(Verschenen in Hospitalia 2002/4: )

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "(Verschenen in Hospitalia 2002/4: 170-174)"

Transcriptie

1 (Verschenen in Hospitalia 2002/4: ) INTERCULTURELE BEMIDDELING IN DE ZIEKENHUIZEN Hans VERREPT Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu Inleiding Het nieuwe Koninklijk Besluit op de ziekenhuisfinanciering bepaalt dat algemene en psychiatrische ziekenhuizen bij het ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu op vrijwillige basis een aanvraag kunnen doen voor de financiering van een intercultureel bemiddelaar of een coördinator interculturele bemiddeling 1 (Belgisch Staatsblad van 30 mei 2002, Art 80, 2, 13). De financiering gebeurt om het voor de ziekenhuizen mogelijk te maken rekening te houden met de taalkundige en/of culturele kenmerken van de opgenomen patiënten. De mogelijkheid om bij het ministerie middelen voor interculturele bemiddeling aan te vragen bestaat sinds Het beschikbare budget wordt jaarlijks bepaald. In 2002 bedroeg het 38 miljoen Belgische frank. Daarmee werden initiatieven in 44 Belgische ziekenhuizen gefinancierd (34 algemene en 10 psychiatrische). Samen leidden die tot een tal interventies. Voor 2003 werd het budget opgetrokken tot euro en het aantal participerende ziekenhuizen tot 50. Binnen de administratie is de Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling belast met de administratieve en inhoudelijke opvolging van de initiatieven interculturele bemiddeling. Een belangrijk gedeelte van de activiteiten van de Coördinatiecel is de evaluatie van de interculturele bemiddelingsactiviteiten in de ziekenhuizen. De resultaten van die evaluatie die gebeurt aan de hand van internationaal erkende standaarden vormen de basis van een kwaliteitsbevorderingsprogramma. Dat bestaat onder meer uit het aanreiken van specifieke vormingsmodules aan de interculturele bemiddelaars zelf en de hulpverleners die met hen samenwerken. In deze bijdrage willen we kort enkele aspecten van interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen toelichten. Ten eerste onderzoeken we de vraag waarom interculturele bemiddeling noodzakelijk is. Ten tweede gaan we in op de vraag welke invulling we aan het begrip intercultureel bemiddelaar geven. We doen dat vanuit een taakomschrijving van de intercultureel bemiddelaar. Ten slotte behandelen we enkele knelpunten en de voorwaarden voor een goed functioneren van een intercultureel bemiddelaar in het ziekenhuis. Een aspect dat in deze bijdrage niet aan bod komt

2 zijn de overigens zeer positieve effecten van het inzetten van interculturele bemiddelaars op de kwaliteit van zorg. Voor wie daar meer over wil weten, verwijzen we naar Verrept (2000/2001) en Bowen (2001). Waarom interculturele bemiddeling noodzakelijk is Interculturele bemiddeling heeft tot doel de toegankelijkheid en de kwaliteit van de hulpverlening aan allochtonen te verbeteren. Vanaf dit jaar behoren ook mensen met een auditieve handicap die een gebarentaal gebruiken tot de doelgroep. Net zoals in een aantal andere landen profileert die groep zich in ons land immers in toenemende mate als een taalkundige (cf. het gebruik van gebarentaal) minderheid die zich ook in cultureel opzicht onderscheidt van de meerderheid. Om die redenen blijken die mensen grotendeels tegen dezelfde drempels aan te lopen als de allochtonen wanneer ze een beroep doen op gezondheidszorg. Wie er de wetenschappelijke literatuur op naslaat zal vaststellen dat de zorg aan allochtonen bemoeilijkt wordt door meerdere factoren. Zo verwijst men o.m. naar de taalbarrière, naar culturele verschillen, de lage sociaal-economische status van vele allochtonen (laag opleidingsniveau en inkomen) en de effecten van de spanningen tussen autochtonen en allochtonen in de samenleving in haar geheel op het verloop van de contacten tussen autochtone hulpverleners en allochtone patiënten. De effecten van de taalbarrière op de toegankelijkheid en de kwaliteit van de zorg aan allochtonen en personen met een auditieve handicap zijn relatief weinig onderzocht. Zo stelt Bowen (2001) dat we nog steeds onvoldoende weten in welke mate de taalbarrière het resultaat van de hulpverlening aantast en het gebruik van de gezondheidszorg en de tevredenheid van de patiënt beïnvloedt. Weinig is ook bekend over extra uitgaven in de gezondheidszorg en daarbuiten die mogelijk met het bestaan van een taalbarrière in de gezondheidszorg verbonden zijn. Het best gedocumenteerd zijn een aantal effecten van de taalbarrière op processen die mogelijk tot een minder goed resultaat van de hulpverlening leiden. Zo werd vastgesteld dat patiënten die de taal van de hulpverleners niet beheersen langer wachten om een beroep op de gezondheidszorg te doen. De taalbarrière leidt tot een minder goed begrip van wat de hulpverlener aan de patiënt meedeelt. Daardoor is die laatste slechter geïnformeerd over zijn gezondheidsprobleem en de te volgen behandeling wat op zijn beurt tot een lagere therapietrouw leidt. Het bestaan van een taalbarrière verhoogt de kans dat mensen met bepaalde aandoeningen in het ziekenhuis opgenomen 1. In deze bijdrage gaan we niet verder in op de rol van de coördinator interculturele bemiddeling.

3 moeten worden of bepaalde behandelingen moeten ondergaan. Dat blijkt onder meer het geval te zijn voor intubatie bij patiënten met astma. Uit een studie van LeSon & Gershwin (1996) kwam naar voren dat patiënten die zich niet in de taal van de hulpverlener konden uiten 17 keer meer kans liepen om in de loop van hun ziekte geïntubeerd te worden dan patiënten die dat wel konden. Het bestaan van een taalbarrière wordt in onderzoek ook in verband gebracht met een hoger aantal negatieve bijwerkingen van geneesmiddelen en een minder goede pijnbestrijding. Voorts vinden we aanwijzingen dat chronische aandoeningen zoals astma en diabetes minder goed behandeld kunnen worden wanneer er een taalbarrière bestaat. Ten slotte blijkt de toegang tot de geestelijke gezondheidszorg en de deelname aan preventieprogramma s er zeer onder te lijden. In het licht van de nieuwe wet op de patiëntenrechten is het van bijzonder belang dat ook vastgesteld werd dat de rechten van de patiënt ten gevolge van taalproblemen frequent met de voeten getreden worden. Het recht van de patiënt om in een begrijpelijke taal geïnformeerd te worden kan vaak niet gerespecteerd worden zonder het inzetten van een tolk of intercultureel bemiddelaar. Uit een Canadees onderzoek blijkt dat informed consent van allochtone patiënten vaak wordt verkregen door middel van procedures die voor comateuze, demente of mentaal gehandicapte autochtonen gehanteerd worden. Dat impliceert dat men de beslissing tot het al dan niet uitvoeren van een bepaalde behandeling of ingreep af laat hangen van het oordeel van een familielid van de patiënt dat de taal van de hulpverlener beheerst. In nogal wat gevallen blijkt de betrokkene na te laten de zieke om zijn mening te vragen (Kaufert & O Neil, 1989). Men stelt dat de taalbarrière het aanzienlijk moeilijker maakt om een aantal diagnoses te stellen. Daardoor verhoogt de kans op vergissingen. Sommige auteurs zijn van mening dat hulpverleners de gevolgen van de communicatieproblemen proberen te beperken door bij allochtone patiënten meer technische onderzoeken uit te voeren en hen ook langer in observatie te houden (Saldov en Chow, 1994). Allochtone patiënten zouden vaker kort na hun ontslag met vermijdbare complicaties in het ziekenhuis heropgenomen moeten worden omdat de hulpverleners hun toestand door communicatieproblemen verkeerd ingeschat hebben. Bovendien zouden ze om dezelfde redenen voor verdere onderzoeken frequenter doorverwezen worden naar andere hulpverleners. Er doen zich heel wat problemen voor bij het doorgeven van informatie over het gebruik van geneesmiddelen, en bij het maken van afspraken om bijvoorbeeld in het ziekenhuis op controle te komen (Saldov en Chow, 1994).

