusken - stadsontwikkeling - sociale en militaire hervormingen - introductie hoplieten- tactiek - classis: burgers die wapenuitrusting kunnen betalen - infra classem: de rest - onder koning Servius Tullius (ca. 525 acn) - verdubbeling legio: > nieuwe volksvergadering: comitia centuriata - indeling burgerij in vermogensklassen - Serviaanse indeling - vermogensklasse I - 18 centuriën ruiterij - 80 centuriën infanterie - 40 seniores - 40 iuniores - vermogensklasse II: 20 centuriën infanterie - 10 seniores - 10 iuniores - vermogensklasse III: 20 centuriën infanterie - 10 seniores - 10 iuniores 20 / 37

21 - vermogensklasse IV: 20 centuriën infanterie (lichtgewapenden) - 10 seniores - 10 iuniores - vermogensklasse V: 30 centuriën infanterie (lichtgewapenden) - 15 seniores - 15 iuniores - plus: 4 à 5 centuriën non- combatanten, en 1 centuria proletarii - totaal: 193 centuriën - hoogste klassen hadden de meeste centuriën - er werd per centuria gestemd tot de meerderheid bereikt werd - ouderen stemmen vóór jongeren - - > dominantie rijkere en oudere burgers - administratieve hervorming: nieuwe tribus indeling - 4 stad - 6 platteland (uiteindelijk 31) - 510/509: aristocratische coup tegen tirannieke koning Tarquinius Superbus - - > Rome voortaan Republiek, geleid door twee jaarlijks verkozen consuls 6.4. De Standenstrijd - begin Republiek tot vroege 3e eeuw acn - - > Romeinse politiek gedomineerd door conflict patriciërs vs. plebejers - geboorteadel van patriciërs is dominant - economisch - sociaal- politiek - juridisch - rest bevolking: plebejers - gedifferentieerde groep - rijke plebejers - - > willen toegang tot ambten - arme plebejers - - > willen schuldenverlichting en landherverdeling - eerste fase ( ) - 494: secessio plebis - massale werk- en legerdienstweigering van het plebs - oprichting eigen politieke instituties - concilium plebis - - > plebiscieten - 10 tribuni plebis - - > sacrosanct, plebs staat garant - - > taken: - helpen plebejers via auxilium en intercessio - veto over besluiten - 449: patriciërs erkennen onschendbaarheid van de volkstribunen - medio 5e eeuw: Twaalf Tafelen - - > codificatie van de wetten - - > doorbreekt juridisch monopolie van de patriciërs - - > creëert rechtszekerheid, want nu geschreven wetten - 445: lex Canuleia: verbod op huwelijken tussen patriciërs en plebejers opgeheven - tweede fase ( /366) - compromis - hoogste gezag bij college van tribuni militum consulari potestate (krijgstribunen met consulaire bevoegdheden) - - > zowel patriciërs als plebejers - 420: openstelling ambt van quaestor voor plebejers - 367/366: volkstribunen Licinius en Sextius - voortaan mag één van beide consuls plebejer zijn (vanaf 323 deze mogelijkheid voor beide consuls, andere functies volgen) - schuldenverlichting arme plebejers - 363: nieuw magistratuur - - > praetor, belast met rechtspraak 21 / 37

22 - derde fase (367/ ) - problemen van de landlozen opgelost door gebiedsuitbreiding van Rome - 325: formele afschaffing schuldslavernij (nexum) - 300: lex Valeria - - > door magistraten ter dood veroordeelden kunnen beroep doen op populus (provocatio ad populum) - 287: lex Hortensia - - > plebescieten krijgen kracht van wet voor hele populus (niet slechts plebejers) - - > concilium plebis - - > comitia tributa - - > formering patricisch- plebejische elite: nobilitas 6.5. De verovering van Italië - 493: slag bij het meer van Regillus tegen de Latijnse steden - - > coalitieverdrag (foedus Cassianum) - 396: verovering Veii - ca. 390: Rome tijdelijk ingenomen door een Keltische stam : Eerste Samnitische Oorlog - Rome / Latijnse Bond / Capua vs. - Samnieten - ongenoegen onder Latijnse steden - - > : Latijnse Oorlog - Rome wint - Latijnse Bond ontbonden - meeste Latijnse steden bij Rome ingelijfd - andere krijgen een afgezwakt burgerrecht (sine suffragio) - andere worden socii - Tweede Samnitische Oorlog ( , ) - 312: Aanleg Via Appia - Derde Samnitische Oorlog ( ) - monsterverbond Samnieten, Etrusken, Umbriërs, Kelten - Rome wint in Slag bij Sentinum (295) - Vrede van 290: - - > Rome hegemonie Italië ten zuiden van de Po - Tarente roept hulp in van koning Purrhos van Epirus - 280: invasie Italië door Purrhos - - > wint (met zware verliezen) twee veldslagen - - > trekt zich terug (275) - - > Tarente onderworpen (270) 6.6. De Punische Oorlogen - 5e - 4e eeuw acn: opkomst Carthago als Mediterrane grootmacht - 264: Rome komt Messina te hulp tegen Carthago - Eerste Punische Oorlog ( ) - Romeinse overwinning in zeeslag (241) - vrede - Carthago doet herstelbetalingen - Carthago staat Sicilia en (iets later) Sardinia en Corsica af - - > eerste twee Romeinse provincies - Carthaagse machtsuitbreiding op Iberisch schiereiland - - > Romeinse wantrouwen - Ebro verdrag: Ebro = noordgrens van Carthaagse invloedssfeer - - > door Rome geschonden: hulp aan Spaanse stad 22 / 37

