Motorisch leren van schrijfvaardigheden bij de ziekte van Parkinson: is het mogelijk? NVFG Autumn meeting Rotterdam Evelien Nackaerts

Transcriptie

1 Mtrisch leren van schrijfvaardigheden bij de ziekte van Parkinsn: is het mgelijk? NVFG Autumn meeting Rtterdam Evelien Nackaerts

2 Disclsure f speaker's interests N (ptential) cnflict f interests 2

3 Micrgrafie bij de ziekte van Parkinsn (PD) Definitie Een aantasting van een fijn-mtrische vaardigheid die zich hfdzakelijk manifesteert als een prgressieve afname van amplitude tijdens een schrijftaak Prevalentie 63.2% zelf-gerapprteerd 50% wanneer getest Wagle Shukla et al

4 Schrijfprblemen bij PD: meer dan alleen micrgrafie? Vastlpen van de beweging Schrijfprblemen Tragere schrijfsnelheid Variabiliteit in grtte en/f snelheid Kleinere handschriftgrtte Onregelmatigheden bij het schrijven 4

5 Is individuele revalidatie, aangepast aan hfdprbleem van de patiënt, mgelijk? Gevalideerd screeningsinstrument ndzakelijk 5

6 Systematische Opspring van Schrijfmtrische prblemen (SOS) Overschrijven tekst Gedurende 5 minuten Blanc papier Even mi en even snel als je nrmaal zu schrijven Ontwikkeld dr H. Van Waelvelde, B. De Mey & B. Smits-Engelsman 6

7 Systematische Opspring van Schrijfmtrische prblemen (SOS) Parameters Schrijfsnelheid = aantal letters in 5 minuten Gemiddelde schrijfgrtte (mm) Kwaliteit van het handschrift (SOS scre) Vleiendheid Overgangen tussen de letters Regelmatigheid van de lettergrtte Spatie tussen de wrden Regelverlp Kwalitatief Kwantitatief Ontwikkeld dr H. Van Waelvelde, B. De Mey & B. Smits-Engelsman 7

8 Systematische Opspring van Schrijfmtrische prblemen (SOS) Parameters Schrijfsnelheid = aantal letters in 5 minuten Gemiddelde schrijfgrtte (mm) Kwaliteit van het handschrift (SOS scre) Vleiendheid Overgangen tussen de letters Regelmatigheid van de lettergrtte Spatie tussen de wrden Regelverlp Ontwikkeld dr H. Van Waelvelde, B. De Mey & B. Smits-Engelsman 8

9 SOS scre Schrijfsnelheid (letters/5min) Validatie in PD piltstudie 15 PD patiënten ON medicatie 14 geznde cntrles 7 6 *** 650 ** CTRL PD 200 CTRL PD ** = p 0.01 *** = p Nackaerts et al. Abstract in Mvement Disrders 2013; 28, Abstract Supplement: S297 9

10 SOS Scre Schrijfsnelheid (letters/5min) Validatie in PD piltstudie 8 PD patiënten in H&Y 2 7 PD patiënten in H&Y ** *** ** CTRL H&Y2 H&Y3 0 CTRL H&Y2 H&Y3 ** = p 0.01 *** = p Nackaerts et al. Abstract in Mvement Disrders 2013; 28, Abstract Supplement: S297 10

11 Lpend nderzek SOS test Validatie in grtere patiëntenppulatie Test Retest betruwbaarheid Effect van medicatie Verschil tussen ziektestadia (H&Y) detecteerbaar Handleiding vr PD evaluatie Vr meer infrmatie: 11

12 Mtrisch leren Revalidatiemethde vr schrijfvaardigheden bij PD 12

13 Mtrisch leren Mtrisch leren Een set van prcessen die dr middel van efenen f ervaring leiden tt relatief permantente veranderingen in de mgelijkheden vr beweging 1 Mtrische revalidatie Een prces waarbij bewegingen pnieuw wrden aangeleerd m aan persnlijke nden te kunnen vlden en dat gebaseerd is p de vernderstelling dat efening f training leidt tt verbetering van de vaardigheden 2 1. Schmidt & Lee, Abbruzzese et al

14 Mtrisch leren Mtrisch leren gebeurt in verschillende fases Initiële snelle leerfase Latere trage cnslidatiefase Autmatisatie Transfer Retentie Belangrijke rl vr basale ganglia Dyn et al