4 Communicatieproblemen dragen er ook toe bij dat de hulpverlener de klachten van de allochtone patiënt als triviaal of overdreven ervaart. Wright (1983) stelde vast dat Britse huisartsen die de taal van hun Aziatische patiënten niet beheersten, vaak de indruk hadden dat ze zich met onbelangrijke klachten aanmeldden. Britse huisartsen die de taal van hun Aziatische patiënten daarentegen wel spraken, deelden die mening niet. Van der Meer (1984) en Van Dijk (1989) zijn beiden van mening dat de vaststelling van hulpverleners dat Marokkaanse patiënten zich op een stereotype wijze uiten, of 'kampioenen overdrijven' zijn, wellicht eveneens een gevolg is van de onmogelijkheid om meer genuanceerd te communiceren ten gevolge van de taalbarrière. In de USA is de aandacht voor de effecten van - in het bijzonder - de taalbarrière op de kwaliteit van zorg recent enorm toegenomen. De veroordeling van een ziekenhuis tot het betalen van een boete van 1 miljoen dollar wegens medische fouten die door de rechtbank beoordeeld werden als een gevolg van het niet inzetten van een professionele tolk, is daar niet vreemd aan. In de USA hanteert men in verband met de hulpverlening aan allochtonen steeds meer het begrip cultural competence. Daarmee verwijst men naar het vermogen van een zorginstelling om een gelijke kwaliteit van zorg te verstrekken aan alle cliënten en dat onafhankelijk van hun culturele achtergrond of talenkennis. In officiële documenten wordt gesteld dat die doelstelling niet bereikt kan worden zonder het verzekeren van taalbijstand. De Office of Minority Health (1999) beschrijft in haar verslag Assuring Cultural Competence in Health Care de volgende effecten van de taalbarrière: Given the extensive literature and the practical experiences related to the impact of communication distortions between patients with LEP (limited English proficiency) and monolingual English providers, it seems clear that not providing linguistic access services would increase the incidence of miscommunication, misdiagnosis, inappropriate treatment, reduced patient comprehension and compliance, clinical inefficiency, decreased provider and patient satisfaction, malpractice, injury, and death. (Office of Minority Health, 1999, geciteerd in Bowen en Kaufert, 2000) De effecten van de cultuurbarrière op de hulpverlening werden (nog) veel minder onderzocht dan die van de taalbarrière. Dat heeft ongetwijfeld te maken met de relatieve ongrijpbaarheid van het verschijnsel cultuur, en de daarmee verbonden problemen om duidelijk te omschrijven wat de cultuurbarrière precies inhoudt. Een aantal aspecten komen in teksten over interculturele zorg

5 echter steeds terug. Zo blijken allochtone hulpvragers bepaalde problemen niet aan autochtone hulpverleners te signaleren omdat ze ervan overtuigd zijn dat die qua leefwereld te ver van hen afstaan om ze te kunnen begrijpen. Zo werden we in eigen onderzoek herhaaldelijk geconfronteerd met Marokkaanse patiënten die hun problemen in eerste instantie in verband brachten met de invloed van geesten ( jnun ) en zich daarvoor in het traditionele Marokkaanse circuit lieten behandelen door een schriftgeleerde/therapeut ( fqih ). Hun huisarts werd daarvan niet op de hoogte gebracht om de hierboven genoemde reden. Hij werd hoofdzakelijk geconsulteerd om de afwezigheid op het werk te kunnen legitimeren. De geneesmiddelen die hij voorschreef werden door die patiënten niet gebruikt. Iets dergelijks zien we ook wanneer sommige hulpvragers problemen in de relationele sfeer niet aan hulpverleners melden: ze zijn de mening toegedaan dat hulpverleners er onvoldoende van op de hoogte zijn hoe het bij hen gaat om zinvolle adviezen te kunnen geven. Of ze vrezen dat bij het geven van adviezen onvoldoende rekening gehouden zal worden met hun cultuur (Verrept, 2000/2001). Cultureel bepaalde verschillen in opvattingen over de oorzaak van ziekte en problemen, de aangewezen behandeling, het te verwachten verloop enz. (m.a.w. verschillen in verklaringsmodellen), verhogen uiteraard nogmaals de kans op misverstanden (Helman, 1990). Zo ligt het voor veel Turken en Marokkanen helemaal niet voor de hand dat een therapeut bij psychische problemen vragen zal stellen over de relatie met zijn ouders. De kans dat de mogelijke relevantie van dergelijke vragen hen ontgaat is zeer reëel. Het komt voor dat ze die vragen als ongepast aanvoelen, en als een kwalijke poging van de therapeut om henzelf of hun familie gezichtsverlies te doen lijden. Wanneer cliënten van hun kant verwijzen naar begrippen of verschijnselen uit hun eigen cultureel bepaalde referentiekader wil de precieze betekenis daarvan de hulpverlener wel eens ontgaan: dat geldt onder meer voor verwijzingen naar volksziekten 2 (bv. bezetenheid bij Marokkanen), ziekteoorzaken (bv. het boze oog), traditionele therapieën of therapeuten, waarden (schaamte, eer), verwijzingen naar feestdagen (bv. het offerfeest) als aanduiding van een moment in de tijd (bv. van het begin van de symptomen). Daarbij mogen we niet uit het oog verliezen dat een van de steeds weerkerende problemen van interculturele communicatie is dat we geen duidelijk beeld hebben van het referentiekader van onze gesprekspartner. Daardoor laten we soms na om begrippen of verschijnselen voldoende uit te leggen aangezien we ervanuit gaan dat ze deel uitmaken van het kennis- en ervaringsdomein van de ontvanger van onze boodschap. Van groot 2. volksziekten is de vertaling van het Engelse folk illnesses. Het gaat om syndromen waaraan leden van een bepaalde gemeenschap zeggen te lijden en waarvoor binnen hun cultuur een etiologie, een diagnostisch etiket, preventieve en curatieve maatregelen bestaan, maar die niet overeenstemmen met een biomedische categorie (Helman, 1990).

6 belang is ten slotte dat er tussen hulpverleners en allochtone hulpvragers door een gebrek aan kennis van elkaars omgangsvormen en communicatiestijl makkelijk misverstanden, spanningen en conflicten kunnen ontstaan. Die blijven onopgelost of escaleren omdat ze door de taalbarrière goeddeels onbespreekbaar blijven. Het ligt voor de hand dat dergelijke problemen de hulpverleningsrelatie in aanzienlijke mate kunnen belasten. Hulpverleners stellen vast dat de hulpverleningstechnieken die ze voor autochtonen hanteren, bij sommige groepen allochtonen niet tot het gewenste resultaat leiden, of zelfs contraproductief zijn. Wellicht ten overvloede wijzen we er hier op dat een gedeelte van de problemen die autochtone hulpverlener en allochtone patiënt met elkaar ervaren ook te maken heeft met de meestal lage sociaal-economische status van deze laatsten in onze maatschappij. Uit onderzoekt blijkt immers dat hulpverlening over het algemeen een moeilijker verloop kent naarmate de patiënt lager opgeleid is en qua sociale kenmerken verder van de hoogopgeleide hulpverlener afstaat (De Vries, 2000). Ten slotte vinden we steeds meer aanwijzingen dat het bestaan van negatieve gevoelens tussen autochtonen en allochtonen de hulpverleningsrelatie gaan belasten en op die manier tot het ontstaan van een supplementaire barrière gaan leiden. Uit buitenlands onderzoek blijkt dat racisme en discriminatie ook in de gezondheidszorg vaak voorkomen (Bollini & Siem, 1995). De confrontatie met racisme en discriminatie in de samenleving in het algemeen en in hulpverleningsinstellingen in het bijzonder, kunnen uiteraard het vertrouwen van allochtone patiënten in de hulpverlener en de hulpverlening sterk aantasten. De vaststelling dat hulpverlening aan allochtonen omwille van de hiervoor opgesomde problemen vaak een moeilijk verloop kent heeft in veel geïndustrialiseerde landen geleid tot het inzetten van tolken of interculturele bemiddelaars. Op die manier hoopt men de kwaliteit van de hulpverlening te verbeteren en de kansen op een goede gezondheid bij allochtonen te verhogen. Dat is van bijzonder belang aangezien uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat de gezondheid van die groepen zich in ongunstige zin onderscheidt van die van de autochtonen (Bollini & Siem, 1995). Wat doet een intercultureel bemiddelaar?