23 - Tweede Punische Oorlog ( ) - Hannibal trekt over de Alpen - - > verslaat Rome in Slag bij Cannae (216) - Italiaanse bondgenoten blijven Rome trouw - Rome begint tweede front in Spanje - - > 204: Carthaags Spanje in Romeinse handen - - > Rome steekt over naar Noord- Afrika - - > Hannibal teruggeroepen en definitief verslagen - provincialisering Spanje 6.7. Staatsinstellingen van de Romeinse Republiek - volksvergaderingen - algemeen - directe vergadering - stemmen/kiezen per stemgroep (curia/centuria/tribus) - geen debatten - comitia curiata - in Republiek louter nog ceremonieel/religieus - stemt per curia (oude districtsindeling uit Koningstijd) - comitia centuriata - hele populus - voorgezeten door consul/praetor - stemmen per centuria (193 centuriae) - kiest consuls, praetors, censors - na 218: geen wetgeving behalve oorlogsverklaring - hof van beroep in moordzaken - comitia tributa - stemmen per tribus - 4 stad - 31 platteland - tributa populi - hele populus - voorgezeten door consul/praetor - kiest aediles curules, quaestors - alle wetgeving (leges) - aanvankelijk rechtbank voor ernstige delicten - tributa/concilium plebis - alle plebejers - voorgezeten door volkstribuun of plebejische aediel - kiest tribuni plebis en aediles plebis - wetgeving: plebiscita, op voorstel van de volkstribunen - rechtszaken waarbij tribunen betrokken zijn - magistraten - consul: - jaarlijks 2 - imperium - hoogste autoriteit civiel en militair - praetor: - jaarlijks 4 - imperium - juridische taken / legercommandant - aedile: - jaarlijks 4-2 curules - 2 plebis - markten, wegen, voedselvoorziening, spelen, archieven - quaestor: - jaarlijks 10 (sinds 197, later veel meer) - financiën - tribuni plebis - jaarlijks 10 - introductie wetgeving in concilium plebis - auxilio, intercession: vetorecht over beslissingen van andere magistraten 23 / 37

24 - buitengewoon - dictator - alleenheerser - noodgevallen - benoemd door consul op verzoek van de Senaat - max. 6 maanden - censor - twee mannen, eens om de 5 jaar - 18 maanden - inspectie van de lijst van de Senaat - census - controle van het moreel gehalte van de samenleving - senaat - raad van ex- magistraten ouder dan 30 jaar - 300, later 600 leden - adviseert magistraten: senatus consulta - zeer invloedrijk - ontvangt en stuurt ambassadeurs - financiële beslissingen tijdens campagnes - rechtbanken - vanaf 149 permanent voor strafzaken - civiele zaken: praetor - questiones perpetuae - juries: equites, later ook senatoren 24 / 37