15 Autmatisatie van schrijfvaardigheden Recent dubbeltaak-nderzek Breder et al

16 Is mtrisch leren mgelijk bij patiënten met de ziekte van Parkinsn? 16

17 Mtrisch leren in PD Nieuwe delgerichte taken Taken van de bvenste ledematen (bimanual drawing, arm reaching) Evenwichtsefeningen Stap-taken Wat met aangetaste fijne mtriek? Verschueren et al. 1997; Swinnen et al. 2000; Ghilardi et al. 2003; Jöbges et al. 2004; Mak & Hui-Chan 2008; Onla-r & Winstein

18 Retentie van fijn-mtrische vaardigheden Buttning taak PD patiënten Training 12 trials per efensessie 8 efensessies per week 3 weken Test sessies Baseline (B) Na elke efenweek (P1, P2 &P3) Retentie: 2 dagen na training (R1) en 1 maal per week gedurende 3 weken (R2, R3 & R4) Geznde cntrles Smiley-Oyen et al

19 Mtrisch leren in PD Cnclusie Mtrisch leren lijkt mgelijk in PD wanneer vldende tijd wrdt gegeven Maar Meer meilijkheden met autmatisatie Geen verbetering tt een niveau gelijkaardig aan dat van geznde cntrles Zijn er hulpmiddelen m dit te verbeteren? 19 19

20 Het effect van cueing p mtrisch leren = het gebruik van externe temprele f spatiële stimuli m de initiatie en vrtgang van een beweging te vergemakkelijken 1 Bij het stappen Type cues Verbetering in Retentie Auditief 2 Dynamic Gait Index Min. 8 weken Visueel 3 Staplengte & -snelheid Min. 6 weken 1 Nieuwber et al. 2007; 2 Kadivar et al. 2011; 3 Almeida & Bhatt

21 Revalidatie van schrijfvaardigheden Randmisatie PD patiënten (N=40) Inclusie criteria Vrege ziektestadia (Hehn & Yahr stadia I-II) Rechtshandig Znder geheugenprblemen Met schrijfprblemen can & Behaviral test sessin 21

22 Revalidatie van schrijfvaardigheden Randmisatie PD patiënten (N=40) Schrijftraining (6 weken) Stretch en relaxatietraining (6 weken) Fllw-up (6 weken) Fllw-up (6 weken) Test sessie Test sessie Test sessie 22

23 Oefenprgramma s Algemene pbuw Een halfuur efenen per dag 5 dagen per week Op zelfstandige basis met wekelijkse fllw-up 23

24 Intensieve schrijftraining Fcus p He? Schrijfamplitude Behud van schrijfamplitude Leren met behulp van cues Oefeningen Op papier Op schrijftablet 24

25 Intensieve schrijftraining Graduele tename in accuraatheid van schrijven Graduele pbuw in meilijkheid p verschillende niveau s Pre-letters Letters Wrden Eenzelfde lettergrtte Afwisseling in grtte Enkeltaak Dubbeltaak 25

26 Stretch- en Relaxatietraining Fcus p het verminderen van de spanning in de bvenste ledematen Week 1: Ademhalingsefeningen Week 2: Prgressieve relaxatie Week 3: Mindfulness Week 4: Yga Week 5: Visualisatie Week 6: Functinele cmbinatie 26

27 Algemene kenmerken van de deelnemers PD EXP N = 12 PD CTR N = 11 P-waarde Leeftijd (jaar) 66 [ ] 58 [51-75] Geslacht 8 ; 4 9 ; 2 - MMSE (0-30) 29 [28-30] 28 [28-29] UPDRS-III (0-132) 28.5 [ ] 23 [18-28] H&Y (I-V) 2 [2-2] 2 [2-2] Ziekteduur (jaar) 7.5 [ ] 4 [3-6] MAM-16 (0-64) 57.5 [52-59] 59 [54-62] Mediaan en interkwartielafstand Niet-parametrische Mann-Whitney U test 27

28 Is de verbetering merkbaar p papier? Vr de training Na de training 28

29 Is de verbetering merkbaar p papier? Vr de training Na de training 29

30 Taken p het schrijftablet Fcus p de kenmerken van cnslidatie Autmatisatie Dubbeltaak-schrijven Transfer Van een geefende naar een niet-geefende taak Van een gecuede naar een niet-gecuede taak Retentie Na 6 weken znder training 30

31 Taken p het schrijftablet Autmatisatie Vergelijking van 3 cndities Dubbeltaak Enkeltaak Enkeltaak Schrijven & tellen van tnen Schrijven Tellen van hge f lage tnen Primaire uitkmstmaat = Amplitude (%) Breder et al