7 Vooraleer in te gaan op het takenpakket van de interculturele bemiddelaars is het wellicht zinvol iets te zeggen over de etnische herkomst en de opleiding 3 van de interculturele bemiddelaars die nu in Vlaamse (en een aantal Brusselse) ziekenhuizen actief zijn. 4 Op dit ogenblik gaat het om een 25-tal bemiddelaars die samen 16 voltijdse functies invullen. Op dit ogenblik zijn in Vlaanderen uitsluitend vrouwen als intercultureel bemiddelaar actief. Marokkanen en Turken zijn het sterkst vertegenwoordigd (beide groepen ongeveer 5 VTE). Daarnaast zijn er ook een Russische bemiddelaar, een afkomstig uit het vroegere Joegoslavië, een Assyrische, 2 Italiaanse en een Chinese bij de ziekenhuizen in dienst. De meeste interculturele bemiddelaars in Vlaanderen hebben een bijzondere opleiding tot intercultureel bemiddelaar in de gezondheidszorg gevolgd. Het betreft een 3-jarige opleiding op hoger secundair technisch niveau die voor een aanzienlijk gedeelte uit begeleide praktijk bestaat. Daarnaast is een 5-tal interculturele bemiddelaars verpleegkundige, twee zijn filoloog. In ons land werd er gekozen voor het inzetten van interculturele bemiddelaars (en niet tolken) in de ziekenhuizen om aan de hiervoor opgesomde problemen iets te doen. De functieomschrijving van de interculturele bemiddelaar is veel ruimer dan die van een tolk. Hieronder stellen we kort de verschillende taken van de intercultureel bemiddelaar voor. 1. Het eigenlijke tolken, m.a.w. het accuraat en volledig vertalen van de boodschappen van de verschillende gesprekspartners; 2. Culture brokerage : dit begrip wordt door Kaufert (1985) gedefineerd als explaining the culture of the hospital and of the physician to the patient and the world of the patient to the physician. Dat is in het bijzonder noodzakelijk wanneer een accurate en volledige vertaling niet tot wederzijds begrip leidt. Bijvoorbeeld omdat de patiënt over verschijnselen spreekt die de hulpverlener onbekend zijn. Stel dat een Marokkaanse patiënt naar Aïcha Qandicha verwijst in zijn verhaal over ziekte, en dat de hulpverlener daarmee niet vertrouwd is. In dergelijk geval is het veelal nodig dat de bemiddelaar kort uitlegt wie Aicha Qandicha is, en dat veel Marokkanen ervan overtuigd zijn dat contact met die demon tot het ontstaan van ziekte kan leiden. 3. Het KB waarin sprake is van de mogelijkheid tot het aanvragen van interculturele bemiddelaars bepaalt de opleidingsvereisten waaraan iemand moet voldoen om als intercultureel bemiddelaar gefinancierd te kunnen worden. 4. We beperken ons hier tot het geven van enkele achtergrondgegevens over de Nederlandstalige interculturele bemiddelaars (actief in Vlaanderen en Brussel; in Brussel en Walloniê werkt daarnaast een aantal Franstalige bemiddelaars).

8 Culture brokerage vindt ook plaats tijdens de voorbespreking van interventies tijdens dewelke de interculturele bemiddelaar zal tolken. Ze zal in sommige gevallen op culturele factoren wijzen die relevant zijn voor de interactie met de patiënt: bijvoorbeeld dat bepaalde thema s moeilijk rechtstreeks of onmiddellijk besproken kunnen worden, of dat sommige vragen niet in aanwezigheid van personen van de andere sekse gesteld kunnen worden. Ten slotte vertolken of evoceren interculturele bemiddelaars in het kader van culture brokerage welke betekenissen en gevoelens met bepaalde mededelingen of handelingen mogelijk verbonden zijn bij patiënten van hun eigen groep. Daarbij kan het zowel gaan om uitingen of handelingen (bv. non-verbaal gedrag) van de hulpverlener, als om de wijze waarop vragen of handelingen van de hulpverlener binnen de cultuur van de patiënt ervaren zullen worden. Het vertolken of evoceren van dergelijke aspecten dient uiteraard met de grootste omzichtigheid te gebeuren. Zowel de bemiddelaar als de hulpverlener moeten er zich bewust van zijn dat het gedrag en de emotionele beleving van de hulpvrager slechts zeer gedeeltelijk bepaald worden door zijn cultuur. Bovendien mag men niet uit het oog verliezen dat ook de interculturele bemiddelaar nooit een volledig beeld heeft van de opvattingen en gebruiken die binnen zijn cultuur bestaan; 3. Het geven van concrete hulp aan patiënten (buiten het triadisch 5 contact): bv. de weg vinden in het ziekenhuis, informatie geven over de documenten die de patiënt mee moet brengen, hulp bij het invullen van documenten, uitleg geven over het functioneren van het ziekenhuis, het begeleiden van de allochtone patiënt tijdens zijn traject doorheen het ziekenhuis; 4. Het emotioneel ondersteunen van de patiënt tijdens een gesprek. Dat is in het bijzonder van belang voor patiënten die ten gevolge van de taalbarrière tijdens het verblijf in het ziekenhuis in een sociaal isolement terecht dreigen te komen; 5. Het bemiddelen in conflicten waarbij patiënten van de etnische groep (of taalgroep) van de interculturele bemiddelaar betrokken zijn. De taak is daarbij na te gaan of de conflicten te wijten zijn aan taalkundige of cultureel bepaalde misverstanden. Wanneer dat het geval is, kan de bemiddelaar proberen het conflict op te lossen door de ontstaansgeschiedenis van het conflict of het misverstand te verhelderen. 5. Met triadisch contact verwijzen we naar de situatie waarbij patiënt, interculturele bemiddelaar en hulpverlener zich lijfelijk en gelijktijdig in een ruimte bevinden. Het gaat met andere woorden om de traditionele tolksituatie.

9 In de mate dat interculturele bemiddelaars in hun opleiding niet voorbereid werden voor conflictbemiddeling moet het bemiddelen in conflicten in samenwerking met een ombudsman/vrouw gebeuren; 6. Pleitbezorging (het opkomen voor de rechten en belangen van de patiënt) wanneer de bemiddelaar vaststelt dat patiënten racistisch behandeld worden of gediscrimineerd; 7. Het zelfstandig en actief op zoek gaan naar problemen die zich in de loop van het hulpverleningsproces bij de allochtone patiënt hebben voorgedaan. In de praktijk gaat het hier meestal om kamerbezoeken die door de bemiddelaars aan patiënten van hun eigen groep uitgevoerd worden. Het is een vorm van outreach hulpverlening binnen het ziekenhuis. Patiënten wordt gevraagd of ze naar aanleiding van hun ziekenhuisopname met vragen of problemen zitten en of ze willen dat de bemiddelaar hen helpt bij het vinden van een oplossing. De bemiddelaar zal de hulpvraag daarna voorleggen aan een hulpverlener en dat contact vormt dan de basis van de verdere hulpverlening. 8. Het signaleren van door de bemiddelaar vastgestelde knelpunten in de hulpverlening aan een bepaalde allochtone patiënt of aan allochtone patiënten in het algemeen. In het bijzonder voor het laatste is het essentieel dat er binnen het ziekenhuis een duidelijke structuur en procedure bestaan die het mogelijk maken om met de opmerkingen van de bemiddelaar rekening te houden. 9. Voor bemiddelaars die daarvoor opgeleid zijn: het geven van voorlichting aan allochtonen. Die voorlichtingssessies moeten samen met hulpverleners voorbereid en gegeven worden. Dat laatste is van belang om aan de allochtone patiënt dezelfde mogelijkheden te bieden om aan een gekwalificeerde voorlichter bijkomende vragen te stellen. Uiteraard vervalt die eis wanneer de bemiddelaar zelf een opleiding tot hulpverlener gevolgd heeft (bv. verpleegkundige). Knelpunten bij het inzetten van interculturele bemiddelaars in de ziekenhuizen Een van de meest opvallende vaststellingen van de meeste onderzoeken over interculturele bemiddeling is dat bemiddelaars vrij weinig ingezet worden om te tolken. Hulpverleners schatten de taalbeheersing in het Nederlands van allochtone patiënten vaak te hoog in. Dat leidt ertoe dat ze er ten onrechte snel van overtuigd zijn dat ze ook zonder intercultureel bemiddelaar wel met de patiënt kunnen communiceren en dus geen beroep op hem/haar doen. Uit onderzoek blijkt ook