25 7. De Romeinse Republiek: imperialisme in ondergang 7.1. Gevolgen van imperialisme: intern - succesvolle veroveringsoorlogen - - > toevloed rijkdommen en krijgsgevangenen - - > (senatoriale) elite investeert nieuwe rijkdom in grootgrondbezit - - > laat die bewerken door krijgsgevangenen als slaven - - > kleine boeren worden verjaagd en hebben geen toegang tot ager publicus - - > landloze boeren trekken naar steden, vooral Rome (proletariaat) - probleem: - kleine boerenstand (assidui) = ruggengraat Romeinse leger - - > bezitscriterium: uitrusting zelf betalen - - > steeds minder assidui, juist in periode van imperiale expansie - twee mogelijke oplossingen: - landverdeling of - verlaging / afschaffing van het bezitscriterium voor legerdienst acn - volkstribuun Tiberius Gracchus ijvert voor verdeling van ager publicus - - > uit handen van elite nemen en aan arme boeren en proletarii geven - wet wordt aangenomen door volksvergadering (comitia tributa (plebis)) - - > buiten senaat om - - > in resulterende conflicten wordt Tiberius vermoord door senatoriale knokploeg - gevolgen van Gracchus optreden - (senatoriale) elite wordt verdeeld in twee kampen - populares (werken via comitia tributa) vs. - optimates (werken via senaat) - landverdelingscommissie van Gracchus bleef actief - - > echter onder controle van de senaat - - > socii geen toegang - 123: Gaius Gracchus wordt volkstribuun - hernieuwing van Tiberius akkerwet in oorspronkelijke vorm - uitbreiding burgerrecht onder socii - graan tegen lage prijs voor proletarii - ook vermoord - 107: Romeinse generaal Gaius Marius - schaft bezitscriterium voor legerdienst af - rekruteert onder proletarii - stelt zijn soldaten land in het vooruitzicht na diensttijd - - > patroon- cliënt relatie tussen veldheer en soldaten - - > eerste loyaliteit ligt bij commandant, niet bij Republiek 7.2. Gevolgen van imperialisme: extern - structuur rijk - in Italië - Latini (oude steden in Latium + Latijnse kolonies) - - > Latijns burgerrecht - - > omgezet naar Romeins burgerrecht bij verhuizing naar Rome - Socii: jaarlijkse troepenlevering aan Rome - in provincies - rechteloos - onvoorwaardelijke gehoorzaamheid aan Rome - tribuutbetaling 25 / 37

26 - provincia = taakomschrijving magistraat (aanvankelijk) - - > in veroverde gebieden was een magistraat met imperium nodig - - > provincia - - > bezettingszone (territoriale bijbetekenis) - aanvankelijk: uitbreiding van het aantal praetoren tot 6 voor het bestuur van de provincies - vanaf 197: nieuwe provincies bestuurd door ex- magistraten: propraetores (later ook proconsules) - provincies - beschouwd als wingewesten (pas in keizertijd kwam de notie van verantwoordelijkheid van Rome voor de provincialen) - gouverneurs verrijken zich - belastingen geïnd door private maatschappijen (societates) van publicani (geleid door equites) - - > betaalden Rome een vast bedrag - - > inden dat bedrag met winst terug in de provincies - - > veel exploitatie - veel Romeinen en Italiërs als zakenlui actief in provincies (vooral Asia Minor): negotiatores 7.3. De Burgeroorlogen - onvrede onder socii leidt tot Bondgenotenoorlog (91-88 acn) - Etrusken + Umbriërs + Samnieten vormen aparte staat: Italia - lastige oorlog, uiteindelijk doet Rome concessie - - > burgerrecht voor alle Italiërs - Samnieten vechten nog door - - > verslagen door Cornelius Sulla (88) - 88: koning Mithridates van Pontos valt Asia binnen - - > senaat geeft commando aan Sulla - - > volksvergadering geeft commando aan Marius - - > Sulla onderneemt mars op Rome met zijn troepen - - > bloedblad - - > Sulla vertrekt naar het oosten - 82: Sulla maakt zich na terugkeer meester van Rome - systematische terreur - proscripties: vele populares vermoord - Sulla wordt benoemd tot dictator voor onbepaalde tijd - - > hervormingen - volksvergadering en tribunen monddood gemaakt - consulaat losgekoppeld van militair commando - versterking van de positie van de senaat - Sulla treedt af in 79 - Sulla s hervormingen na 79 grotendeels teruggedraaid - ambitieuze populares nobiles bleven via volksvergadering en tribunaat actief - - > de door optimates gedomineerde senaat werd in het nauw gedreven - ondertussen slavenopstanden olv. Spartacus (73-71 acn) - - > neergeslagen door Crassus en Pompeius - probleem van endemische piraterij in MZ - 67: voorstel van tribunen/volksvergadering (steun van Cicero) - - > buitengewoon mandaat voor Pompeius om piraten te bestrijden - - > klus geklaard in 3 maanden - 66: voorstel van tribunen/volksvergadering (steun van Cicero) - - > buitengewoon mandaat voor Pompeius om definitief met Mithridates af te rekenen - 61: Pompeius keert in triomf terug uit het oosten - - > ontslaat troepen maar belooft hen land - - > senaat weigert land toe te kennen - Pompeius geen invloed meer zonder troepen - - > vorming Eerste Triumviraat (60 acn) - Pompeius, Caesar, Crassus - - > Caesar consul maken in > Pompeius veteren zouden hun land krijgen 26 / 37