32 Taken p het schrijftablet Autmatisatie PD patiënt vr en na schrijftraining Dubbeltaak PRE Dubbeltaak POST 32

33 Amplitude (% crrect tv 1.0cm) Taken p het schrijftablet Autmatisatie PRE POST RETENTIE PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR ENKELTAAK DUBBELTAAK 33

34 Amplitude (% crrect tv 1.0cm) Taken p het schrijftablet Autmatisatie 100 ** PRE POST RETENTIE PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR ENKELTAAK DUBBELTAAK * = p 0.05 ** = p

35 Amplitude (% crrect tv 1.0cm) Taken p het schrijftablet Autmatisatie ** * PRE POST RETENTIE PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR ENKELTAAK DUBBELTAAK * = p 0.05 ** = p

36 Snelheid 1.0cm (cm/s) Taken p het schrijftablet Autmatisatie 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 PRE POST RETENTIE PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR ENKELTAAK DUBBELTAAK 36

37 Snelheid 1.0cm (cm/s) Taken p het schrijftablet Autmatisatie 3 Verbetering in snelheid van PRE naar RETENTIE vr beide grepen (p = 0.008) 2,5 2 1,5 1 0,5 0 PRE POST RETENTIE PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR ENKELTAAK DUBBELTAAK 37

38 Taken p het schrijftablet Autmatisatie Cnclusie Tename van schrijfsnelheid met de tijd in beide grepen Lijkt vrnamelijk gedreven dr de CTR grep MAAR alleen verbetering van de schrijfgrtte in EXP grep Zwel bij enkel-, als dubbeltaak Indicatie vr autmatisatie in de EXP grep 38

39 Taken p het schrijftablet Transfer 2 x 2 vergelijking Van geefend naar niet-geefend Van gecued naar niet-gecued Geefend Nietgeefend Gecued Cue altijd zichtbaar Niet-gecued Cue verdwijnt na 2s Primaire uitkmstmaat = Amplitude (%) 39

40 Taken p het schrijftablet Transfer PD patiënt vr en na schrijftraining Niet-geefend Znder cue PRE Niet-geefende Znder cue POST 40

41 Amplitude (% crrect tv 1.0cm) Taken p het schrijftablet Transfer PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR 41

42 Amplitude (% crrect tv 1.0cm) Taken p het schrijftablet Transfer 100 *** * PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR * = p 0.05 *** = p

43 Snelheid 1.0cm (cm/s) Taken p het schrijftablet Transfer *** * 2 1,5 1 0,5 0 PRE POST RETENTIE PD - EXP PD - CTR * = p 0.05 *** = p

44 Taken p het schrijftablet Transfer Cnclusie Alleen verbetering van de schrijfgrtte in EXP grep Zwel vr geefende als niet-geefende taak Zwel met als znder cue, hewel steeds met cue geefend werd Indicatie vr transfer p verschillende niveau s in EXP grep 44

45 Is er transfer naar andere fijn-mtrische taken? Pegbard Aantal Pegs met rechterhand Aantal cmbinaties (afwisselend rechts & links) ( * ) * PRE POST RETENTIE 0 PRE POST RETENTIE Median 25 %-75% PD - EXP 25 %-75% PD - CTR Nn-Outlier Range (*) = p > 0.05 * = p

46 Cnclusie Verbetering in schrijfgrtte tijdens enkel- en dubbeltaak Autmatisatie Verbetering in schrijfgrtte in geefende en niet-geefende taak, alsk met en znder cue Transfer Verbetering blijft merkbaar na 6 weken znder efenen Retentie Intensieve schrijftraining lijkt veelbelvende interventie bij PD 46

47 Acknwledgements Onderzeksgrep Neurmtrische Revalidatie Prf. Alice Nieuwber (prmtr) Dr. Elke Heremans En het hele PD team Onderzeksgrep Bewegingscntrle & Neurplasticiteit Prf. Buwien Engelsman (c-prmtr) Prf. Stephan Swinnen (c-prmtr) Labratrium vr Parkinsn Onderzek Prf. Wim Vandenberghe

48 % crrect getelde tnen Taken p het schrijftablet ** * *** *** ENKEL DUBBEL ENKEL DUBBEL ENKEL DUBBEL PRE POST RETENTIE Median 25 %-75% PD - EXP 25 %-75% PD - CTR Nn-Outlier Range * = p 0.05 ** = p 0.01 *** = p