10 dat hulpverleners de gevolgen van de taalbarrière voor de kwaliteit van de hulpverlening onderschatten en dat ze een beroep blijven doen op informele tolken (schoonmaaksters, familieleden ). In de wetenschappelijke literatuur bestaat er een consensus dat het inzetten van dergelijke mensen als tolk absoluut vermeden dient te worden. De Office of Minority Health (USA, 1999) stelt zelfs dat onopgeleide tolken (o.m. familieleden) zoveel fouten maken dat het in sommige omstandigheden gevaarlijker is om met zo iemand samen te werken dan hulp te verlenen zonder enige vorm van taalbijstand. Op dit ogenblik tolken interculturele bemiddelaars tijdens ongeveer 2/3 van de interventies die ze uitvoeren. Dat is aanzienlijk meer dan enkele jaren geleden: in 1999 werd tijdens minder dan 40 % van de interventies getolkt. De kwaliteit van het tolken blijkt in veel gevallen minder goed. Een te beperkte tolkopleiding bij de bemiddelaars en het ontbreken van een training over het samenwerken met tolken / bemiddelaars bij de hulpverleners leiden ertoe dat de samenwerking frequent een moeilijk verloop kent. Om die redenen krijgen alle interculturele bemiddelaars op dit ogenblik een basisopleiding tolken. Dat gebeurt in samenwerking met docenten van de tolkenopleidingen van de Lessius-Hogeschool en het Hoger Instituut voor Vertalers en Tolken (Antwerpen). Tegen de zomer van 2003 zullen alle interculturele bemiddelaars een 50-tal uren training in het domein van het (gemeenschaps)tolken hebben gevolgd. Voor ongeveer een derde van de interventies van de interculturele bemiddelaars geldt dat ze niet in de vorm van een triadisch contact uitgevoerd worden. Dat betekent in veel gevallen dat de bemiddelaar boodschappen van hulpverleners en/of patiënten vertaalt zonder dat die zich in dezelfde ruimte bevinden. Een typisch voorbeeld: een patiënt stelt tijdens een bezoek van de bemiddelaar een vraag over zijn behandeling. De bemiddelaar begeeft zich naar de hulpverlener, stelt hem of haar de vraag, en brengt het antwoord dan weer over bij de patiënt. Aan die werkwijze kleven nogal wat bezwaren. Ze is discriminerend voor de allochtone patiënt, die niet of in mindere mate de kans krijgt om rechtstreeks met de hoger gekwalificeerde hulpverlener te praten. In de praktijk blijkt deze werkwijze vooral gebruikt te worden om oude communicatieproblemen op te lossen, die bijvoorbeeld ontstaan zijn op een ogenblik dat hulpverlener en patiënt met elkaar gecommuniceerd hebben zonder dat er een beroep op de bemiddelaar gedaan werd. Het is uiteraard veel beter om te proberen het ontstaan van dergelijke communicatieproblemen te voorkomen door op dergelijke ogenblikken wel een bemiddelaar in te zetten. Op die manier verhogen we bovendien de kans dat de hulpverlener zich op een betrouwbare wijze een beeld van de toestand van de patiënt kan vormen (bijvoorbeeld bij het afnemen van een

11 anamnese). Dat laatste wordt overigens in de wetenschappelijke literatuur als een van de belangrijkste redenen voor het inzetten van professionele tolken of interculturele bemiddelaars genoemd. Het is om die redenen dat we in de begeleiding van de verschillende bemiddelingsprojecten zo sterk de nadruk leggen op het werken in triade. Het voorgaande betekent niet dat interculturele bemiddelaars patiënten altijd samen met de hulpverleners moeten zien, zoals ook bij de functieomschrijving aangegeven werd. Wel willen we beklemtonen dat het overwinnen van de taal- en cultuurbarrière in de meeste gevallen het best gebeurt in aanwezigheid van alle betrokken partijen. In veel buitenlandse projecten wordt zelfs uitsluitend zo gewerkt. De knelpunten verbonden met het inzetten van interculturele bemiddelaars in de ziekenhuizen blijven echter niet beperkt tot het tolken. Hulpverleners hebben nogal eens de neiging om allerlei taken naar de bemiddelaar door te schuiven, zonder dat die daarvoor opgeleid werd. Soms verwacht men van de bemiddelaar dat ze zelf als maatschappelijk werkster aan de slag gaat, verregaande psychologische hulp geeft, of logopedische interventies doet. In de mate dat de bemiddelaar niet op een goed uitgebouwde ondersteunende structuur binnen het ziekenhuis kan terugvallen, blijkt het moeilijk om iets te doen aan steeds terugkerende knelpunten die ze vaststelt in de hulpverlening aan allochtonen. Hetzelfde geldt uiteraard voor het omgaan met racisme of discriminatie in het ziekenhuis. Een ander belangrijk knelpunt is het culturaliseren, met andere woorden het ten onrechte causaal in verband brengen, van problemen van of met allochtone patiënten met hun cultuur of met de culturele afstand die tussen hulpvrager en hulpverlener bestaat. In het bijzonder psychologische, relationele en opvoedingsproblemen worden door hulpverleners wel eens te sterk in verband gebracht met de cultuur van de allochtoon. Onze definitie van normaliteit is immers sterk geïnspireerd op het gedrag van autochtone mensen uit de middenklasse, en wat afwijkt van de norm wordt al snel als pathogeen beschouwd. In de mate dat men de cultuur van de allochtone cliënt als oorzaak ziet van zijn problemen, zal de hulpverleningsinterventie erop gericht zijn om diens cultuur te wijzigen, of besluit men soms dat de bemiddelaar als specialiste in het omgaan met de andere cultuur het probleem dient op te lossen (of toch tenminste de bouwstenen voor een oplossing dient aan te reiken). Zo ziet men psychische problemen bij jonge Marokkaanse vrouwen vaak als een gevolg van de familiale druk om te huwen met een partner die gekozen werd door de familie. Sommige hulpverleners zijn van mening dat het emanciperen van dergelijke vrouwen een

12 stuk van de oplossing kan zijn, en doen daarvoor een beroep op de interculturele bemiddelaar. In andere gevallen zagen we dat ze de vraag wat moeten we met deze meisjes doen direct aan de bemiddelaar voorlegden. Men is daarbij vaak blind voor de persoonlijke en familiale processen die ertoe leiden dat de problematiek van huwelijkssluiting in sommige gevallen zeer sterk escaleert en voor het feit dat het etnisch groepsbehoren van de bemiddelaar niet automatisch betekent dat ze dergelijke problemen kan oplossen. Ook haar opleiding heeft haar niet tot een specialiste in de cross-culturele psychologie gemaakt. Het culturaliseren van problemen van allochtonen, en daarmee verbonden het verschuiven van een deel van de verantwoordelijkheid voor het vinden van een oplossing naar de bemiddelaar, zet de hulpverlening dan ook frequent op een dood spoor. Voorwaarden voor een goed rendement van interculturele bemiddeling in het ziekenhuis De interculturele bemiddelaar moet een duidelijke plaats te hebben binnen het organigram van de instelling. Dat impliceert onder meer dat een personeelslid van het ziekenhuis expliciet belast is met de opvolging van het werk van de interculturele bemiddelaar. In de beginperiode zal hij of zij een belangrijke rol spelen bij de integratie van de interculturele bemiddelaar (o.m. bekendmaking bij de verschillende hulpverleners). In een latere fase is hij verantwoordelijk voor de continue begeleiding van haar werk. Er moet voor gezorgd worden dat de bemiddelaar zich binnen de instelling kan uiten over de gevoelens die de uitvoering van haar taken en de confrontatie met het leed van haar patiënten bij haar oproepen. Hetzelfde geldt voor de mogelijk negatieve wijze waarop sommige hulpverleners op haar aanwezigheid reageren. Uit een hele reeks onderzoeken blijkt dat interculturele bemiddelaars als beroepsgroep een heel hoog risico lopen voor het ontwikkelen van burn-out. Daarom is het ten zeerste aangewezen dat interculturele bemiddelaars de mogelijkheid hebben om zich indien gewenst te laten begeleiden door een psycholoog. Binnen het ziekenhuis dienen structuren te bestaan waaraan de bemiddelaar knelpunten vastgesteld bij de uitoefening van haar werk kan signaleren. Die structuren dienen in staat te zijn om bijvoorbeeld bepaalde handelswijzen binnen het ziekenhuis ter discussie te stellen. Hetzelfde geldt voor het omgaan met racisme en discriminatie. Wanneer de bemiddelaar met dergelijke fenomenen geconfronteerd wordt, moet ze op die structuur kunnen terugvallen, voor een evaluatie van het probleem, en het zoeken en implementeren van een oplossing;

13 Binnen het ziekenhuis dient voor de hulpverleners en de bemiddelaars tenslotte duidelijkheid te bestaan over het takenpakket van deze laatsten. Daarbij dient de klemtoon te liggen op de bemiddelaar als brugfiguur tussen hulpverlener en allochtone patiënt (en dus op het zoveel mogelijk werken in triade). Hulpverleners moeten de kans krijgen om te leren samenwerken met interculturele bemiddelaars. In dat verband zullen we in de loop van 2003 een training voor hulpverleners aanbieden aan de ziekenhuizen waar interculturele bemiddelaars actief zijn. Wanneer aan al die voorwaarden voldaan is, blijkt interculturele bemiddeling zeer aanzienlijke effecten op de kwaliteit van de zorgverlening en de tevredenheid van de patiënten te hebben. Op die wijze kan het inzetten en het samenwerken met de interculturele bemiddelaars een belangrijke bijdrage leveren tot het recht van alle patiënten op een gelijke kwaliteit van zorg, en dat onafhankelijk van taalkennis en culturele achtergrond. LITERATUUR Bollini P, Siem H., No real progress towards equity: health of migrants and ethic minorities on the eve of the year Social Science and Medicine 1995; 41 (6): Bowen S, Language barriers in access to health care. Sl (Canada): Health Canada, 2001: 120. Bowen S, Kaufert J., Methodological and policy issues in evaluation of health interpreter and language access services. Winnipeg (Canada): Department of Community Health Sciences, Northern Health Research Unit, The University of Manitoba, 2000: 104. De Vries S. Psychosociale hulpverlening en vluchtelingen. Utrecht: Pharos, 2000:. Kaufert J, O Neil JD., Biomedical rituals and informed consent: native Canadians and the negotiation of clinical trust. In: Weisz G (ed.). Social science perspectives on clinical trust. Dordrecht: Reidel, 1989: Leson S, Gershwin ME. Risk factors for asthmatic patients requiring intubation. III. Observations in young adults. J.Asthma 1996 (33): Office of Minority Health, US, Department of health and Social Services. Ensuring Cultural Competence in health Care: Recommendations for National Standards and an Outcome-based Agenda

14 Saldov M, Chow P, The ethnic elderly in Metro Toronto Hospitals, nursing homes, and homes for the aged: communication and health care. International Journal of Aging and Human Development 1994; 38 (2): Van der Meer Ph, Omgaan met Marokkanen. Regels/Omgangsvormen/ Het psychosociale gesprek. Deventer : Van Loghum Slaterus, 1984: 207. Van Dijk R, Cultuur als excuus voor een falende hulpverlening. Medische Antropologie 1989; 1 (2): Verrept H, Perissino A, Herscovici A, Interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen (eindverslag). Brussel: Ministerie van Sociale Zaken, Volksgezondheid en Leefmilieu (Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling), 2000: Verrept H. Interculturele bemiddeling in de gezondheidszorg. Cultuur & Migratie 2000/2001: 18 (2): iv Wright CM, Language and communication problems in an Asian community. Journal of the Royal College of General Practitioners 1983; 33:

Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid

Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling stand van zaken - toekomstperspectieven Hans Verrept 1 Celverantwoordelijke Interculturele Bemiddeling, FOD Volksgezondheid In de resultaten van wetenschappelijk

Nadere informatie

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen. Zohra Chbaral 1

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen. Zohra Chbaral 1 Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling in de ziekenhuizen Zohra Chbaral 1 Vooreerst bedanken we de interculturele bemiddelaars, de coördinatoren interculturele bemiddeling die ons de gegevens

Nadere informatie

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven

Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven 1 Culturele diversiteit en interculturele bemiddeling Stand van zaken - toekomstperspectieven Hans Verrept Coördinatiecel Interculturele Bemiddeling 2 Stand van wetenschappelijk onderzoek Etniciteit en

Nadere informatie

Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden

Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden Interculturele communicatie: wat bestaat er en wat kost het Hans Verrept (FOD Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu) Knelpunten zorg migranten en etnische minderheden Taal problematiek

Nadere informatie

Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1

Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1 Interculturele bemiddeling en kwaliteit van zorg Prof.dr.Theda Borde 1 Professor Borde bracht verslag uit van twee vergelijkende studies die ze in drie ziekenhuizen in Berlijn uitvoerde. De ene heeft betrekking

Nadere informatie

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar

Universiteit Opleiding Cursus Beschrijving Link. Vaardigheidsonderwijs 2e jaar Overzicht bachelorcursussen Dit overzicht geeft een groot aantal bachelorcursussen weer die aandacht besteden cultuur en/of gender op het gebied van gezondheidszorg. Het overzicht betreft cursussen uit

Nadere informatie

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen.

N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. ADHD Wachtkamerspecial Onderbehandeling van ADHD bij allochtonen: kinderen en volwassenen N. Buitelaar, psychiater en V. Yildirim, psycholoog. Beiden werkzaam bij Altrecht Centrum ADHD Volwassenen. Inleiding

Nadere informatie

Vragen rond standaarden

Vragen rond standaarden Vragen rond standaarden Isabelle Coune Cel Interculturele Bemiddeling en Beleidsondersteuning 1. Pleitbezorging patiënt Definities: Spreken of tussenkomen in het belang van iemand anders (Van Esterik,

Nadere informatie

Gebruik van huisartsenzorg bij financieel kwetsbare welzijnszorggebruikers

Gebruik van huisartsenzorg bij financieel kwetsbare welzijnszorggebruikers Gebruik van huisartsenzorg bij financieel kwetsbare welzijnszorggebruikers Annelien Poppe Evelyn Verlinde Prof. dr. Sara Willems Prof. dr. Jan De Maeseneer Onderzoeksthema s Gezondheidstoestand van de

Nadere informatie

Emmaüs Culturele diversiteit in de zorg

Emmaüs Culturele diversiteit in de zorg Emmaüs Culturele diversiteit in de zorg Mechelen 26 mei 2011 Hamida Chikhi 1 Italiaanse Turkse Marokkaanse Dienst gestart in 1992 2 1 Doelstellingen van de dienst Gelijke toegang tot de gezondheid Kwaliteit

Nadere informatie

Zorg na de diagnose. Emete Solmaz, specialist ouderengeneeskunde, Royaal Thuis Brian Sinnema, casemanager dementie, HWW Zorg

Zorg na de diagnose. Emete Solmaz, specialist ouderengeneeskunde, Royaal Thuis Brian Sinnema, casemanager dementie, HWW Zorg Zorg na de diagnose Emete Solmaz, specialist ouderengeneeskunde, Royaal Thuis Brian Sinnema, casemanager dementie, HWW Zorg Disclosure belangen sprekers Potentiële belangenverstrengeling Voor bijeenkomst

Nadere informatie

Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich

Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich Het culturele interview Nederlandse versie Hans Rohlof, Noa Loevy, Lineke Sassen & Stephanie Helmich Samenvatting anamnese en ziekte geschiedenis Wordt uit het dossier ingevuld voorafgaand aan het gesprek.

Nadere informatie

Toegang tot gezondheidszorg voor Roma in België

Toegang tot gezondheidszorg voor Roma in België Toegang tot gezondheidszorg voor Roma in België State of the art Prof. dr. Sara Willems Lise Hanssens Onderzoeksgroep Equity in Health Care Vakgroep huisartsgeneeskunde en eerstelijnsgezondheidszorg 1.

Nadere informatie

Kan men ook psychisch ziek worden in andere culturen?

Kan men ook psychisch ziek worden in andere culturen? Kan men ook psychisch ziek worden in andere culturen? Inhoud Probleemstelling Cultuur een eng of een ruim begrip? (Psychisch) ziek zijn. Culturele invloeden op psychisch ziek zijn. Invloeden op het verpleegkundig

Nadere informatie

Interculturele bemiddeling. & taalbijstand voor iedereen

Interculturele bemiddeling. & taalbijstand voor iedereen Interculturele bemiddeling & taalbijstand voor iedereen Onze dienst Uitgangspunt in ZNA: patiënten-recht om in duidelijke en klare taal info over de eigen medische toestand te verkrijgen Interculturele

Nadere informatie

Cultuur-sensitieve aspecten in de zorg

Cultuur-sensitieve aspecten in de zorg Cultuur-sensitieve aspecten in de zorg Toegespitst op kankerzorg dr. Mohamed Boulaksil Cardioloog i.o. Pharos Utrecht, 18 juni 2013 Indeling Definitie van begrippen Epidemiologische verschillen migrant

Nadere informatie

Project Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname

Project Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname Project Versterking van Palliatieve Zorg in Suriname Ernstig zieke mensen voor wie geen genezing meer mogelijk is, willen de laatste fase van hun leven graag thuis doorbrengen in hun eigen vertrouwde omgeving.

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle   holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/28630 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Haan, Anna Marte de Title: Ethnic minority youth in youth mental health care :

Nadere informatie

Inleiding. Johan Van der Heyden

Inleiding. Johan Van der Heyden Inleiding Johan Van der Heyden Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat, 14 B - 1050 Brussel 02 / 642 57 26 E-mail : johan.vanderheyden@iph.fgov.be

Nadere informatie

Commissie voor de toegang tot en het hergebruik van bestuursdocumenten

Commissie voor de toegang tot en het hergebruik van bestuursdocumenten Commissie voor de toegang tot en het hergebruik van bestuursdocumenten Afdeling openbaarheid van bestuur 10 augustus 2009 ADVIES 2009-54 over de weigering om toegang te verlenen tot verslagen van ziekenhuisombudsdiensten

Nadere informatie

Vormingsmodules Cultuursensitieve Zorg

Vormingsmodules Cultuursensitieve Zorg Vormingsmodules Cultuursensitieve Zorg MODULE INLEIDING Vaak gebruikte begrippen zoals cultuur, etniciteit, nationaliteit, ras worden gedefinieerd Impact van cultuur op mentaal lijden wordt besproken Migratiedynamieken

Nadere informatie

Gezondheidsachterstanden. Gelijke kansen voor iedereen

Gezondheidsachterstanden. Gelijke kansen voor iedereen Gezondheidsachterstanden Gelijke kansen voor iedereen Goede gezondheid: niet voor iedereen Een goede gezondheid is een groot goed, voor de individuele burger én voor de samenleving als geheel. We worden

Nadere informatie

Richtlijnen Palliatieve en Supportieve zorg

Richtlijnen Palliatieve en Supportieve zorg Laarbeeklaan 101 1090 Brussel Oncologisch Handboek Palliatieve zorg V1.2008 PALLIATIEVE ZORG: TOELICHTING EN PRAKTISCHE RICHTLIJNEN 1 Inleiding In 2002 werden drie wetten met betrekking tot de zorg voor

Nadere informatie

Samenvatting (summary in Dutch)

Samenvatting (summary in Dutch) Samenvatting (summary in Dutch) 149 Samenvatting (summary in Dutch) Één van de meest voorkomende en slopende ziektes is depressie. De impact op het dagelijks functioneren en op de samenleving is enorm,

Nadere informatie

Mantelzorg, waar ligt de grens?

Mantelzorg, waar ligt de grens? Mantelzorg, waar ligt de grens? CDA Talentacademie 2014-2015 Anita Relou Wat is volgens het christendemocratisch gedachtengoed de grens van mantelzorg. Inleiding 2015. Een jaar met veel veranderingen in

Nadere informatie

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: MimpenMG Datum aanmaak rapport:11-11-2015 1 Laatste ronde patiëntenvragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-3-2014 tot 1-3-2014

Nadere informatie

Advance Care Planning in België

Advance Care Planning in België Scientific Institute of Public Health Advance Care Planning in België een studie via de Belgische Huisartsenpeilpraktijken Koen Meeussen -Zorg rond het Levenseinde - VUB Doelstelling Senti-Melc Methode

Nadere informatie

Seksuele gezondheid Uitdagingen voor migranten organisaties

Seksuele gezondheid Uitdagingen voor migranten organisaties Seksuele gezondheid Uitdagingen voor migranten organisaties Bijeenkomst bevordering seksuele gezondheid Noord Nederland en de rol van de zelforganisaties Drachten 15-3-2010 Bram Tuk Pharos, kennis en adviescentrum

Nadere informatie

Richtlijnen voor het werken in een multiculturele setting

Richtlijnen voor het werken in een multiculturele setting Richtlijnen voor het werken in een multiculturele setting Quality needs diversity 1. Inleiding Deze richtlijnen zijn een uitwerking van de kernwaarde Ruimte voor talent en groei voor iedereen, onderdeel

Nadere informatie

GEZONDHEIDSPROFIEL STATUSHOUDERS IN GEMEENTE GOIRLE. Inleiding. januari 2015 t/m juli 2017

GEZONDHEIDSPROFIEL STATUSHOUDERS IN GEMEENTE GOIRLE. Inleiding. januari 2015 t/m juli 2017 januari maart mei juli september november januari maart mei juli september november januari 7 maart 7 mei 7 juli 7 januari t/m juli 7 GEZONDHEIDSPROFIEL STATUSHOUDERS IN GEMEENTE GOIRLE Inleiding 3 statushouders

Nadere informatie

Samenvatting (Summary in Dutch)

Samenvatting (Summary in Dutch) Samenvatting (Summary in Dutch) Het aantal eerste en tweede generatie immigranten in Nederland is hoger dan ooit tevoren. Momenteel wonen er 3,2 miljoen immigranten in Nederland, dat is 19.7% van de totale

Nadere informatie

Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie?

Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie? Fiche 4: Hoe verhoog je je interculturele competentie? In deze fiche vind je instrumenten om de interculturele competenties van personeelsleden op te bouwen en te vergroten zodat het diversiteitsbeleid

Nadere informatie

Budgetcoach Functieprofiel

Budgetcoach Functieprofiel Budgetcoach Functieprofiel Datum: //20... Naam Budgetcoach:... Doelstelling van de functie Budgetcoach De vrijwilliger biedt een aanvullende hulpverlening, waarbij op maat van de cliënt gewerkt wordt dit

Nadere informatie

Kanker... wat nu? T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk

Kanker... wat nu? T +32(0) F +32(0) Campus Sint-Jan Schiepse bos 6. B 3600 Genk Kanker... wat nu? T +32(0)89 32 50 50 F +32(0)89 32 79 00 info@zol.be Campus Sint-Jan Schiepse bos 6 B 3600 Genk Campus Sint-Barbara Bessemerstraat 478 B 3620 Lanaken Medisch Centrum André Dumont Stalenstraat

Nadere informatie

Tijdig spreken over het levenseinde

Tijdig spreken over het levenseinde Tijdig spreken over het levenseinde foto (c) Ben Biondina voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl Cliëntenbrochure van Goedleven foto (c) Jan Kooren voor DNA-beeldbank op www.laatzeelandzien.nl 1.

Nadere informatie

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis

Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Samenvatting Het voorkomen van geneesmiddel gerelateerde problemen bij oudere patiënten met polyfarmacie ontslagen uit het ziekenhuis Hoofdstuk 1 bevat de algemene inleiding van dit proefschrift. Dit hoofdstuk

Nadere informatie

Afdeling Medische Psychologie

Afdeling Medische Psychologie Afdeling Medische Psychologie In de meeste ziekenhuizen is een afdeling medische psychologie; ook in het St. Annaziekenhuis. U bent door uw medisch specialist naar deze afdeling doorverwezen. In deze folder

Nadere informatie

INTERFEDERAAL GELIJKEKANSENCENTRUM SAMENVATTING & AANBEVELINGEN

INTERFEDERAAL GELIJKEKANSENCENTRUM SAMENVATTING & AANBEVELINGEN INTERFEDERAAL GELIJKEKANSENCENTRUM SAMENVATTING & AANBEVELINGEN (NAAM)BEKENDHEID De Belgische bevolking heeft algemeen genomen weinig kennis van organisaties die zich bezighouden met de strijd voor gelijke

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Veringa

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Veringa Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Veringa Datum aanmaak rapport:28-09-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-4-2017 tot 1-7-2017

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum Datum aanmaak rapport:28-09-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-4-2017 tot 1-7-2017

Nadere informatie

Ervaringen vanuit D4D. Waarvoor staan we? Aanspreekpunt voor wie? Via de website Vzw met een verhaal Eerste gegevens uit de praktijk Hoe verder

Ervaringen vanuit D4D. Waarvoor staan we? Aanspreekpunt voor wie? Via de website Vzw met een verhaal Eerste gegevens uit de praktijk Hoe verder Inleiding Doctors4Doctors (D4D) is recentelijk van start gegaan en biedt een aanspreekpunt voor artsen met een hulpvraag. We schetsen kort vanuit welke idee D4D is opgericht, en aan welke noden in het

Nadere informatie

Interculturele Competenties:

Interculturele Competenties: Interculturele Competenties: Een vak apart W. Shadid Leiden, mei 2010 Interculturele Competenties 2 Inleiding Vooral in multiculturele samenlevingen wordt de laatste tijd veel nadruk gelegd op interculturele

Nadere informatie

NVAB-richtlijn blijkt effectief

NVAB-richtlijn blijkt effectief NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies

Nadere informatie

'De zorg voor de Marokkaanse psychische patient in Mechelen, de huidige stand van zaken.'

'De zorg voor de Marokkaanse psychische patient in Mechelen, de huidige stand van zaken.' 'De zorg voor de Marokkaanse psychische patient in Mechelen, de huidige stand van zaken.' Dr Abdellatif Riffi huisarts; Secretaris Vamos, ondervoorzitter SHARAF Lezinghouder Vub Geschiedenis vd migratie

Nadere informatie

Patiënten oordeel huisarts, feedback van de patiënten enquêtes: Poels. Datum aanmaak rapport:

Patiënten oordeel huisarts, feedback van de patiënten enquêtes: Poels. Datum aanmaak rapport: Patiënten oordeel huisarts, feedback van de patiënten enquêtes: Poels Datum aanmaak rapport:28-04-2015 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Patiënten oordeel De Europep patiënten oordeel vragenlijst

Nadere informatie

Bekendheid met de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte en de Commissie Gelijke Behandeling

Bekendheid met de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte en de Commissie Gelijke Behandeling Bekendheid met de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte en de Commissie Gelijke Behandeling Onderzoek onder mensen met een chronische ziekte of beperking die deel uitmaken

Nadere informatie

Over de Zorgbalans: achtergrond en aanpak

Over de Zorgbalans: achtergrond en aanpak 1 Over de Zorgbalans: achtergrond en aanpak 1.1 De Zorgbalans beschrijft de prestaties van de gezondheidszorg In de Zorgbalans geven we een overzicht van de prestaties van de Nederlandse gezondheidszorg

Nadere informatie

Themabijeenkomst Kleurrijke en toegankelijke dementiezorg

Themabijeenkomst Kleurrijke en toegankelijke dementiezorg Themabijeenkomst Kleurrijke en toegankelijke dementiezorg Marjan Mensinga trainer en adviseur bij Pharos en med. antropoloog/spv/poh GGZ Jennifer van den Broeke senior projectleider en adviseur bij Pharos

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: M.H.J.L. Pannekoek (2517-2)

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: M.H.J.L. Pannekoek (2517-2) Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: M.H.J.L. Pannekoek (2517-2) Datum aanmaak rapport:28-08-2016 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van:

Nadere informatie

Medische. na een hernia-operatie. Onderzoek en behandeling. ZorgSaam

Medische. na een hernia-operatie. Onderzoek en behandeling. ZorgSaam Medische psychologie adviezen na een hernia-operatie Onderzoek en behandeling ZorgSaam 1 2 Inleiding In deze folder kunt u lezen over de manier van werken van de medisch psycholoog in het ziekenhuis. Aan

Nadere informatie

Medische Psychologie

Medische Psychologie Medische Psychologie Inleiding Deze brochure geeft u informatie over de afdeling Medische Psychologie van Zuyderland Medisch Centrum. Aan de orde komt onder meer: Met welke klachten en vragen kan iemand

Nadere informatie

GEKLEURDE ARMOEDE BEA VAN ROBAEYS

GEKLEURDE ARMOEDE BEA VAN ROBAEYS GEKLEURDE ARMOEDE BEA VAN ROBAEYS De opbouw van het verhaal Gekleurde armoede Een maatschappelijke uitdaging Leefwereld: het leven zoals het is Gekleurde armoede en hulpverlening Het perspectief van de

Nadere informatie

llochtone meiden en vrouwen in-zicht

llochtone meiden en vrouwen in-zicht 2010 PROJECTEN Nieuwsbrief INHOUD Allochtone meiden & vrouwen in-zicht (Vervolg project) Kinderen aan zet (Onderzoek naar de gevolgen voor kinderen van het hebben van een moeder die seksueel misbruikt

Nadere informatie

PSYCHOLOGIE. De klinisch psycholoog in het ziekenhuis

PSYCHOLOGIE. De klinisch psycholoog in het ziekenhuis PSYCHOLOGIE Medische psychologie De klinisch psycholoog in het ziekenhuis In deze folder kunt u lezen over de manier van werken van de klinisch psycholoog, verbonden aan de afdeling Medische Psychologie

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Knijnenburg

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Knijnenburg Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Knijnenburg Datum aanmaak rapport:28-09-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-4-2017 tot 1-7-2017

Nadere informatie

Platform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION

Platform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION Platform epilepsieverpleegkundigen i.s.m. SEPION Leven met epilepsie: Zelfmanagement Loes Leenen, MANP PhD trainee zelfmanagement Inleiding Achtergrond Zelfmanagement Zelfmanagement & Kwaliteit van leven

Nadere informatie

Bijlage III: Kwaliteitscriteria

Bijlage III: Kwaliteitscriteria Bijlage III: Kwaliteitscriteria Groepen en gekozen criteria 2 Er zijn 4 groepen geïdentificeerd met de daarbij gekozen criteria: 1. GVO: informatieprogramma s a. informatieprogramma's (communicatie programma

Nadere informatie

Oudere migranten: psychologische bijdragen

Oudere migranten: psychologische bijdragen Oudere migranten: psychologische bijdragen Carolien Smits,, Congres Ouderenpsychologie, 2 februari 2017, Amsterdam Wat gaan we doen? 1. Presentatie over oudere migranten en psychologen 2. Uitproberen van

Nadere informatie

Omgaan met kanker. Moeheid

Omgaan met kanker. Moeheid Omgaan met kanker Moeheid Vermoeidheid is een veelvoorkomende bijwerking van kanker of de behandeling ervan. Ruim 60% van alle mensen zegt last van vermoeidheid te hebben, zelfs dagelijks. De vermoeidheid

Nadere informatie

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid

Samenvatting van de IMA-studie. Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid 1 Samenvatting van de IMA-studie Sociaaleconomisch profiel en zorgconsumptie van personen in primaire arbeidsongeschiktheid Het aantal arbeidsongeschikten alsook de betaalde uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Dekker

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Dekker Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Dekker Datum aanmaak rapport:06-10-2016 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 8-2-2014 tot 13-6-2014

Nadere informatie

Poliklinische behandeling

Poliklinische behandeling Poliklinische behandeling Ouderen Poliklinische behandeling Introductie Mondriaan Ouderen is een onderdeel van Mondriaan. We verlenen hulp aan mensen van 65 jaar en ouder, die behoefte hebben aan behandeling,

Nadere informatie

PSYCHOSOCIALE ZORG VOOR PATIËNTEN MET KANKER

PSYCHOSOCIALE ZORG VOOR PATIËNTEN MET KANKER PSYCHOSOCIALE ZORG VOOR PATIËNTEN MET KANKER 536 Inleiding Als u van uw behandelend specialist te horen krijgt dat u kanker heeft, krijgen u en uw naasten veel informatie en emoties te verwerken. Door

Nadere informatie

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model

= = = = = = =jáåçéêüéçéå. =téäòáàå. Het TOPOI- model éêçîáååáéi á ã Ä ì ê Ö O Ç É a áê É Åí áé téäòáàå jáåçéêüéçéå Het TOPOI- model In de omgang met mensen, tijdens een gesprek stoten we gemakkelijk verschillen en misverstanden. Wie zich voorbereidt op storingen,

Nadere informatie

VAN ZORG NAAR PREVENTIE

VAN ZORG NAAR PREVENTIE VAN ZORG NAAR PREVENTIE Jaap van der Stel Jaap van der Stel Lector GGz Hogeschool Leiden Brijder-Parnassia GGZ ingeest Legitimatie psychische gezondheidszorg Legitimiteit van de psychische gezondheidszorg

Nadere informatie

Onderzoek en behandeling door de medisch psycholoog

Onderzoek en behandeling door de medisch psycholoog Onderzoek en behandeling door de medisch psycholoog Inleiding In overleg met uw behandelend arts heeft u informatie gekregen over het maken van een afspraak met een medisch psycholoog van de afdeling

Nadere informatie

Heeft u laaggeletterde patiënten in beeld? Gudule Boland PhD Programmaleider Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden

Heeft u laaggeletterde patiënten in beeld? Gudule Boland PhD Programmaleider Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Heeft u laaggeletterde patiënten in beeld? Gudule Boland PhD Programmaleider Verantwoord medicijngebruik bij migranten en laaggeletterden Dr. Dr. Karen Hosper 1 2 3 4 5 Even reclame maken: www.pharos.nl/patientenaanhetwoord

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: P. Stamsnieder (2152-3)

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: P. Stamsnieder (2152-3) Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: P. Stamsnieder (2152-3) Datum aanmaak rapport:24-03-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 10-12-2016

Nadere informatie

Platform Mantelzorg Amsterdam

Platform Mantelzorg Amsterdam Reactie van het Platform Mantelzorg Amsterdam op het conceptrapport Naar een continuüm van respijtzorg in 2015 RIGO Research en Advies 8 maart 2013 Reactie van het Platform Mantelzorg Amsterdam op de concept

Nadere informatie

Patiënteninformatie. Ontslag van Intensive Care of Medium Care-IC naar verpleegafdeling

Patiënteninformatie. Ontslag van Intensive Care of Medium Care-IC naar verpleegafdeling Patiënteninformatie Ontslag van Intensive Care of Medium Care-IC naar verpleegafdeling Ontslag van Intensive Care of Medium Care-IC naar verpleegafdeling 1 Ontslag van Intensive Care of Medium Care-IC

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts:

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: 1 2 3 4 Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: 5 M.K. Kate (1107-2) 6 7 Datum aanmaak rapport:17-11-2016 8 9 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: ZwartV

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: ZwartV Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: ZwartV Datum aanmaak rapport:08-05-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 15-4-2017 tot 15-4-2017

Nadere informatie

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud

Informatie voor Familieleden omtrent Psychose. InFoP 2. Inhoud Informatie voor Familieleden omtrent Psychose InFoP 2 Inhoud Introductie Module I: Wat is een psychose? Module II: Psychose begrijpen? Module III: Behandeling van psychose de rol van medicatie? Module

Nadere informatie

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Leenen

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Leenen Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Leenen Datum aanmaak rapport:26-11-2015 1 Laatste ronde patiëntenvragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 31-10-2013 tot 9-11-2013

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Nguyen

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Nguyen Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Nguyen Datum aanmaak rapport:08-10-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 10-6-2017 tot 10-6-2017

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: S.M. Janssen

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: S.M. Janssen Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: S.M. Janssen Op de volgende pagina s ziet u een patiënttevredenheidsonderzoek. Wij vinden het van groot belang dat wij op de hoogte zijn

Nadere informatie

Culturele interview. Introductie

Culturele interview. Introductie Culturele interview De volgende thema s worden besproken tijdens het culturele interview: 1. Biografie (persoonlijke en sociale gegevens) 2. Geschiedenis van de huidige klachten 3. Eerdere trajecten 4.

Nadere informatie

Inhoudstafel algemene thema s

Inhoudstafel algemene thema s Inhoudstafel algemene thema s Aansprakelijkheid en No-fault: de vergoeding van schade als gevolg van gezondheidszorg Karlien Van de Velde, Vlaams Patiëntenplatform vzw 1. Inleiding/geschiedenis 1 2. Wetgeving

Nadere informatie

Handleiding voor het gebruik van medische wacht- en hulpdiensten

Handleiding voor het gebruik van medische wacht- en hulpdiensten Handleiding voor het gebruik van medische wacht- en hulpdiensten Medische wacht- en hulpdiensten zijn er steeds voor mensen die medische zorgen nodig hebben. De realiteit leert echter dat men vaak niet

Nadere informatie

Samen Sterk! Gecombineerde ondersteuning voor mensen met dementie en hun mantelzorgers

Samen Sterk! Gecombineerde ondersteuning voor mensen met dementie en hun mantelzorgers Samen Sterk! Gecombineerde ondersteuning voor mensen met dementie en hun mantelzorgers Prof.dr. Rose-Marie Dröes Research Programme > Mental Health and Quality of Care Department of Psychiatry / Department

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum- de Klerk

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum- de Klerk Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Bakkum- de Klerk Datum aanmaak rapport:28-09-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 1-4-2017

Nadere informatie

Percepties van jongeren over politieoptreden: ethnic profiling in België?

Percepties van jongeren over politieoptreden: ethnic profiling in België? Percepties van jongeren over politieoptreden: ethnic profiling in België? dr. Antoinette Verhage Vakgroep Criminologie, Strafrecht en Sociaal Recht Universiteit Gent VANASSCHE, N., VERHAGE, A., (2015),

Nadere informatie

Informatie. Hieronder een overzicht van de resultaten op alle vragen voor vijf van onze zes afdelingen. RESULTATEN INDICATOREN 2017

Informatie. Hieronder een overzicht van de resultaten op alle vragen voor vijf van onze zes afdelingen. RESULTATEN INDICATOREN 2017 RESULTATEN INDICATOREN 2017 VLAAMSE PATIËNTENPEILING De patiëntenpeiling is een vragenlijst die werd meegegeven aan patiënten die in behandeling waren in maart april 2017. Resultaten reflecteren hoe tevreden

Nadere informatie

Competentieprofiel. Maatschappelijk werker

Competentieprofiel. Maatschappelijk werker Competentieprofiel maatschappelijk werker OCMW 1. Functie Functienaam Afdeling Dienst Functionele loopbaan Maatschappelijk werker Sociale zaken Sociale dienst B1-B3 2. Context Het OCMW garandeert aan elke

Nadere informatie

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Buckley

Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Buckley Analyserapport van de patiëntenvragenlijsten over de huisarts: Buckley Datum aanmaak rapport:20-05-2016 1 Laatste ronde patiëntenvragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 26-3-2016 tot 16-4-2016

Nadere informatie

Slecht nieuws goed communiceren

Slecht nieuws goed communiceren Slecht nieuws goed communiceren M A N U K E I R S E F A C U L T E I T G E N E E S K U N D E, K U L E U V E N Waarheid is een van de meest krachtige medicamenten waarover men beschikt, maar men moet nog

Nadere informatie

Informatie over de deelnemers

Informatie over de deelnemers Tot eind mei 2015 hebben in totaal 45558 mensen deelgenomen aan de twee Impliciete Associatie Testen (IATs) op Onderhuids.nl. Een enorm aantal dat nog steeds groeit. Ook via deze weg willen we jullie nogmaals

Nadere informatie

Vlaams Indicatoren Project VIP² GGZ: Vlaamse Patiënten Peiling psychiatrische afdeling

Vlaams Indicatoren Project VIP² GGZ: Vlaamse Patiënten Peiling psychiatrische afdeling Vlaams Indicatoren Project VIP² GGZ: Vlaamse Patiënten Peiling psychiatrische afdeling Het Vlaams Indicatorenproject voor Patiënten en Professionals in de Geestelijke Gezondheidszorg (VIP² GGZ) meet aspecten

Nadere informatie

Uitkomsten van het patiënttevredenheidsonderzoek over de huisarts:

Uitkomsten van het patiënttevredenheidsonderzoek over de huisarts: Uitkomsten van het patiënttevredenheidsonderzoek over de huisarts: 1116, Huisartspraktijk Smits, Oude Doesburgseweg 57 ZEVENAAR Datum aanmaak rapport: 19-12-2018 Leeswijzer Deze rapportage geeft inzicht

Nadere informatie

Werkinstructie benaderen intermediairs Sense

Werkinstructie benaderen intermediairs Sense Werkinstructie benaderen intermediairs Sense BIJLAGE 7 Voorbeeld van de opzet van de presentatie in PowerPoint BIJLAGE 7 VOORBEELD VAN DE OPZET VAN DE PRESENTATIE IN POWERPOINT] 1 WERKINSTRUCTIE BENADEREN

Nadere informatie

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte.

Geven en ontvangen van steun in de context van een chronische ziekte. Een chronische en progressieve aandoening zoals multiple sclerose (MS) heeft vaak grote consequenties voor het leven van patiënten en hun intieme partners. Naast het omgaan met de fysieke beperkingen van

Nadere informatie

2010D02442. Lijst van vragen totaal

2010D02442. Lijst van vragen totaal 2010D02442 Lijst van vragen totaal 1 In hoeverre heeft de staatssecretaris jongerenorganisaties betrokken bij de totstandkoming en uitvoering van haar beleid? 2 Welke verband ligt er tussen de brief over

Nadere informatie

Opvoeden in andere culturen

Opvoeden in andere culturen Opvoeden in andere culturen Bevorderen en versterken: competenties vergroten Een betere leven DVD 1 Bevolkingsgroepen aantal Allochtoon3.287.706 Autochtoon13.198.081 Europese Unie (exclusief autochtoon)877.552

Nadere informatie

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Gerwen

Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Gerwen Analyserapport van de patiënten vragenlijsten over de huisarts: Gerwen Datum aanmaak rapport:08-05-2017 1 Laatste ronde patiënten vragenlijsten huisarts Periode waarin ingevuld van: 15-4-2017 tot 15-4-2017

Nadere informatie

CALM: MANAGING CANCER AND LIVING MEANINGFULLY FROUKJE DE VRIES EMMA HAFKAMP

CALM: MANAGING CANCER AND LIVING MEANINGFULLY FROUKJE DE VRIES EMMA HAFKAMP CALM: MANAGING CANCER AND LIVING MEANINGFULLY FROUKJE DE VRIES EMMA HAFKAMP WAAROM CALM? Ongeveer 25% van de oncologische patiënten in de palliatieve fase ontwikkelt een depressie of aanpassingsstoornis.

Nadere informatie

GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG

GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG GIDS VOOR DE INTERCUL- TURELE BEMIDDELING IN DE GEZONDHEIDSZORG Hans Verrept Isabelle Coune 24 JUNI 2016 WWW.INTERCULT.BE Brussel: FOD Volksgezondheid, Veiligheid voor de voedselketen en Milieu Gids voor

Nadere informatie

Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit

Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 1 Intercultural Mediation through the Internet Hans Verrept Intercultural mediation and policy support unit 2 Structure of the presentation - What is intercultural mediation through the internet? - Why

Nadere informatie

Compensatie eigen risico is nog onbekend

Compensatie eigen risico is nog onbekend Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (M. Reitsma-van Rooijen, J. de Jong. Compensatie eigen risico is nog onbekend Utrecht: NIVEL, 2009) worden gebruikt. U

Nadere informatie

Behandeling van allochtonen, Andere cultuur, andere" aanpak? Coosje van Zwol en Maurits Sloots

Behandeling van allochtonen, Andere cultuur, andere aanpak? Coosje van Zwol en Maurits Sloots Behandeling van allochtonen, Andere cultuur, andere" aanpak? Coosje van Zwol en Maurits Sloots Andere achtergrond? Vooroordelen (Scheppers et.al. 2006) Cultuur is niet statisch en ontstaat tussen mensen

Nadere informatie

Zelfmanagement voor iedereen haalbaar?

Zelfmanagement voor iedereen haalbaar? Zelfmanagement voor iedereen haalbaar? dr. Monique Heijmans NIVEL Nederlands Instituut voor onderzoek van de gezondheidszorg 29 juni academische werkplaats Context Groeiende zorgvraag door toename chronische

Nadere informatie